Εξομολόγηση Αμαρτιών—Μήπως Φταίει Κάτι;

«Η ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ είναι ένας πνευματικός καθαρισμός, ένας τρόπος για να αρχίσει κανείς από την αρχή, ένας τρόπος για να σβήσει τα περασμένα. Μου αρέσει πολύ να πηγαίνω στην Εξομολόγηση, να λέω στον ιερέα τις αμαρτίες μου, να με συγχωρεί και να απολαμβάνω την ευφορία που ακολουθεί». Αυτά λέει ένας αφοσιωμένος Καθολικός.—Ευλόγησέ με, Πάτερ, Επειδή Αμάρτησα (Bless Me, Father, for I Have Sinned).

Σύμφωνα με τη Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια (New Catholic Encyclopedia), «μόνο στον ιερέα έδωσε ή μεταβίβασε ο Χριστός τη δύναμη να δένει και να λύνει, να συγχωρεί και να βαστάζει» αμαρτίες. Η ίδια εγκυκλοπαίδεια λέει ότι η τακτική εξομολόγηση έχει σκοπό «να αποκαταστήσει την αγιότητα της ζωής που χάθηκε εξαιτίας της σοβαρής αμαρτίας και . . . να εξαγνίσει τη συνείδηση του ατόμου». Ωστόσο, το ηθικό κλίμα που επικρατεί σε πολλές χώρες δείχνει ότι η τακτική εξομολόγηση δεν παρακινεί πολλούς από αυτούς που εξομολογούνται να ‘εκκλίνουν από το κακό και να πράττουν το αγαθό’. (Ψαλμός 34:14) Επομένως, μήπως φταίει κάτι;

Είναι Απλώς Μια Τελετουργία;

Η εξομολόγηση μπορεί να αρχίσει ως απλή τελετουργία. Στην Ιρλανδία, η πρώτη εξομολόγηση γίνεται αμέσως πριν από την πρώτη Μετάληψη. Και μήπως προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ένα εφτάχρονο κορίτσι σκέφτεται περισσότερο το όμορφο νυφικό φορεματάκι που θα φορέσει παρά ‘την αποκατάσταση της αγιότητας της ζωής που χάθηκε εξαιτίας της σοβαρής αμαρτίας’;

«Εκείνο που με συγκινούσε περισσότερο ήταν το φόρεμα, εκτός από το ότι θα έπαιρνα χρήματα από τους συγγενείς μου», παραδέχεται η Ραμόνα, που εξομολογήθηκε πρώτη φορά όταν ήταν εφτά χρονών. «Ανάμεσα σε όλα τα κορίτσια που γνώριζα», συνεχίζει η ίδια, «δεν υπήρχε κανένα θρησκευτικό συναίσθημα. Καμιά από εμάς δεν σκεφτόταν καν τον Θεό εκείνη τη στιγμή».

Στην πραγματικότητα, το να υποχρεώνονται μικρά παιδιά να εξομολογούνται αμαρτίες σε τακτική βάση μπορεί να οδηγήσει σε μηχανική αποστήθιση. «Απλώς χρησιμοποιούσα τα ίδια λόγια ξανά και ξανά», λέει ο Μάικλ, που κι αυτός άρχισε να εξομολογείται στα εφτά του χρόνια.

Σχόλια που έγιναν από μερικούς Καθολικούς και αναφέρονται στο βιβλίο Ευλόγησέ με, Πάτερ, Επειδή Αμάρτησα δείχνουν ότι η εξομολόγηση είχε μικρή πνευματική αξία γι’ αυτούς, ακόμα και αφού μεγάλωσαν. «Η εξομολόγηση σε διδάσκει να λες ψέματα, επειδή υπάρχουν μερικά πράγματα που απλώς δεν μπορείς να φτάσεις στο σημείο να πεις στον ιερέα», παραδέχτηκε κάποιο άτομο. Ορισμένοι μπορεί να εκμεταλλευτούν την έλλειψη συνέπειας που υπάρχει ανάμεσα στους ιερείς για να τους επιβληθεί μικρότερο επιτίμιο. Μερικοί έψαξαν να βρουν έναν «καλό» εξομολογητή για να τους δώσει τις συμβουλές που ήθελαν να ακούσουν. «Αφού έψαχνα εδώ κι εκεί επί τρεις μήνες, βρήκα τον εξομολογητή μου. Τον βλέπω κάθε μήνα, πρόσωπο με πρόσωπο στο εξομολογητήριο, και είναι φανταστικός», είπε μια νεαρή γυναίκα. «Αν είσαι έξυπνος βρίσκεις έναν ιερέα που είναι κουφός και δεν ξέρει καθόλου αγγλικά εκτός από τις λέξεις ‘τρεις προσευχές στη Μαρία’», είπε κάποιος άλλος Καθολικός.

