«ΕΙΝΑΙ τέλεια», λέει ο αγρότης Ντομίνγκος ντος Σάντος καθώς κοιτάζει την κασσάβα που καλλιεργεί στο αγρόκτημά του, στη νότια Βραζιλία. Έχει λόγους να είναι ικανοποιημένος. Τα φύλλα των φυτών του δείχνουν σαν να μην τα άγγιξε ποτέ επιβλαβές έντομο. Άλλο ένα κατόρθωμα των χημικών εντομοκτόνων; Όχι. «Πέρυσι και φέτος», λέει ο Ντομίνγκος, «δεν χρειάστηκε να αγοράσω ούτε σταγόνα εντομοκτόνου».

Ο Ντομίνγκος ανήκει σε μια αυξανόμενη κατηγορία αγροτών οι οποίοι διστάζουν να χρησιμοποιήσουν φυτοφάρμακα για να προστατέψουν τις καλλιέργειές τους.a Αντί για αυτά, χρησιμοποιούν μεθόδους που τους βοηθούν να σταματήσουν ή τουλάχιστον να μειώσουν τη χρήση χημικών ουσιών. «Τι είδους μεθόδους;» ρώτησα τον Σάντρο Μίλερ, έναν αγρονόμο ο οποίος διεξάγει πειράματα σε μια φυτεία εσπεριδοειδών κοντά στο Σάο Πάολο. «Και πρώτα πρώτα, ποιο είναι το σκεπτικό των αγροτών που τους κάνει να μειώνουν τη χρήση εντομοκτόνων;»

IPM—Μια Εναλλακτική Λύση

«Τι είναι η IPM;» ρώτησα τον καθηγητή Εβόνεου Μπέρτι Φέλου, ο οποίος είναι επικεφαλής του Εντομολογικού Τμήματος του Πανεπιστημίου του Σάο Πάολο στο Πιρασικάμπα και κορυφαίος ερευνητής στον τομέα της φυσικής καταπολέμησης των παρασίτων. Ο καθηγητής Μπέρτι εξήγησε ότι στόχος της IPM είναι η μείωση της χρήσης εντομοκτόνων στα απολύτως αναγκαία κατώτατα επίπεδα, και η χρήση μόνο εκείνων των εντομοκτόνων που σκοτώνουν συγκεκριμένα επιβλαβή ζωύφια. Ο περιορισμένος ψεκασμός στη συνέχεια ενισχύεται με φυσικές μορφές καταπολέμησης των παρασίτων.

Μια τέτοια μορφή καταπολέμησης των παρασίτων είναι η αμειψισπορά. Για παράδειγμα, από χρόνο σε χρόνο ο γεωργός καλλιεργεί εναλλακτικά καλαμπόκι και φασόλια. Τα ζωύφια που προτιμούν το καλαμπόκι αλλά απεχθάνονται τα φασόλια ή θα λιμοκτονήσουν ή θα εγκαταλείψουν εκείνο το μέρος ψάχνοντας να βρουν κάποιο άλλο που να έχει περισσότερο καλαμπόκι. Έτσι, την επόμενη φορά που θα φυτευτεί καλαμπόκι, τα περισσότερα από αυτά τα ζωύφια μπορεί να έχουν εξαφανιστεί—τουλάχιστον για λίγο καιρό. Όταν δε τα ζωύφια που τρώνε το καλαμπόκι επιστρέψουν μαζικά, μια ακόμη αμειψισπορά ίσως τα αναγκάσει σύντομα να ξαναφύγουν.

Η βιολογική καταπολέμηση είναι ένα άλλο στοιχείο της IPM. Οι γεωργοί «επιστρατεύουν» ως συμμάχους διάφορα έντομα, βακτήρια, ιούς, μύκητες και άλλους φυσικούς εχθρούς των παρασίτων. Για παράδειγμα, Βραζιλιανοί ερευνητές παρατήρησαν ότι στο φυσικό περιβάλλον πολλές κάμπιες πέθαναν όταν μολύνθηκαν από έναν ιό που ονομάζεται ραβδοϊός. Σκέφτηκαν λοιπόν ότι, εφόσον ο ιός είναι αβλαβής για τους ανθρώπους, θα μπορούσαν να ψεκάζουν τις καλλιέργειες με ένα υγρό που να περιέχει τον ιό, και αυτό θα δρούσε ως βιολογικό εντομοκτόνο με στόχο τις κάμπιες που καταβροχθίζουν τις καλλιέργειες σόγιας και κασσάβας. Το σχέδιο αποδείχτηκε αποτελεσματικό. Οι κάμπιες πέθαναν μέσα σε λίγες μέρες αφότου έφαγαν από τις καλλιέργειες που είχαν ψεκαστεί. Επιπλέον, οι ψόφιες κάμπιες προσφέρουν στο γεωργό δωρεάν πολεμοφόδια για μελλοντικές μάχες. Με ποιον τρόπο;

«Ο γεωργός βάζει απλώς τις ψόφιες κάμπιες που έχουν μολυνθεί από τον ιό σε ένα μπλέντερ», εξήγησε ο καθηγητής Μπέρτι, «τις πολτοποιεί, φιλτράρει την πολτοποιημένη μάζα και φυλάει το υγρό στην κατάψυξη». Κατόπιν, ξεπαγώνει το υγρό που περιέχει τον ιό, το αναμειγνύει με νερό και ψεκάζει την καλλιέργειά του με το μείγμα.

Αυτό το βιολογικό εντομοκτόνο μπορεί να μην έχει την άμεση επενέργεια των χημικών ομολόγων του, αλλά, σύμφωνα με μια ερευνήτρια, έχει ποσοστό επιτυχίας τουλάχιστον 90 τοις εκατό.

Καταπολέμηση των Ζωυφίων—Με Φυσικό Τρόπο

Η επιστράτευση ωφέλιμων εντόμων ως συμμάχων στον αγώνα εναντίον των επιβλαβών ζωυφίων είναι μια άλλη σημαντική πτυχή της βιολογικής καταπολέμησης των παρασίτων. Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες που γίνονται για να πειστούν οι αγρότες να χρησιμοποιήσουν αυτή τη μορφή καταπολέμησης των ζωυφίων, πολλοί αγρότες στη Βραζιλία και αλλού έχουν ακόμη κάποιες επιφυλάξεις. Γιατί; Φαίνεται ότι οι γεωργοί θεωρούν τόσο παράλογο το να ελευθερώσουν έντομα μέσα σε μια φυτεία σκόπιμα όσο παράλογο θεωρούν οι κάτοικοι των πόλεων το να ελευθερώσουν κατσαρίδες μέσα στα διαμερίσματά τους. «Οι περισσότεροι γεωργοί», μου είπε ο καθηγητής Μπέρτι, «πιστεύουν ότι όλα τα έντομα τρώνε τα φυτά. Το τελευταίο πράγμα που θα ήθελε ένας γεωργός είναι περισσότερα έντομα».

Είναι σαφές, λοιπόν, ότι η βιολογική καταπολέμηση παρασίτων θα κερδίσει δημοτικότητα μόνο όταν οι γεωργοί κατανοήσουν πως μερικά έντομα είναι σύμμαχοί τους. Για παράδειγμα, γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα, οι οπωροκαλλιεργητές στην Καλιφόρνια των Η.Π.Α. επιστράτευσαν πασχαλίτσες για να τους βοηθήσουν. Εκείνη την εποχή, επιβλαβή έντομα, τα οποία μεταφέρθηκαν τυχαία από την Αυστραλία, έπληξαν και ουσιαστικά αφάνισαν όλες τις λεμονιές και τις πορτοκαλιές. Μέσα σε λιγότερο από δύο χρόνια, οι πασχαλίτσες κατόρθωσαν να καταπολεμήσουν τα έντομα-εισβολείς, σώζοντας τις καλλιέργειες εσπεριδοειδών στην Καλιφόρνια.

Καταπολέμηση που Φέρνει Ουσιαστικά Αποτελέσματα

Σήμερα, μερικοί αγρότες στη Βραζιλία ανακαλύπτουν εκ νέου το ρόλο της ζουανίνια (της μικρής Ιωάννας, όπως αποκαλούν την πασχαλίτσα εδώ) ως αξιόπιστου “φύλακα”. «Οι ζουανίνιας καταπολεμούν τη μελίγκρα σε αυτή την εσπεριδοκαλλιέργεια», μου είπε ο Σάντρο, καθώς περπατούσαμε πλάι στις δενδροστοιχίες που σχημάτιζαν οι πορτοκαλιές μέσα στον οπωρώνα που φρόντιζε. Σταμάτησε σε μια πορτοκαλιά, έφτασε ένα κλαδί με καινούρια φύλλα και το λύγισε προς τα κάτω. Οι αφίδες, ή αλλιώς μελίγκρες—νωχελικά έντομα που έχουν μέγεθος όσο το κεφάλι μιας καρφίτσας—κάθονταν ακίνητες, με την προβοσκίδα τους βυθισμένη στα φύλλα, απομυζώντας χυμό.

Αυτές οι μελίγκρες, όμως, αποτελούν τροφή για τους “φύλακες”. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν μερικά είδη πασχαλίτσας που μπορούν να καταβροχθίσουν 800 μελίγκρες η καθεμιά κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Είναι αυτό αρκετό ώστε να υπάρξουν ουσιαστικά αποτελέσματα; «Είναι», λέει ο Σάντρο, «αν αφήσεις αρκετό γρασίδι και αγριόχορτα ανάμεσα στα εσπεριδοειδή ώστε να μπορούν να καταφεύγουν εκεί αρκετές πασχαλίτσες και άλλοι φυσικοί εχθροί». Στο παρελθόν, όταν δεν εφαρμοζόταν η βιολογική καταπολέμηση σε αυτό το περιβόλι, επισήμανε ο Σάντρο, γίνονταν ψεκασμοί με χημικά εντομοκτόνα κάθε δύο εβδομάδες. Σήμερα, χάρη στους φυσικούς εχθρούς, όπως είναι οι πασχαλίτσες και άλλα έντομα, ο ψεκασμός με εντομοκτόνα είναι πια απαραίτητος μόνο κάθε δύο ή τρεις μήνες.

Η πασχαλίτσα είναι ένας μόνο από τους πολλούς φυσικούς συμμάχους στους οποίους μπορούν να βασίζονται οι γεωργοί. Οι μέλισσες, οι σφήκες, τα πουλιά, οι αράχνες, οι βάτραχοι, οι φρύνοι, για να αναφέρουμε λίγα μόνο, είναι όλα μέλη του στρατού που καταπολεμά τα παράσιτα σε εικοσιτετράωρη βάση. Ακόμη και τα ψάρια βοηθούν στην αντικατάσταση των ψεκασμών. Πώς;

Στην Κίνα, αναφέρει ο ερευνητής Σιάο Φαν, του Υπουργείου Γεωργίας και Δασοκομίας στο Νανκίνγκ της επαρχίας Κιανγκσού, η ανάγκη για εντομοκτόνα μειώθηκε όταν άρχισαν να εκτρέφουν ψάρια σε ορυζώνες που κατακλύζονται με νερό. Οι αγρότες, τραβώντας ένα σχοινί, κουνάνε τα φυτά με τέτοιον τρόπο ώστε τα έντομα πέφτουν στο νερό. «Επειδή τα έντομα αυτά προσποιούνται ότι είναι ψόφια όταν πέφτουν από τα φυτά», εξηγεί ο Φαν, «τα τρώνε εύκολα τα ψάρια».

Η χρήση μικρότερων δόσεων φυτοφαρμάκου επιτρέπει επίσης στα ωφέλιμα έντομα να επιβιώνουν. Αυτά τα έντομα ενώνουν τις δυνάμεις τους με τα ψάρια για την καταπολέμηση των παρασίτων. Χάρη στη βιολογική καταπολέμηση των παρασίτων, λέει ο Φαν, η χρήση μεγάλων ποσοτήτων δηλητηριωδών εντομοκτόνων αποτελεί παρελθόν. Τα οφέλη στον τομέα της υγείας και της οικολογίας, προσθέτει, είναι προφανή.

Είναι αλήθεια, βέβαια, ότι οι αγρότες υιοθετούν την IPM περισσότερο για οικονομικούς και λιγότερο για οικολογικούς λόγους. Εξάλλου, η χρήση λιγότερων δαπανηρών φυτοφαρμάκων εξοικονομεί χρήματα, και αυτό σημαίνει μεγαλύτερα κέρδη—ένα κίνητρο με διαχρονική και παγγήινη ισχύ. Ωστόσο, αν τα μεγαλύτερα οικονομικά κέρδη οδηγούν ταυτόχρονα σε λιγότερο δηλητηριασμένες σοδειές και σε μικρότερη περιβαλλοντική βλάβη, τότε η IPM φέρνει οφέλη στους αγρότες, στους καταναλωτές καθώς και στο περιβάλλον. Όπως το τοποθέτησε ένας ειδικός, με την IPM «βγαίνουν όλοι κερδισμένοι».

Τροποποιημένα Φυτά—Γιατί Είναι Αμφιλεγόμενα;

Η βιοτεχνολογία είναι άλλο ένα όπλο για την καταπολέμηση των παρασίτων. Χάρη στην αυξανόμενη γνώση που αποκτά ο άνθρωπος γύρω από τις εσωτερικές διεργασίες του μορίου DNA, οι ερευνητές έχουν καταφέρει να συνδυάσουν στοιχεία από το DNA διαφόρων ειδών και να παραγάγουν φυτά που διαθέτουν ενσωματωμένους αμυντικούς μηχανισμούς κατά των παρασίτων.

Το καλαμπόκι είναι ένα παράδειγμα. Οι επιστήμονες που ασχολούνται με τη γενετική μηχανική πήραν ένα γονίδιο από μια άλλη πηγή και το εισήγαγαν στο DNA του καλαμποκιού. Στη συνέχεια, το γονίδιο αυτό παρήγαγε μια πρωτεΐνη η οποία είναι θανατηφόρα για τα παράσιτα. Το αποτέλεσμα είναι μια γενετικά τροποποιημένη καλαμποκιά η οποία μπορεί να αντισταθεί στα εχθρικά έντομα.

Ωστόσο, τα γενετικά τροποποιημένα φυτά είναι αμφιλεγόμενα. Οι πολέμιοί τους υποστηρίζουν ότι μπορεί να προκαλούν ασθένειες στους ανθρώπους ή ότι οι τροποποιημένες καλλιέργειες θα μπορούσαν να μετατραπούν σε εξαπλούμενα αγριόχορτα. Μερικοί επιστήμονες προειδοποιούν ότι τα φυτά που έχουν εξοπλιστεί με κάποιο γονίδιο το οποίο σκοτώνει τα έντομα θα κάνουν τα παράσιτα πιο ανθεκτικά. «Πρέπει να μετριάσουμε τον ενθουσιασμό μας για τη γενετική μηχανική», συνιστά ο εντομολόγος Μπέρτι. «Θυμάστε πόσο ενθουσιασμένος ήταν ο κόσμος στη δεκαετία του 1950 όταν τα εντομοκτόνα χαιρετίστηκαν ως θαύματα; Τώρα πια ξέρουμε ότι αυτή η άποψη δεν ήταν σωστή. Τα θαυματουργά εντομοκτόνα οδήγησαν στην εμφάνιση θαυματουργών εντόμων. Ποιος ξέρει τι προβλήματα θα δημιουργήσουν τα θαυματουργά τροποποιημένα φυτά της εποχής μας;»

Ακόμη και αν μπορούν να λυθούν όλα τα βιολογικά προβλήματα, μερικοί άνθρωποι έχουν ηθικούς προβληματισμούς όσον αφορά την παρέμβαση των επιστημόνων στους γενετικούς κώδικες. Μερικοί πιστεύουν ότι η βιοτεχνολογία ίσως λύσει τα παλιά προβλήματα των φυτοφαρμάκων, αλλά στη θέση τους ίσως μας δημιουργήσει καινούρια ηθικά προβλήματα.