Γουτεμβέργιος—Πώς Εμπλούτισε τον Κόσμο!

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

ΠΟΙΑ από τις εφευρέσεις της περασμένης χιλιετίας έχει επηρεάσει περισσότερο τη ζωή σας; Μήπως το τηλέφωνο, η τηλεόραση ή το αυτοκίνητο; Μάλλον καμιά από αυτές. Σύμφωνα με πολλούς ειδικούς, η απάντηση είναι η μηχανική εκτύπωση. Ο άνθρωπος στον οποίο αποδίδεται η εφεύρεση της πρώτης αποτελεσματικής μεθόδου είναι ο Γιοχάνες Γκενσφλάις τσουρ Λάντεν, ο οποίος είναι ευρύτερα γνωστός ως Ιωάννης Γουτεμβέργιος. Λόγω της αριστοκρατικής του καταγωγής, ο Γουτεμβέργιος δεν χρειάστηκε να μαθητεύσει επίσημα κοντά σε κάποιον.

Το διανοητικό επίτευγμα του Γουτεμβέργιου έχει περιγραφτεί ως «η μεγάλη προσφορά της Γερμανίας στον πολιτισμό». Όσα αντίτυπα του εκτυπωτικού του αριστουργήματος—της λεγόμενης Βίβλου των 42 γραμμών του Γουτεμβέργιου—έχουν διασωθεί αξίζουν μια περιουσία.

Χρυσό Μάιντς

Ο Γουτεμβέργιος γεννήθηκε στο Μάιντς το έτος 1397 ή περίπου τότε. Το Μάιντς που βρίσκεται στις όχθες του ποταμού Ρήνου ήταν τότε μια πόλη περίπου 6.000 κατοίκων. Ήταν γνωστό ως Χρυσό Μάιντς επειδή αποτελούσε κέντρο ενός ισχυρού συνασπισμού πόλεων. Οι αρχιεπίσκοποι του Μάιντς ήταν εκλέκτορες της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το Μάιντς ήταν φημισμένο για τους χρυσοχόους του. Ο νεαρός Γιοχάνες έμαθε πολλά γύρω από τη μεταλλοτεχνία, περιλαμβανομένου και του πώς να χαράζει ανάγλυφα γράμματα σε μέταλλο. Εξαιτίας πολιτικών διενέξεων, εξορίστηκε για μερικά χρόνια στο Στρασβούργο, όπου ασχολήθηκε με την κοπή πολύτιμων λίθων την οποία και δίδαξε. Αλλά αυτό που τον απορροφούσε περισσότερο ήταν η μυστική εργασία που έκανε για μια καινούρια εφεύρεση. Ο Γουτεμβέργιος προσπάθησε να τελειοποιήσει την τέχνη της μηχανικής εκτύπωσης.

Η Μεγαλοφυΐα του Γουτεμβέργιου και τα Χρήματα του Φουστ

Ο Γουτεμβέργιος επέστρεψε στο Μάιντς και συνέχισε τα πειράματά του. Για να βρει χρήματα στράφηκε στον Γιόχαν Φουστ, ο οποίος του δάνεισε 1.600 φλορίνια—αξιοσέβαστο ποσό σε μια εποχή που ο ειδικευμένος τεχνίτης είχε ετήσιο εισόδημα μόνο 30 φλορίνια. Ο Φουστ ήταν ένας διορατικός επιχειρηματίας ο οποίος διέκρινε ότι το εγχείρημα αυτό θα ήταν κερδοφόρο. Τι είδους εγχείρημα είχε υπόψη του ο Γουτεμβέργιος;

Το οξυδερκές μάτι του Γουτεμβέργιου παρατήρησε ότι κάποια είδη παράγονταν κατά μεγάλους αριθμούς, με πανομοιότυπο αποτέλεσμα. Παράδειγμα αυτού ήταν τα νομίσματα τα οποία κόβονταν από μέταλλο και οι σφαίρες οι οποίες χυτεύονταν σε μέταλλο. Γιατί, λοιπόν, να μην τυπώνονται εκατοντάδες ίδιες σελίδες κειμένου και κατόπιν να μπαίνουν κατ’ αριθμητική σειρά, παράγοντας έτσι πανομοιότυπα βιβλία; Τι είδους βιβλία; Εκείνος σκέφτηκε την Αγία Γραφή—ένα βιβλίο που ήταν τόσο ακριβό ώστε μόνο ελάχιστοι προνομιούχοι μπορούσαν να έχουν ένα προσωπικό αντίτυπο. Στόχος του Γουτεμβέργιου ήταν η παραγωγή πανομοιότυπων Αγίων Γραφών σε μεγάλες ποσότητες, με αποτέλεσμα να είναι πολύ φτηνότερες από τα χειρόγραφα αντίγραφα χωρίς να χάνεται η ομορφιά τους. Πώς μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο;