Προφανώς, λοιπόν, κάτι φταίει με την εξομολόγηση όπως τη συνηθίζουν οι άνθρωποι. Αλλά η Αγία Γραφή δείχνει ότι πρέπει να γίνεται εξομολόγηση αμαρτιών, επειδή λέει: «Ο κρύπτων τας αμαρτίας αυτού δεν θέλει ευοδωθή· ο δε εξομολογούμενος και παραιτών αυτάς θέλει ελεηθή».—Παροιμίαι 28:13.

Μήπως αυτό σημαίνει ότι ο Χριστιανός πρέπει να εξομολογείται όλες τις αμαρτίες του; Αν ναι, σε ποιον; Το επόμενο άρθρο θα εξετάσει αυτά τα ερωτήματα.

Εξομολόγηση Αμαρτιών—Με τον Τρόπο των Ανθρώπων ή του Θεού;

ΑΝΑΜΕΣΑ στους Καθολικούς η εξομολόγηση έχει υποστεί εντυπωσιακές αλλαγές στο πέρασμα των αιώνων. Στα πρώτα χρόνια της Καθολικής Εκκλησίας, η εξομολόγηση και το επιτίμιο απαιτούνταν μόνο για σοβαρές αμαρτίες. Σχετικά μ’ αυτό, το βιβλίο Θρησκεία στη Δύση του Μεσαίωνα (Religion in the Medieval West) λέει: «Μέχρι τα τέλη του έκτου αιώνα το σύστημα της μετάνοιας ήταν πολύ σκληρό: το μυστήριο μπορούσε να λάβει χώρα μόνο μια φορά στη διάρκεια της ζωής κάποιου, η εξομολόγηση ήταν δημόσια, το επιτίμιο που επιβαλλόταν ήταν παρατεταμένο και οδυνηρό».

Πόσο οδυνηρό ήταν αυτό το επιτίμιο; Το 1052 απαιτήθηκε από κάποιον εξομολογούμενο να περπατήσει ξυπόλητος όλο το δρόμο από την Μπριζ του Βελγίου ως την Ιερουσαλήμ! «Μέχρι και το 1700 μπορούσες να δεις Καθολικούς μέσα σε ιερά πηγάδια και πηγές, να είναι γονατισμένοι μέχρι το λαιμό σε παγωμένο νερό για να πουν τις προσευχές της μετάνοιας», λέει το βιβλίο Χριστιανοσύνη στη Δύση 1400-1700 (Christianity in the West 1400-1700). Εφόσον εκείνον τον καιρό δεν δινόταν άφεση αμαρτιών παρά μόνο μετά την εκτέλεση του επιτιμίου που είχε επιβληθεί, πολλοί καθυστερούσαν την εξομολόγησή τους μέχρι τη στιγμή που πέθαιναν.

Πότε άρχισε ο σύγχρονος τρόπος εξομολόγησης; Το βιβλίο Θρησκεία στη Δύση του Μεσαίωνα δηλώνει: «Ένα νέο είδος επιτιμίου παρουσιάστηκε στη Γαλλία στα τέλη του έκτου αιώνα από Κέλτες μοναχούς. . . . Αυτή ήταν η κατ’ ιδίαν εξομολόγηση, κατά την οποία ο εξομολογούμενος ομολογούσε τις αμαρτίες του ιδιωτικά σ’ έναν ιερέα, και αυτό αποτελούσε υιοθέτηση της μοναστικής συνήθειας σχετικά με την απόδοση πνευματικής συμβουλής». Σύμφωνα με την παλιότερη μοναστική συνήθεια, οι μοναχοί εξομολογούνταν τις αμαρτίες τους ο ένας στον άλλον για να λάβουν πνευματική βοήθεια ώστε να υπερνικήσουν τις αδυναμίες τους. Όμως, στην πιο σύγχρονη κατ’ ιδίαν εξομολόγηση η εκκλησία διεκδικούσε για τον ιερέα την πολύ μεγαλύτερη «δύναμη ή εξουσία να συγχωρεί αμαρτίες».—Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια (New Catholic Encyclopedia).

