Πλοίαρχος Τζέιμς Κουκ—Ατρόμητος Εξερευνητής του Ειρηνικού

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ

ΕΚΤΟΣ από αυτούς που ζουν στην Αγγλία, στην Αυστραλία, στη Νέα Ζηλανδία, στη Χαβάη και στα νησιά του Ειρηνικού, οι περισσότεροι άλλοι άνθρωποι ίσως να μη γνωρίζουν καν το όνομα Πλοίαρχος Τζέιμς Κουκ. Στις παραπάνω χώρες, όμως, σχεδόν όλοι οι μαθητές ξέρουν τον Πλοίαρχο Κουκ—όπως ακριβώς τα παιδιά στην Αμερική μαθαίνουν για τον Χριστόφορο Κολόμβο.

Ωστόσο, χωρίς αμφιβολία, αυτός ο εξερευνητής των θαλασσών είναι περισσότερο γνωστός στην Αυστραλία—τη νησιωτική ήπειρο του Νότιου Ειρηνικού—και στη Νέα Ζηλανδία, επειδή βλέπει κανείς παντού το όνομα Πλοίαρχος Κουκ. Επιπλέον, η αρχική εκτέλεση του τραγουδιού «Εξυψώστε την Όμορφη Αυστραλία», το οποίο το 1974 έγινε ο εθνικός ύμνος της χώρας, ουσιαστικά εξυμνεί τον ατρόμητο πλοίαρχο.

Τζέιμς Κουκ, ο Άνθρωπος

Ο Τζέιμς Κουκ ήταν αγροτόπαιδο, και γεννήθηκε στο Γιόρκσερ της Αγγλίας τον Οκτώβριο του 1728. Αν και δεν γνωρίζουμε πολλά για τα πρώτα χρόνια της ζωής του, προφανώς πήρε κάποια μόρφωση στο σχολείο του χωριού Έιτον που υπάρχει μέχρι σήμερα. Αργότερα προσλήφτηκε ως μαθητευόμενος σε ένα παντοπωλείο στο αλιευτικό λιμάνι Στέιθς. Από εκεί, έχοντας ήδη ζήσει για λίγο κοντά στη θάλασσα, άλλαξε επάγγελμα για να ασχοληθεί με το εμπόριο κάρβουνου και έμαθε να πλοηγεί καράβια, εργαζόμενος κοντά στις ανεμοδαρμένες ακτές της Βόρειας Θάλασσας.

Τα σκάφη που μετέφεραν κάρβουνο δεν ήταν η μόνη προετοιμασία του Κουκ για τα μετέπειτα ταξίδια του. Ενώ βρισκόταν στη στεριά, συνέχισε να μελετάει μαθηματικά και τελικά κατατάχτηκε στο Βρετανικό Ναυτικό το 1755. Αν και συμμετείχε στην ενεργό πολεμική δράση, έγινε περισσότερο γνωστός για τους χάρτες του και τα διαγράμματα του Νιουφάουντλαντ, της Νέας Σκωτίας και του Λαμπραντόρ.

Η Παγκόσμια Σκηνή το 1769

Η Μεγάλη Βρετανία απέκτησε κυριαρχική επιρροή το 1763 ως η πρώτιστη αποικιακή και εμπορική παγκόσμια δύναμη. Έπειτα από 200 χρόνια σποραδικών πολέμων, είχε νικήσει την Ισπανία, την Ολλανδία και τη Γαλλία. Ο τελευταίος από αυτούς τους αντιπάλους, η Γαλλία, είχε υποστεί συντριπτικές ήττες. Ήταν μια δραματική περίοδος. Τα επιστημονικά επιτεύγματα υπερνικούσαν γοργά την προκατάληψη και δημιουργούσαν μια εκτεταμένη δίψα για γνώση. Οι μέθοδοι πλοήγησης είχαν επίσης βελτιωθεί πάρα πολύ. Το Βρετανικό Ναυτικό και οι επιστημονικοί κύκλοι αναζητούσαν επειγόντως τις υπηρεσίες κάποιου θαλασσοπόρου-επιστήμονα που θα ηγούνταν μιας αποστολής στον Ειρηνικό. Ο Τζέιμς Κουκ ήταν αυτός που επιλέχτηκε για αυτόν τον απαιτητικό ρόλο.