Τα περισσότερα βιβλία τα αντέγραφαν με το χέρι, πράγμα που απαιτούσε επιμέλεια και χρόνο. Μια απόπειρα εκτύπωσης είχε γίνει με ξύλινες επιφάνειες σκαλισμένες στο χέρι, καθεμιά από τις οποίες περιείχε μια σελίδα κειμένου. Ένας Κινέζος ονόματι Πι Σενγκ είχε φτιάξει μάλιστα μεμονωμένα πήλινα γράμματα τα οποία μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την εκτύπωση. Στην Κορέα χρησιμοποιούνταν γράμματα από χαλκό σε ένα κρατικό εργαστήριο εκτύπωσης. Αλλά η εκτύπωση με κινητά τυπογραφικά στοιχεία—μεμονωμένα γράμματα τα οποία θα μπορούσαν να αναδιαταχθούν για κάθε καινούρια σελίδα—απαιτούσε τεράστιες ποσότητες γραμμάτων, και κανείς δεν είχε αναπτύξει κάποιον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν να παραχθούν αυτά. Αυτό είχε μείνει για τον Γουτεμβέργιο.

Ως έμπειρος μεταλλοτεχνίτης, αντιλήφθηκε ότι η εκτύπωση θα γινόταν καλύτερα με κινητά στοιχεία που θα ήταν φτιαγμένα όχι από πηλό ή ξύλο αλλά από μέταλλο. Αυτά θα κατασκευάζονταν με χύτευση σε καλούπια, και όχι με σκάλισμα ή ψήσιμο σε φούρνο. Ο Γουτεμβέργιος χρειαζόταν καλούπια τα οποία θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και για τα 26 γράμματα του αλφαβήτου του—μικρά και κεφαλαία—συν τα δίψηφα, τα σημεία στίξης, τα σύμβολα και τους αριθμούς. Συνολικά, υπολόγισε ότι χρειαζόταν 290 διαφορετικούς χαρακτήρες, καθένας από τους οποίους έπρεπε να υπάρχει σε δεκάδες τεμάχια.

Αρχίζει Δουλειά

Ο Γουτεμβέργιος επέλεξε για το βιβλίο του το γοτθικό σύστημα γραφής της λατινικής γλώσσας το οποίο χρησιμοποιούνταν από τους μοναχούς στην αντιγραφή της Αγίας Γραφής. Με την πείρα που είχε στη μεταλλοτεχνία, χάραξε ανάγλυφα σε ένα μικρό κομμάτι από ατσάλι το κατοπτρικό είδωλο κάθε γράμματος και συμβόλου. (Εικόνα 1) Κατόπιν χρησιμοποίησε αυτή την ατσάλινη σφραγίδα για να αποτυπώσει μέσω πίεσης το είδωλο πάνω σε ένα μικρό κομμάτι πιο μαλακού μετάλλου, είτε χαλκού είτε ορείχαλκου. Το αποτέλεσμα ήταν ένα κανονικό είδωλο του γράμματος βαθιά μέσα στο μαλακό μέταλλο που ονομαζόταν μήτρα.

Το επόμενο στάδιο περιλάμβανε ένα καλούπι, το οποίο ήταν προϊόν της μεγαλοφυΐας του Γουτεμβέργιου. Το καλούπι είχε το μέγεθος ανθρώπινης γροθιάς και ήταν ανοιχτό από πάνω και από κάτω. Η μήτρα του γράμματος τοποθετούνταν στο κάτω μέρος του καλουπιού και από το πάνω μέρος έχυναν τηγμένο κράμα. (Εικόνα 2) Το κράμα—κασσίτερος, μόλυβδος, αντιμόνιο και βισμούθιο—γρήγορα κρύωνε και στερεοποιούνταν.

Το κράμα που έβγαινε από το καλούπι έφερε ανάγλυφο στη μια άκρη του το κατοπτρικό είδωλο του γράμματος και ονομαζόταν τυπογραφικό στοιχείο. Η διαδικασία αυτή επαναλαμβανόταν μέχρι να παραχθεί ο απαιτούμενος αριθμός τεμαχίων κάθε γράμματος. Κατόπιν έβγαζαν τη μήτρα από το καλούπι και την αντικαθιστούσαν με τη μήτρα του επόμενου γράμματος. Οπότε, μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα μπορούσαν να παραχθούν οσαδήποτε τεμάχια τυπογραφικών στοιχείων για κάθε γράμμα. Όλα τα τυπογραφικά στοιχεία είχαν το ίδιο ύψος, όπως τα ήθελε ο Γουτεμβέργιος.