Έδωσε πραγματικά ο Ιησούς τέτοια δύναμη σε μερικούς από τους ακολούθους του; Τι είπε που οδήγησε μερικούς σ’ αυτό το συμπέρασμα;

«Τα Κλειδία της Βασιλείας»

Σε μια περίπτωση, ο Ιησούς Χριστός είπε στον απόστολο Πέτρο: «Θέλω σοι δώσει τα κλειδία της βασιλείας των ουρανών, και ό,τι εάν δέσης επί της γης, θέλει είσθαι δεδεμένον εν τοις ουρανοίς, και ό,τι εάν λύσης επί της γης, θέλει είσθαι λελυμένον εν τοις ουρανοίς». (Ματθαίος 16:19) Τι εννοούσε ο Ιησούς λέγοντας «τα κλειδία της βασιλείας»; Αυτό μπορούμε να το καταλάβουμε καλύτερα αν εξετάσουμε μια άλλη περίπτωση στην οποία ο Ιησούς χρησιμοποίησε τη λέξη ‘κλειδί’.

Ο Ιησούς είπε κάποτε στους Ιουδαίους θρησκευτικούς ηγέτες οι οποίοι ήταν καλά κατατοπισμένοι στο θέμα του Μωσαϊκού Νόμου: «Ουαί εις εσάς τους νομικούς, διότι αφηρέσατε το κλειδίον της γνώσεως· σεις δεν εισήλθετε και τους εισερχομένους ημποδίσατε». (Λουκάς 11:52) ‘Εμπόδισαν τους εισερχομένους’ από το να μπουν πού; Ο Ιησούς μάς το λέει αυτό στο εδάφιο Ματθαίος 23:13: «Ουαί εις εσάς, γραμματείς και Φαρισαίοι, υποκριταί, διότι κλείετε την βασιλείαν των ουρανών έμπροσθεν των ανθρώπων· επειδή σεις δεν εισέρχεσθε ουδέ τους εισερχομένους αφίνετε να εισέλθωσιν». Ο Ιουδαϊκός κλήρος έκλεισε, σαν να λέγαμε, την πόρτα σε πολλούς στερώντας τους την ευκαιρία να είναι μαζί με τον Ιησού Χριστό στον ουρανό. Το ‘κλειδί’ που αυτοί οι θρησκευτικοί ηγέτες είχαν ‘αφαιρέσει’ δεν είχε καμιά σχέση με τη συγχώρηση αμαρτιών. Ήταν το κλειδί της θεόδοτης γνώσης.

Παρόμοια, «τα κλειδία της βασιλείας» που δόθηκαν στον Πέτρο δεν αντιπροσωπεύουν κάποια δύναμη που ενημερώνει τον ουρανό σχετικά με το ποιου οι αμαρτίες θα έπρεπε να συγχωρούνται ή να παραμένουν. Αντίθετα, αντιπροσωπεύουν το μεγάλο προνόμιο που είχε ο Πέτρος να ανοίξει το δρόμο για τον ουρανό με τη διάδοση της θεόδοτης γνώσης μέσω της διακονίας του. Το έκανε αυτό πρώτα για τους Ιουδαίους και τους Ιουδαίους προσήλυτους, στη συνέχεια για τους Σαμαρείτες και τελικά για τους Εθνικούς.—Πράξεις 2:1-41· 8:14-17· 10:1-48.

«Ό,τι Εάν Δέσης επί της Γης»

Αργότερα, αυτό που είχε πει ο Ιησούς στον Πέτρο επαναλήφθηκε και σε άλλους μαθητές. «Αληθώς σας λέγω», είπε ο Ιησούς, «όσα εάν δέσητε επί της γης, θέλουσιν είσθαι δεδεμένα εν τω ουρανώ, και όσα εάν λύσητε επί της γης, θέλουσιν είσθαι λελυμένα εν τω ουρανώ». (Ματθαίος 18:18) Ποια εξουσία μεταβίβασε εδώ ο Ιησούς στους μαθητές; Τα συμφραζόμενα δείχνουν ότι μιλούσε για την επίλυση προβλημάτων ανάμεσα σε πιστούς, καθώς και για τη διατήρηση της εκκλησίας καθαρής από τους αμετανόητους κακοποιούς.—Ματθαίος 18:15-17.