Αρχίζουν τα Ταξίδια του Κουκ

Οι οδηγίες που έλαβε ο Κουκ για το πρώτο του ταξίδι (1768-1771) ήταν να «Ανακαλύψει Χώρες ως τότε άγνωστες, και να Αποκτήσει Γνώσεις για μακρινούς Τόπους οι οποίοι, αν και είχαν ανακαλυφτεί προηγουμένως, δεν είχαν εξερευνηθεί πλήρως». Οι διαταγές που έλαβε δήλωναν επιπλέον πως «υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι μια Ήπειρος ή εκτεταμένη Ξηρά ίσως βρεθεί στα Νότια», και ότι αυτός έπρεπε «να προχωρήσει νότια για να ανακαλύψει αυτή την Ήπειρο». Η πρώτη αποστολή, όμως, ήταν να παρατηρήσει το πέρασμα του πλανήτη Αφροδίτη μπροστά από τον Ήλιο με την ελπίδα να καθοριστεί ακριβώς η απόσταση μεταξύ Γης και Ήλιου. Αυτό θα γινόταν στην Ταϊτή.

Το πρώτο ταξίδι διήρκεσε τρία χρόνια παρά 43 ημέρες. Ο Κουκ είχε εκτελέσει τις εντολές που του είχαν δοθεί, και κάτι παραπάνω. Στη διάρκεια αυτού του πρώτου ταξιδιού έκανε την περίφημη αποβίβασή του στον κόλπο Μπότανι, μόλις λίγα μίλια νότια του πανέμορφου λιμανιού του Σίντνεϊ, το οποίο ανακαλύφτηκε αργότερα. Ο ίδιος επίσης περιέπλευσε τα δυο νησιά της Νέας Ζηλανδίας και ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος που χαρτογράφησε την ανατολική ακτή της Αυστραλίας. Φυσικά, δεν ανακάλυψε την υποτιθέμενη μεγάλη νότια ήπειρο.

Δεύτερο Επιτυχημένο Ταξίδι

Στη δεύτερη αποστολή του (1772-1775), ο Κουκ ανέλαβε να πάρει τα δύο σκάφη Ρεζολούσιον (Resolution) και Αντβέντσερ (Adventure) σε ένα ταξίδι που αποδείχτηκε άλλος ένας επιτυχής περίπλους, αυτή τη φορά της Ανταρκτικής, μαζί με μερικούς γύρους στο κενό που υπήρχε στο Νότιο Ειρηνικό. Αλλά οι μήνες που πέρασε σε θερμοκρασίες υπό το μηδέν και με τσουχτερούς ανέμους τον έπεισαν ότι δεν υπήρχε καμιά απροσδιόριστη νότια ήπειρος. Το εξουθενωμένο πλήρωμά του χάρηκε όταν ξέφυγε από τις παγωμένες θάλασσες και επέστρεψε στην Ταϊτή.

Το δεύτερο ταξίδι του Κουκ στέφτηκε με πλήρη επιτυχία και πέρασε στα χρονικά της ιστορίας. Όπως δήλωσε ο Άλαν Μούρχεντ στο βιβλίο του Η Μοιραία Σύγκρουση (The Fatal Impact): «Στα τέλη Ιουλίου του 1775 αγκυροβόλησαν στο Πλίμουθ. Έλειπαν τρία χρόνια και δεκαοχτώ ημέρες. Είχαν πλεύσει σε απόσταση μεγαλύτερη από 20.000 λεύγες [60.000 ναυτικά μίλια]—τρεις φορές την περιφέρεια της γης—και ο Κουκ είχε χάσει μόνο τέσσερις άντρες από το πλήρωμά του . . . Αυτό το ταξίδι τον καθιέρωσε ως έναν από τους μεγαλύτερους θαλασσοπόρους όλων των εποχών».

Το Τρίτο Ταξίδι Φέρνει Καταστροφή

Η αποστολή υπ’ αριθμόν τρία ήταν να εξερευνήσει ξανά τις ακτές του Καναδά στον Ειρηνικό και να αναζητήσει το υποτιθέμενο Βορειοδυτικό Πέρασμα που ένωνε τον Ειρηνικό και τον Ατλαντικό μέσω του Αρκτικού Ωκεανού. Όπως αποδείχτηκε, αυτό ήταν το τελευταίο ταξίδι του Πλοίαρχου Κουκ. Απέπλευσε από την Αγγλία στις 12 Ιουλίου 1776, με το επισκευασμένο Ρεζολούσιον. Στις 18 Ιανουαρίου 1778, ανακάλυψε αυτά που είναι σήμερα γνωστά ως Νησιά της Χαβάης, όπου αυτός και οι άντρες του έλαβαν φιλοξενία. Ανεφοδιάστηκαν σε εκείνα τα όμορφα νησιά· κατόπιν πέρασαν το καλοκαίρι εκείνου του έτους στο βορρά προσπαθώντας μάταια να βρουν κάποιο πέρασμα προς τον Ατλαντικό. Κατόπιν επέστρεψαν για να ξεχειμωνιάσουν στη Χαβάη.