Τώρα μπορούσε να αρχίσει η εκτύπωση. Ο Γουτεμβέργιος διάλεξε μια περικοπή της Αγίας Γραφής που ήθελε να αντιγράψει. Χρησιμοποιώντας το συνθετήριο, σχημάτιζε λέξεις με τα τυπογραφικά στοιχεία, και με τις λέξεις σχημάτιζε γραμμές κειμένου. (Εικόνα 3) Όλες οι γραμμές ήταν στοιχισμένες, είχαν δηλαδή το ίδιο μήκος. Με ένα σελιδοθέτη, στοιχειοθετούσε τις γραμμές σε μία στήλη κειμένου—κάθε σελίδα αποτελούνταν από δύο στήλες. (Εικόνα 4)

Αυτή η σελίδα του κειμένου στερεωνόταν στην πλάκα του πιεστηρίου και στη συνέχεια επαλειφόταν με μαύρο μελάνι. (Εικόνα 5) Το πιεστήριο—το οποίο ήταν παρόμοιο με αυτά που χρησιμοποιούνταν στην οινοποιία—μετέφερε το μελάνι από τα τυπογραφικά στοιχεία στο χαρτί. Το αποτέλεσμα ήταν μια έντυπη σελίδα. Κατόπιν ανανέωναν το μελάνι και το χαρτί και η διαδικασία επαναλαμβανόταν μέχρι να τυπωθεί ο απαιτούμενος αριθμός αντιγράφων. Εφόσον τα στοιχεία ήταν κινητά, μπορούσαν να επαναχρησιμοποιηθούν για τη σύνθεση κάποιας άλλης σελίδας.

Ένα Εκτυπωτικό Αριστούργημα

Το εργαστήριο του Γουτεμβέργιου, το οποίο απασχολούσε 15 με 20 ανθρώπους, ολοκλήρωσε την πρώτη τυπωμένη Αγία Γραφή το 1455. Παράχθηκαν γύρω στα 180 αντίτυπα. Κάθε Αγία Γραφή είχε 1.282 σελίδες, με 42 γραμμές ανά σελίδα, οι οποίες ήταν τυπωμένες σε δύο στήλες. Η βιβλιοδεσία—κάθε Γραφή ήταν δίτομη—και η χειροποίητη διακόσμηση των επικεφαλίδων καθώς και του πρώτου γράμματος του κάθε κεφαλαίου γίνονταν αργότερα εκτός του εργαστηρίου του Γουτεμβέργιου.

Μπορούμε να φανταστούμε πόσο πολλά τεμάχια τυπογραφικών στοιχείων χρειάζονταν για να τυπωθεί η Αγία Γραφή; Κάθε σελίδα περιέχει γύρω στους 2.600 χαρακτήρες. Αν υποθέσουμε ότι ο Γουτεμβέργιος είχε έξι στοιχειοθέτες, καθένας από τους οποίους εργαζόταν κάθε φορά σε τρεις σελίδες, θα πρέπει να χρειάζονταν γύρω στα 46.000 τεμάχια. Μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε ότι το καλούπι του Γουτεμβέργιου αποτελούσε το κλειδί για την εκτύπωση με κινητά γράμματα.

Οι άνθρωποι έμεναν άναυδοι όταν σύγκριναν τις Γραφές: Κάθε λέξη ήταν στην ίδια θέση. Αυτό ήταν αδύνατον με τα χειρόγραφα κείμενα. Ο Γκούντερ Σ. Βέγκενερ γράφει ότι η Βίβλος των 42 γραμμών είχε «τέτοια ομοιομορφία και συμμετρία, αρμονία και ομορφιά, ώστε τυπογράφοι όλων των εποχών μένουν έκθαμβοι από αυτό το αριστούργημα».

Οικονομική Καταστροφή

Ωστόσο, ο Φουστ δεν ενδιαφερόταν τόσο να φτιάξει ένα αριστούργημα όσο να κερδίσει χρήματα. Η απόδοση της επένδυσής του καθυστερούσε περισσότερο από όσο περίμενε. Οι συνέταιροι ήρθαν σε ρήξη, και το 1455—πάνω που ολοκληρώνονταν οι Γραφές—ο Φουστ έκανε αγωγή κατάσχεσης ζητώντας την επιστροφή των δανείων. Ο Γουτεμβέργιος δεν ήταν σε θέση να επιστρέψει τα χρήματα και έχασε τη δίκη που ακολούθησε. Αναγκάστηκε να παραχωρήσει στον Φουστ τουλάχιστον ένα μέρος του εκτυπωτικού εξοπλισμού του και τα τυπογραφικά στοιχεία για τις Γραφές. Ο Φουστ άνοιξε δικό του τυπογραφείο μαζί με τον πεπειραμένο υπάλληλο του Γουτεμβέργιου τον Πέτερ Σέφερ. Η επιχείρηση του Φουστ και του Σέφερ καρπώθηκε το καλό όνομα που είχε δημιουργήσει ο Γουτεμβέργιος και έγινε το πρώτο εμπορικά επιτυχημένο τυπογραφείο σε όλο τον κόσμο.

Ο Γουτεμβέργιος προσπάθησε να συνεχίσει το έργο του ανοίγοντας άλλο τυπογραφείο. Μερικοί λόγιοι του αποδίδουν και άλλη έντυπη ύλη που χρονολογείται από το 15ο αιώνα. Αλλά τίποτα δεν έφτασε το μεγαλείο και τη λαμπρότητα της Βίβλου των 42 γραμμών. Το 1462 τον βρήκε άλλη μια συμφορά. Ο αγώνας για την εξουσία μέσα στους κόλπους της Καθολικής ιεραρχίας είχε ως αποτέλεσμα να καεί και να λεηλατηθεί το Μάιντς. Για άλλη μια φορά ο Γουτεμβέργιος έχασε το εργαστήριό του. Πέθανε έξι χρόνια αργότερα, το Φεβρουάριο του 1468.

Η Κληρονομιά του Γουτεμβέργιου

Η εφεύρεση του Γουτεμβέργιου διαδόθηκε ραγδαία. Το έτος 1500 υπήρχαν ήδη τυπογραφικά πιεστήρια σε 60 γερμανικές πόλεις και σε 12 ακόμη ευρωπαϊκές χώρες. «Η εξέλιξη της εκτύπωσης ισοδυναμούσε με επανάσταση στην επικοινωνία», δηλώνει η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The New Encyclopædia Britannica). «Κατά τα επόμενα 500 χρόνια έγιναν πάρα πολλές βελτιώσεις στο μηχανικό μέρος της εκτύπωσης, αλλά η θεμελιώδης διαδικασία παρέμεινε ουσιαστικά ίδια».

Η τυπογραφία μεταμόρφωσε τη ζωή στην Ευρώπη, εφόσον η γνώση δεν αποτελούσε πλέον αποκλειστικότητα των προνομιούχων. Ειδήσεις και πληροφορίες άρχισαν να φτάνουν στο μέσο άνθρωπο, ο οποίος ενημερωνόταν περισσότερο για τα όσα συνέβαιναν γύρω του. Η τυπογραφία κατέστησε αναγκαίο το να αποκτήσει καθεμιά από τις εθνικές γλώσσες μια καθιερωμένη γραπτή μορφή την οποία θα μπορούσαν να καταλάβουν όλοι. Έτσι, η αγγλική, η γαλλική και η γερμανική γλώσσα συστηματοποιήθηκαν και διατηρήθηκαν. Η ζήτηση αναγνωστικής ύλης αυξήθηκε κατακόρυφα. Πριν από τον Γουτεμβέργιο υπήρχαν στην Ευρώπη λίγες χιλιάδες χειρόγραφα· 50 χρόνια μετά το θάνατό του υπήρχαν εκατομμύρια βιβλία.

Η Μεταρρύθμιση που έλαβε χώρα το 16ο αιώνα δεν θα είχε καν αρχίσει χωρίς τη μηχανική εκτύπωση. Η Αγία Γραφή μεταφράστηκε στην αγγλική, στη γαλλική, στη γερμανική, στην ιταλική, στην ολλανδική, στην πολωνική, στη ρωσική και στην τσεχική, και το τυπογραφικό πιεστήριο έκανε εύκολη υπόθεση την έκδοση δεκάδων χιλιάδων αντιτύπων. Ο Μαρτίνος Λούθηρος αξιοποίησε καλά το τυπογραφικό πιεστήριο για τη διάδοση του αγγέλματός του. Ο αγώνας του στέφθηκε με επιτυχία, ενώ άλλοι οι οποίοι είχαν ζήσει προτού εφευρεθεί το πιεστήριο του Γουτεμβέργιου είχαν αποτύχει. Δεν είναι παράξενο που ο Λούθηρος περιέγραψε το τυπογραφικό πιεστήριο ως έναν τρόπο που χρησιμοποίησε ο Θεός «για να διαδώσει την αληθινή θρησκεία σε ολόκληρο τον κόσμο».

Αντίτυπα της Βίβλου του Γουτεμβέργιου που Διασώθηκαν

Πόσα αντίτυπα της Βίβλου του Γουτεμβέργιου έχουν διασωθεί; Μέχρι πρόσφατα πιστευόταν ότι υπήρχαν 48—μερικά από τα οποία δεν είναι ολόκληρα—διασκορπισμένα στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική. Ένα από τα πιο όμορφα αντίτυπα είναι μια Αγία Γραφή από περγαμηνή η οποία βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στην Ουάσινγκτον, D.C. Έπειτα, το 1996, έγινε μια εντυπωσιακή ανακάλυψη: Ανακαλύφτηκε ένα ακόμη τμήμα της Βίβλου του Γουτεμβέργιου στο αρχείο μιας εκκλησίας στο Ρέντσμπουργκ της Γερμανίας.—Βλέπε Ξύπνα! 22 Ιανουαρίου 1998, σελίδα 29.

Πόσο ευγνώμονες μπορούμε να είμαστε που τώρα η Αγία Γραφή είναι προσιτή από οικονομική άποψη στον οποιονδήποτε! Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούμε να πάμε και να αγοράσουμε τη Βίβλο των 42 γραμμών του Γουτεμβέργιου! Πόσο αξίζει μια τέτοια Γραφή; Το Μουσείο του Γουτεμβέργιου στο Μάιντς απέκτησε ένα αντίτυπο το 1978 αντί 3,7 εκατομμυρίων γερμανικών μάρκων (σήμερα περίπου 615 εκατ. δρχ.). Η αξία αυτής της Αγίας Γραφής τώρα είναι πολλαπλάσια.

Τι κάνει τη Βίβλο του Γουτεμβέργιου μοναδική; Ο καθηγητής Χέλμουτ Πρέσερ, τέως διευθυντής του Μουσείου του Γουτεμβέργιου, αναφέρει τρεις λόγους. Πρώτον, η Βίβλος του Γουτεμβέργιου ήταν το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε στη Δύση με κινητά γράμματα. Δεύτερον, ήταν η πρώτη Αγία Γραφή που τυπώθηκε ποτέ. Τρίτον, είναι εκπληκτικά όμορφη. Ο καθηγητής Πρέσερ γράφει ότι στη Βίβλο του Γουτεμβέργιου βλέπουμε τη «γοτθική γραφή στο απόλυτο ζενίθ της».

Άνθρωποι από κάθε πολιτισμό χρωστούν πολλά στη μεγαλοφυΐα του Γουτεμβέργιου. Αυτός συνέδεσε το καλούπι, το κράμα, το μελάνι και το πιεστήριο. Εισήγαγε τη μηχανική εκτύπωση και εμπλούτισε τον κόσμο.

[Εικόνες στη σελίδα 16, 17]

1. Πιέζοντας με δύναμη μια ατσάλινη σφραγίδα αποτύπωναν το είδωλο του γράμματος σε μια χάλκινη μήτρα

2. Τηγμένο κράμα χυνόταν στο καλούπι. Όταν στερεοποιούνταν, το τυπογραφικό στοιχείο που έβγαινε έφερε ένα κατοπτρικό είδωλο του γράμματος

3. Τα τυπογραφικά στοιχεία τοποθετούνταν στο συνθετήριο για το σχηματισμό λέξεων, οι οποίες στη συνέχεια σχημάτιζαν μια γραμμή του κειμένου

4. Οι γραμμές στοιχειοθετούνταν σε στήλες μέσα σε ένα σελιδοθέτη

5. Η σελίδα του κειμένου τοποθετούνταν στην πλάκα του πιεστηρίου

6. Μια χαλκογραφία του Γουτεμβέργιου, χρονολογούμενη από το 1584

7. Σήμερα, ένα αντίτυπο της Βίβλου του Γουτεμβέργιου αξίζει εκατομμύρια δολάρια

[Ευχαριστίες]

Εικόνες 1-4, 6 και 7: Μουσείο Γουτεμβέργιου, Μάιντς· εικόνα 5: Ευγενής παραχώρηση από American Bible Society

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 16]

Φόντο: Άδεια από British Library/Gutenberg Bible