Σε θέματα που περιελάμβαναν σοβαρές παραβάσεις του νόμου του Θεού, υπεύθυνοι άντρες μέσα στην εκκλησία θα έπρεπε να κρίνουν τα ζητήματα και να αποφασίζουν αν αυτός που διέπραξε την αδικοπραγία πρέπει να ‘δεθεί’ (θεωρηθεί ένοχος) ή να ‘λυθεί’ (αθωωθεί). Μήπως αυτό σήμαινε ότι ο ουρανός θα ακολουθούσε τις ανθρώπινες αποφάσεις; Όχι. Όπως δείχνει ο Βιβλικός λόγιος Ρόμπερτ Γιανγκ, κάθε απόφαση που θα έπαιρναν οι μαθητές θα ακολουθούσε την απόφαση που είχε ήδη παρθεί στον ουρανό, και δεν θα προηγούνταν απ’ αυτήν. Ο ίδιος λέει ότι το εδάφιο 18 θα έπρεπε να λέει κατά γράμμα: Ό,τι δέσετε στη γη «θέλει είσθαι εκείνο το οποίον έχει (ήδη) δεθεί» στον ουρανό.

Πραγματικά, είναι παράλογο να σκεφτούμε ότι κάποιος ατελής άνθρωπος θα μπορούσε να πάρει αποφάσεις που θα ήταν δεσμευτικές γι’ αυτούς που βρίσκονται στις ουράνιες αυλές. Είναι πολύ πιο λογικό να πούμε ότι οι χρισμένοι αντιπρόσωποι του Χριστού ακολουθούν τις κατευθύνσεις του ώστε να διατηρούν την εκκλησία του καθαρή. Το κάνουν αυτό με το να παίρνουν αποφάσεις που βασίζονται σε αρχές οι οποίες έχουν ήδη τεθεί στον ουρανό. Ο ίδιος ο Ιησούς τους οδηγεί καθώς το κάνουν αυτό.—Ματθαίος 18:20.

Υπάρχει κάποιος άνθρωπος που να είναι ικανός να «αντιπροσωπεύσει τον Χριστό ως τον πατρικό κριτή» μέχρι του σημείου να αποφασίζει για το αιώνιο μέλλον ενός ομοπίστου του; (Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια) Οι ιερείς που ακούν εξομολογήσεις σχεδόν πάντα δίνουν άφεση αμαρτιών, αν και «φαίνεται να υπάρχει μια ανομολόγητη άποψη [ανάμεσα στους Καθολικούς θεολόγους] ότι σπάνια μπορεί να βρεθεί ένα άτομο που να μετανοεί πραγματικά για τις αμαρτίες του». (Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα [The New Encyclopædia Britannica]) Πράγματι, πότε ήταν η τελευταία φορά που ακούσατε ότι ένας ιερέας αρνήθηκε να δώσει άφεση αμαρτιών ή να αθωώσει κάποιο άτομο που διέπραξε αδικοπραγία; Πιθανόν αυτό να συμβαίνει επειδή ο ιερέας δεν πιστεύει ότι έχει την ικανότητα να κρίνει αν ένας αμαρτωλός έχει μετανοήσει ή όχι. Αλλά αν είναι έτσι, γιατί ισχυρίζεται ότι έχει τη δύναμη να δίνει άφεση αμαρτιών;

Φανταστείτε κάποιο δικαστήριο στο οποίο ένας συμπονετικός δικαστής αθωώνει συστηματικά τους εγκληματίες, ακόμα και τους επίμονους παραβάτες του νόμου, επειδή παραδέχονται τα εγκλήματά τους, ακολουθώντας κάποια τελετουργία, και λένε ότι μετανόησαν. Ενώ αυτό μπορεί να ικανοποιεί αυτούς που διαπράττουν την αδικοπραγία, μια τέτοια παροδηγημένη άποψη του ελέους θα υπέσκαπτε επικίνδυνα το σεβασμό για τη δικαιοσύνη. Είναι δυνατόν η εξομολόγηση όπως γίνεται στην Καθολική εκκλησία να κάνει, στην πραγματικότητα, τους ανθρώπους να πωρωθούν σε μια πορεία αμαρτίας;—Εκκλησιαστής 8:11.

«Η εξομολόγηση δεν σου δημιουργεί καμιά τάση για να προσπαθήσεις να αποφύγεις την αμαρτία στο μέλλον», λέει η Ραμόνα, αναφερόμενη στη δική της εμπειρία, καθώς εξομολογούνταν ως Καθολική από τότε που ήταν εφτά χρονών. Η ίδια προσθέτει: «Η εξομολόγηση προάγει την ιδέα ότι ο Θεός συγχωρεί τα πάντα και ότι θα συγχωρήσει οτιδήποτε σε οδηγεί να κάνεις η ατελής σου σάρκα. Δεν προάγει μια βαθιά επιθυμία να κάνεις αυτό που είναι σωστό».a

Αλλά τι θα πούμε για τα λόγια του Ιησού που αναγράφονται στα εδάφια Ιωάννης 20:22, 23; Εκεί είπε στους μαθητές του: «Λάβετε Πνεύμα Άγιον. Αν τινων συγχωρήσητε τας αμαρτίας, είναι συγκεχωρημέναι εις αυτούς, αν τινων κρατήτε, είναι κεκρατημέναι». Σ’ αυτό το σημείο, ο Ιησούς δεν δίνει στους μαθητές του τη συγκεκριμένη εξουσία να συγχωρούν αμαρτίες;

Αν εξετάσουμε αυτή την περικοπή της Αγίας Γραφής μεμονωμένα, φαίνεται ότι λέει κάτι τέτοιο. Εντούτοις, αν αυτά τα λόγια εξεταστούν μαζί με την αφήγηση που αναφέρεται στα εδάφια Ματθαίος 18:15-18 και οτιδήποτε άλλο μας διδάσκει η Αγία Γραφή για την εξομολόγηση και τη συγχώρηση, τι πρέπει να συμπεράνουμε; Ότι στα εδάφια Ιωάννης 20:22, 23, ο Ιησούς έδωσε στους ακολούθους του την εξουσία να εκβάλλουν από την εκκλησία τούς αμετανόητους παραβάτες που διέπραξαν σοβαρές αμαρτίες. Συγχρόνως, ο Χριστός έδωσε στους ακολούθους του εξουσία να δείχνουν έλεος και να συγχωρούν τους μετανοημένους αμαρτωλούς. Ο Ιησούς ασφαλώς δεν έλεγε ότι οι μαθητές του θα έπρεπε να εξομολογούνται κάθε αμαρτία σε κάποιον ιερέα.

Μ’ αυτόν τον τρόπο, τα υπεύθυνα άτομα στην εκκλησία είχαν εξουσιοδοτηθεί να αποφασίζουν πώς να χειρίζονται αυτούς που διέπρατταν σοβαρές αμαρτίες. Τέτοιες αποφάσεις θα τις έπαιρναν κάτω από την καθοδηγία του αγίου πνεύματος του Θεού και σε αρμονία με τις κατευθύνσεις του Θεού που παρέχονται μέσω του Ιησού Χριστού και των Άγιων Γραφών. (Παράβαλε Πράξεις 5:1-5· 1 Κορινθίους 5:1-5, 11-13.) Αυτοί οι υπεύθυνοι άντρες θα ανταποκρίνονταν μ’ αυτόν τον τρόπο στην κατεύθυνση που ερχόταν από τον ουρανό, δεν θα επέβαλλαν τις δικές τους αποφάσεις στον ουρανό.

‘Να Εξομολογείστε τις Αμαρτίες σας ο Ένας στον Άλλο’

Έτσι, λοιπόν, πότε είναι κατάλληλο για τους Χριστιανούς να εξομολογούνται τις αμαρτίες τους ‘ο ένας στον άλλο’; Σε περίπτωση σοβαρής αμαρτίας (όχι κάθε μικρής αποτυχίας), το άτομο πρέπει να την εξομολογηθεί σε υπεύθυνους επισκόπους της εκκλησίας. Ακόμα και αν η αμαρτία δεν είναι σοβαρή, αλλά η συνείδηση του ατόμου που έχει διαπράξει την αμαρτία τον ενοχλεί υπερβολικά, υπάρχει μεγάλη αξία στο να εξομολογηθεί και να ζητήσει πνευματική βοήθεια.

Σχετικά μ’ αυτό, ο Βιβλικός συγγραφέας Ιάκωβος λέει: «Είναι κάποιος από σας [πνευματικά] άρρωστος; Να προσκαλέσει τους πρεσβυτέρους της εκκλησίας να προσευχηθούν γι’ αυτόν και να τον αλείψουν με λάδι, επικαλούμενοι το όνομα του Κυρίου. Και η προσευχή που γίνεται με πίστη θα σώσει τον άρρωστο· ο Κύριος θα τον κάνει καλά. Κι αν έχει κάνει αμαρτίες θα του τις συχωρέσει. Να εξομολογείστε, λοιπόν, τις αμαρτίες σας ο ένας στον άλλο και να προσεύχεστε ο ένας για τον άλλο, για να θεραπευτείτε».—Ιακώβου 5:14-16, ΝΔΜ.

Σ’ αυτά τα λόγια, δεν γίνεται καμιά νύξη για μια τυπική, τελετουργική, κατ’ ιδίαν εξομολόγηση. Αντίθετα, όταν ο Χριστιανός νιώθει τόσο βεβαρυμένος με την αμαρτία που δεν μπορεί να προσευχηθεί, πρέπει να καλέσει τους διορισμένους πρεσβυτέρους, δηλαδή επισκόπους, της εκκλησίας, και αυτοί θα προσευχηθούν μαζί του. Για να τον βοηθήσουν να αναρρώσει πνευματικά, θα «τον αλείψουν» με το λάδι του Λόγου του Θεού.—Ψαλμός 141:5· παράβαλε Λουκάς 5:31, 32· Αποκάλυψις 3:18.

Είναι αξιοσημείωτη η νουθεσία του Ιωάννη του Βαφτιστή που λέει να ‘κάνουν καρπούς αξίους της μετανοίας’. (Ματθαίος 3:8· παράβαλε Πράξεις 26:20.) Το άτομο που έχει διαπράξει αδικοπραγία και έχει μετανοήσει αληθινά εγκαταλείπει την αμαρτωλή του πορεία. Σαν τον Βασιλιά Δαβίδ του αρχαίου Ισραήλ, ο μετανοημένος αμαρτωλός που εξομολογείται το σφάλμα του στον Θεό θα λάβει συγχώρηση. Ο Δαβίδ έγραψε: ‘Την αμαρτίαν μου εφανέρωσα [εξομολογήθηκα, ΜΝΚ] προς σε, και την ανομίαν μου δεν έκρυψα· είπα, Εις τον Ιεχωβά θέλω εξομολογηθή τας παραβάσεις μου· και συ συνεχώρησας την ανομίαν της αμαρτίας μου’.—Ψαλμός 32:5.

Οι πράξεις που γίνονται σε εκδήλωση μετάνοιας δεν μπορούν να κερδίσουν αυτή τη συγχώρηση. Μόνο ο Θεός μπορεί να τη χορηγήσει. Αυτός λαβαίνει υπόψη του τις απαιτήσεις της τέλειας δικαιοσύνης, αλλά η συγχώρησή του εκφράζει την αγάπη του για το ανθρώπινο γένος. Η συγχώρησή του είναι επίσης εκδήλωση παρ’ αξία καλοσύνης, η οποία θεμελιώνεται στη λυτρωτική θυσία του Ιησού Χριστού και απευθύνεται αποκλειστικά στους μετανοημένους αμαρτωλούς, οι οποίοι έχουν απομακρυνθεί από ό,τι είναι κακό στα μάτια του Θεού. (Ψαλμός 51:7, ΜΝΚ· Ησαΐας 1:18· Ιωάννης 3:16· Ρωμαίους 3:23-26) Μόνο αυτοί που λαβαίνουν συγχώρηση από τον Ιεχωβά Θεό θα κερδίσουν αιώνια ζωή. Και για να λαβαίνουμε τέτοια συγχώρηση, πρέπει να εξομολογούμαστε σύμφωνα με τον τρόπο του Θεού, όχι των ανθρώπων.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Ο Δαβίδ εξομολογήθηκε στον Ιεχωβά, ο οποίος χορήγησε συγχώρηση