Οι ιστορικοί δεν είναι βέβαιοι για το τι προκάλεσε μια φαινομενική αλλαγή στη συμπεριφορά του Κουκ εκείνον τον καιρό. Υπάρχουν ερωτηματικά όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο μεταχειρίστηκε τους Χαβανέζους όταν επέστρεψε. Μερικοί υποθέτουν ότι άρχισε να τους εκμεταλλεύεται βάναυσα. Άλλοι αναρωτιούνται μήπως παραβίασε τους κύκλους της λατρείας τους. Όποια και αν είναι η αλήθεια για αυτό το ζήτημα, πέθανε εκεί στις 14 Φεβρουαρίου 1779.

Πώς πέθανε; Όταν οι εξερευνητές είχαν επιστρέψει στον όρμο Κεαλακεκούα, στις 17 Ιανουαρίου, τους είχαν καλωσορίσει 10.000 Χαβανέζοι. Οι νησιώτες είχαν τη γιορτή μακαχίκι προς τιμήν του θεού τους Λόνο, του θεού εκείνου του τόπου. Φαίνεται ότι τίμησαν τον Κουκ ως τον θεό Λόνο, και έδειξαν και πάλι εξαιρετική καλοσύνη και φιλοξενία σε αυτόν και στους άντρες του. Τρεις εβδομάδες αργότερα, στις 4 Φεβρουαρίου, αυτοί σήκωσαν τις άγκυρες και απέπλευσαν. Αλλά ενώ βρίσκονταν μόνο τέσσερις ημέρες στη θάλασσα, έπεσαν σε έναν τρομερό τυφώνα, και το Ρεζολούσιον έχασε ένα κατάρτι. Ο Κουκ επέστρεψε στη Χαβάη.

Προς έκπληξη του Κουκ, αυτή τη φορά η υποδοχή ήταν εχθρική. Μερικοί πιστεύουν ότι τώρα οι Χαβανέζοι ίσως είχαν εξετάσει τα πράγματα πιο λογικά και είχαν συμπεράνει ότι ο Κουκ και οι άντρες του τους είχαν εκμεταλλευτεί. Άλλοι υποθέτουν ότι η επιστροφή του Κουκ ήταν ασυμβίβαστη με το ότι αυτός ήταν «θεός». Όποιος και αν ήταν ο λόγος, οι σαστισμένοι άντρες του Κουκ δυστυχώς αντέδρασαν βίαια. Αυτό οδήγησε στην κλοπή μιας βάρκας από το Ντισκάβερι (Discovery). Ο Κουκ επιχείρησε να ξαναπάρει τη βάρκα προσπαθώντας να κρατήσει όμηρο τον αρχηγό Καλανιόπου. Ακολούθησε συμπλοκή, κατά την οποία μαχαίρωσαν τον Κουκ και τον χτύπησαν μέχρι θανάτου στην ακτή.

Το ημερολόγιο ενός μέλους του πληρώματος του Ρεζολούσιον, του δόκιμου Τζορτζ Γκίλμπερτ, περιγράφει με παραστατικές λεπτομέρειες τα τελευταία λίγα λεπτά της ζωής του Κουκ. «Ο Πλοίαρχος Κουκ μόλις είχε βγει στη στεριά και είχε νεύσει στα σκάφη να πάψουν τους πυροβολισμούς, όταν ένας από τους Αρχηγούς, πιο τολμηρός από τους υπόλοιπους, βρέθηκε πίσω του και τον μαχαίρωσε ανάμεσα στους ώμους με ένα Σιδερένιο Στιλέτο. Εκείνη τη Στιγμή κάποιος άλλος τον χτύπησε με ένα ρόπαλο στο κεφάλι και τον έριξε στο νερό· αυτοί αμέσως πήδηξαν πάνω του και Τον κράτησαν κάτω από το νερό λίγα λεπτά, κατόπιν τον έσυραν πάνω στα βράχια και χτύπησαν το κεφάλι του σε αυτά αρκετές φορές, ώστε να είναι σίγουρο ότι θα πεθάνει γρήγορα».

Ξεπροβάλλει μια Αλλαγμένη Προσωπικότητα

Προφανώς, η συμπεριφορά του Κουκ άρχισε να αλλάζει στο τρίτο ταξίδι, και δεν έδειχνε πια την ίδια ηρεμία και τον ίδιο αυτοέλεγχο που είχε στα δύο προηγούμενα ταξίδια του στις Νότιες Θάλασσες. Στο τρίτο ταξίδι, είχε τιμωρήσει με μαστίγωμα το 37 τοις εκατό των αντρών του, σχεδόν διπλάσιους από όσους στο πρώτο ταξίδι. Αυτή τη φορά επίσης μεταχειρίστηκε τους Πολυνήσιους ιθαγενείς με πολύ λιγότερη ανθρωπιά. Για παράδειγμα, είχε διατάξει σκόπιμα να κάψουν τα σπίτια και να καταστρέψουν τα κανό στο νησί Αϊμέο της Ταϊτής, λόγω της κλοπής μιας κατσίκας που επρόκειτο να γεννήσει. Μάλιστα είχε φτάσει στο σημείο να κόβει τα αφτιά των νησιωτών που συλλαμβάνονταν να κλέβουν μικροπράγματα. Ήταν άρρωστος, κουρασμένος ή απλώς βάναυσος;

Η Κληρονομιά των Ταξιδιών

Ο καθηγητής Μπέρναρντ Σμιθ στο βιβλίο του Ο Πλοίαρχος Τζέιμς Κουκ και οι Καιροί Του (Captain James Cook and His Times) αναφέρει ότι «ο Κουκ δεν ανακάλυψε νέους τόπους με τη βασική έννοια της λέξης ανακάλυψη». Αυτό ίσως είναι αληθινό, εφόσον οι περισσότερες από τις περιοχές που είδε ο Κουκ ήταν ήδη κατοικημένες. Ωστόσο, ο Γκρένφελ Πράις δηλώνει: «Η εξαιρετική συμβολή του στη γεωγραφική γνώση περιλάμβανε την ολοκλήρωση του συνοπτικού χάρτη του Ειρηνικού με την ανακάλυψη της μεγάλης ανατολικής ακτογραμμής της Αυστραλίας, τη χαρτογράφηση της Νέας Ζηλανδίας, την εξέταση μεγάλων τμημάτων της ακτής της Βόρειας Αμερικής· την ανακάλυψη εντελώς νέων νησιών, όπως η Χαβάη και η Νέα Καληδονία· και την εκ νέου ανακάλυψη και ακριβή τοποθέτηση άλλων νησιωτικών συμπλεγμάτων. Ο Κουκ είναι ο θαλασσοπόρος που ουσιαστικά ανακάλυψε . . . την ήπειρο της Ανταρκτικής, ενώ στην Αρκτική επιβεβαίωσε την ανακάλυψη του Βερίγγειου Πορθμού από τον Μπέρινγκ». Τα διαγράμματα και οι χάρτες του Κουκ εξακολούθησαν να είναι χρήσιμα πολύ καιρό αφότου το κατάρτι του εξαφανίστηκε στον ορίζοντα του Ειρηνικού.

Είναι λυπηρό όμως το ότι στο πέρασμά του ο Κουκ άφησε τους ρύπους των αφροδίσιων νοσημάτων, της άσκησης βίας με χρήση όπλων, της αποδεκάτισης της άγριας ζωής της Ανταρκτικής και της εκμετάλλευσης των κατοίκων των νησιών του Ειρηνικού. Για τις ανακαλύψεις του Κουκ στην Ανταρκτική, ο Άλαν Μούρχεντ έγραψε: «Άλλη μια φορά ήταν η μοίρα του Κουκ να φέρει καταστροφή στο πέρασμά του. Βρήκε απροσδόκητα αυτό που κατά πάσα πιθανότητα ήταν η μεγαλύτερη συγκέντρωση άγριας ζωής που υπήρχε στον κόσμο, και ήταν ο πρώτος άνθρωπος που ενημέρωσε τον κόσμο για την ύπαρξή της. . . . Η εισβολή του Κουκ στην Ταϊτή και στην Αυστραλία ήταν πολύ άσχημη για τους ντόπιους λαούς· για τα ζώα όμως της Ανταρκτικής ήταν ολοκαύτωμα».

Μετά την περιεκτική έκθεση και τους χάρτες του Κουκ, οι κυνηγοί και οι στόλοι φαλαινοθηρικών κατέφτασαν και άρχισαν να σκοτώνουν. Ο Μούρχεντ συνεχίζει: «Οι σκοτωμοί συνεχίστηκαν ώσπου δεν έμεινε ουσιαστικά τίποτα για να σκοτωθεί, τίποτα που θα μπορούσε εύκολα και κερδοφόρα να σκοτωθεί».

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Ο βίαιος θάνατος του Κουκ στη Χαβάη

Η ανακάλυψη του κόλπου Μπότανι, στην Αυστραλία

[Ευχαριστίες]

Paintings: By courtesy of Australian International Public Affairs

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 12]

Painting by John Weber/Dictionary of American Portraits/Dover. Background: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck