Το Παρελθόν της Θρησκείας Δείχνει το Μέλλον Της
Μέρος 16ο: 9ος-16ος αιώνας Κ.Χ.—Μια Θρησκεία που Χρειαζόταν Απεγνωσμένα τη Μεταρρύθμιση
«Κάθε κατάχρηση έπρεπε να μεταρρυθμιστεί».—Βολτέρος, Γάλλος δοκιμιογράφος και ιστορικός του 18ου αιώνα
ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ Χριστιανοί δεν δίδασκαν τίποτα για καθαρτήριο, δεν λάτρευαν εικόνες, δεν τιμούσαν «αγίους» και δεν απέδιδαν λατρευτικό σεβασμό σε άγια λείψανα. Δεν μπλέκονταν στην πολιτική και δεν κατέφευγαν στο σαρκικό πόλεμο. Αλλά ήδη το 15ο αιώνα, τίποτα απ’ αυτά δεν αλήθευε πια για πολλούς από εκείνους που ομολογούσαν ότι μιμούνταν τους πρώτους Χριστιανούς.
Οι «Αιρετικοί» Ζητούν Μεταρρύθμιση
«Τα πρώτα φυτώρια αίρεσης [κατά του Ρωμαιοκαθολικισμού] εμφανίστηκαν στη Γαλλία και στη βόρεια Ιταλία, γύρω στο έτος 1000», λέει το σύγγραμμα The Collins Atlas of World History (Ο Άτλας Κόλινς της Παγκόσμιας Ιστορίας). Μερικοί από τους πρώτους που ονομάστηκαν αιρετικοί ήταν αιρετικοί μονάχα στα μάτια της εκκλησίας. Σήμερα, είναι δύσκολο να κρίνουμε με ακρίβεια το βαθμό της προσκόλλησης των διαφόρων αιρετικών ατομικά στην πρώτη Χριστιανοσύνη. Ωστόσο, είναι ολοφάνερο ότι τουλάχιστο μερικοί αιρετικοί προσπαθούσαν να το κάνουν αυτό.
Στις αρχές του ένατου αιώνα, ο Αρχιεπίσκοπος Αγοβάρδος της Λιόν καταδίκασε την εικονολατρία και την επίκληση «αγίων».a Ένας αρχιδιάκονος του 11ου αιώνα, ο Βερεγγάριος της Τουρ, αφορίστηκε επειδή αμφισβήτησε τη μετουσίωση, δηλαδή τον ισχυρισμό ότι το ψωμί και το κρασί που χρησιμοποιούνται στη Θεία Ευχαριστία των Καθολικών μετατρέπονται σε πραγματικό σώμα και αίμα του Χριστού.b Ύστερα από έναν αιώνα, ο Πέτρος ντε Μπριί και ο Ερρίκος της Λοζάνης απέρριψαν το νηπιοβαπτισμό και τη λατρεία του σταυρού.c Εξαιτίας αυτού, ο Ερρίκος έχασε την ελευθερία του και ο Πέτρος τη ζωή του.
«Στα μέσα του δωδέκατου αιώνα, οι πόλεις της Δυτικής Ευρώπης έβριθαν από αιρετικές ομάδες», αναφέρει ο ιστορικός Γουίλ Ντουράν. Η πιο σημαντική απ’ αυτές τις ομάδες ήταν οι Βαλδένσιοι. Αυτοί άκμασαν στα τέλη του 12ου αιώνα, υπό τον Γάλλο έμπορο Πιερ Βαλντέ (Πέτρο Βάλδο). Μεταξύ άλλων, διαφωνούσαν με την εκκλησία αναφορικά με τη λατρεία της Μαρίας, την εξομολόγηση στους ιερείς, τις Λειτουργίες για τους νεκρούς, τα παπικά συγχωροχάρτια, την αγαμία των ιερέων και τη χρήση σαρκικών όπλων.d Αυτό το κίνημα εξαπλώθηκε ταχύτατα σ’ ολόκληρη τη Γαλλία και τη βόρεια Ιταλία, καθώς και στη Φλάνδρα, στη Γερμανία, στην Αυστρία και στη Βοημία (Τσεχοσλοβακία).
Στο μεταξύ, στην Αγγλία, ο λόγιος Τζον Ουίκλιφ από την Οξφόρδη, που έγινε αργότερα γνωστός ως «ο πρωτοπόρος της αγγλικής Μεταρρύθμισης», καταδίκαζε την ‘ιεραρχία [του 14ου αιώνα] που άρπαζε την εξουσία’. Μεταφράζοντας ολόκληρη την Αγία Γραφή στην αγγλική, αυτός και οι σύντροφοί του την έκαναν για πρώτη φορά προσιτή σ’ όλους τους κοινούς πολίτες. Οι ακόλουθοι του Ουίκλιφ ονομάστηκαν Λολάρδοι. Οι Λολάρδοι κήρυτταν δημόσια, μοιράζοντας φυλλάδια και μέρη της Αγίας Γραφής. Αυτού του είδους την «αιρετική» συμπεριφορά δεν την είδε με καλό μάτι η εκκλησία.
Οι ιδέες του Ουίκλιφ εξαπλώθηκαν στο εξωτερικό. Στη Βοημία, αυτές οι ιδέες έλκυσαν την προσοχή του Γιαν Χους (Ιωάννη Χους), πρύτανη του Πανεπιστημίου της Πράγας. Ο Χους αμφισβήτησε τη νομιμότητα της παποσύνης και αρνήθηκε το γεγονός ότι η εκκλησία είναι θεμελιωμένη στον Πέτρο.e Μετά από μια διένεξη σχετικά με την πώληση των συγχωροχαρτιών, ο Χους δικάστηκε ως αιρετικός και κάηκε στην πυρά το 1415. Σύμφωνα με την Καθολική διδασκαλία, τα συγχωροχάρτια είναι μια προμήθεια με την οποία η τιμωρία για τις αμαρτίες μπορεί να αποσυρθεί μερικώς ή πλήρως—έτσι μειώνεται ή εξαλείφεται η χρονική περίοδος κατά την οποία το άτομο υφίσταται προσωρινή τιμωρία και εξαγνισμό στο καθαρτήριο, προτού μπει στον παράδεισο.
Τα αιτήματα για μεταρρύθμιση συνεχίστηκαν. Ο Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα, Ιταλός Δομινικανός κήρυκας του 15ου αιώνα, σχολίασε με λύπη: ‘Οι πάπες και οι ιεράρχες μιλάνε κατά της υπερηφάνειας και της φιλοδοξίας, ενώ είναι κυριολεκτικά βουτηγμένοι σ’ αυτά. Κηρύττουν την αγνότητα, ενώ έχουν ερωμένες. Σκέφτονται μονάχα τον κόσμο και τα κοσμικά πράγματα· δεν νοιάζονται καθόλου για τις ψυχές’. Αυτό το πρόβλημα το αναγνώριζαν ακόμη και Καθολικοί καρδινάλιοι. Το 1538, σ’ ένα υπόμνημα προς τον Πάπα Παύλο Γ΄, αυτοί έφεραν στην προσοχή του τις ενοριακές, οικονομικές, δικαστικές και ηθικές καταχρήσεις. Αλλά οι πάπες δεν έκαναν αυτές τις εμφανώς αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, κι αυτό προκάλεσε την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση. Στους πρώτους ηγέτες της περιλαμβάνονταν ο Μαρτίνος Λούθηρος, ο Χούλντραϊχ Ζβίγγλιος και ο Ιωάννης Καλβίνος.
Ο Λούθηρος και ‘το Μπίνγκο του 16ου Αιώνα’
Στις 31 Οκτωβρίου 1517, ο Λούθηρος αναστάτωσε κυριολεκτικά το θρησκευτικό κόσμο, όταν επιτέθηκε στην πώληση συγχωροχαρτιών κολλώντας στην πόρτα της εκκλησίας της Βιτεμβέργης έναν κατάλογο με 95 θέσεις διαμαρτυρίας.
Η πώληση συγχωροχαρτιών είχε τις ρίζες της στις Σταυροφορίες, τότε που χορηγούνταν άφεση στους πιστούς οι οποίοι ήταν πρόθυμοι να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους σ’ έναν «άγιο» πόλεμο. Αργότερα, χορηγούνταν και σε ανθρώπους που προσέφεραν οικονομική υποστήριξη στην εκκλησία. Δεν πέρασε πολύς καιρός, και τα συγχωροχάρτια έγιναν μια βολική μέθοδος συλλογής χρημάτων για την κατασκευή εκκλησιών, μοναστηριών ή νοσοκομείων. «Η κατασκευή των μεγαλοπρεπέστερων μνημείων του Μεσαίωνα χρηματοδοτήθηκε μ’ αυτόν τον τρόπο», λέει ο καθηγητής της θρησκευτικής ιστορίας Ρόναλντ Μπέιντον, και ονομάζει τα συγχωροχάρτια «το μπίνγκο του δέκατου έκτου αιώνα».
Ο Λούθηρος ρωτούσε, μ’ εκείνη τη δηκτική γλώσσα για την οποία απέκτησε φήμη: «Αν ο πάπας έχει πράγματι τη δύναμη να απελευθερώνει οποιονδήποτε από το καθαρτήριο [με βάση τα συγχωροχάρτια], γιατί δεν καταργεί το καθαρτήριο, στο όνομα της αγάπης, βγάζοντάς τους όλους από εκεί;» Όταν του ζητήθηκε να συνεισφέρει χρήματα για κάποιο οικοδομικό έργο στη Ρώμη, ο Λούθηρος απάντησε ότι ο πάπας «θα έκανε καλύτερα αν πουλούσε το ναό του Αγίου Πέτρου κι έδινε τα χρήματα στους φτωχούς, τους οποίους γδέρνουν εκείνοι που τριγυρνάνε και πουλάνε συγχωροχάρτια».
Ο Λούθηρος επιτέθηκε επίσης κατά του Καθολικού αντισημιτισμού, συμβουλεύοντας: «Σε σχέση με τους Εβραίους, θα έπρεπε να εφαρμόζουμε, όχι το νόμο του πάπα, αλλά το νόμο του Χριστού για την αγάπη». Και σχετικά με τη λατρεία των αγίων λειψάνων, έλεγε περιπαικτικά: «Κάποιος ισχυρίζεται ότι έχει ένα πούπουλο από το φτερό του αγγέλου Γαβριήλ, και ο Επίσκοπος του Μάιντς έχει μια φλόγα από την καιόμενη βάτο του Μωυσή. Και πώς συμβαίνει να έχουν θαφτεί στη Γερμανία δεκαοχτώ απόστολοι, τη στιγμή που ο Χριστός είχε μονάχα δώδεκα;»
Η εκκλησία αντέδρασε στις επιθέσεις του Λούθηρου, αφορίζοντάς τον. Ο Κάρολος Ε΄, Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, υποκύπτοντας στην πίεση του πάπα, έθεσε τον Λούθηρο υπό απαγόρευση. Αυτό προκάλεσε τέτοια διένεξη, που το 1530 χρειάστηκε να συγκληθεί η Δίαιτα του Άουγκσμπουργκ για να συζητήσει το ζήτημα. Οι προσπάθειες για να υπάρξει συμβιβασμός απέτυχαν, κι έτσι εκδόθηκε μια βασική δήλωση του Λουθηρανικού δογματικού πιστεύω. Αυτή η δήλωση, που ονομάστηκε Ομολογία του Άουγκσμπουργκ, ισοδυναμούσε με αναγγελία γέννησης της πρώτης εκκλησίας του Προτεσταντισμού.f
Ο Ζβίγγλιος και ο Λούθηρος Διαφωνούν
Ο Ζβίγγλιος τόνιζε ότι η Αγία Γραφή είναι η ανώτατη και μοναδική αυθεντία για την εκκλησία. Μολονότι ενθαρρύνθηκε από το παράδειγμα του Λούθηρου, δεν δέχτηκε το όνομα Λουθηρανός, λέγοντας ότι είχε μάθει τη διδασκαλία του Χριστού από το Λόγο του Θεού και όχι από τον Λούθηρο. Στην πραγματικότητα, διαφωνούσε με τον Λούθηρο σχετικά με ορισμένα στοιχεία του Δείπνου του Κυρίου, καθώς και με το ποια είναι η κατάλληλη σχέση του Χριστιανού με τις πολιτικές εξουσίες.
Οι δυο μεταρρυθμιστές συναντήθηκαν μονάχα μια φορά, το 1529—πράγμα που το βιβλίο The Reformation Crisis (Η Κρίση της Μεταρρύθμισης) αποκαλεί «κάτι σαν θρησκευτική συνάντηση κορυφής». Αυτό το βιβλίο λέει: «Οι δυο άντρες δεν αποχώρησαν σαν φίλοι, αλλά . . . ένα ανακοινωθέν που εκδόθηκε στο τέλος της συνάντησης, υπογραμμένο από όλους τους συμμετέχοντες, απέκρυψε επιδέξια την έκταση του χάσματος».
Ο Ζβίγγλιος αντιμετώπιζε προβλήματα και με τους δικούς του ακολούθους. Το 1525, ένας όμιλος αποσχίστηκε, επειδή διαφωνούσε μαζί του σχετικά με το αν θα πρέπει να ασκεί το Κράτος εξουσία στην Εκκλησία, πράγμα που αυτός επικροτούσε ενώ εκείνοι αρνούνταν. Αυτοί, που ονομάζονταν Αναβαπτιστές, θεωρούσαν το νηπιοβαπτισμό άχρηστη τυπικότητα, κι έλεγαν ότι το βάφτισμα ήταν μόνο για ενήλικους πιστούς. Εναντιώνονταν επίσης στη χρήση σαρκικών όπλων, ακόμη και στους λεγόμενους δίκαιους πολέμους. Χιλιάδες Αναβαπτιστές θανατώθηκαν για τα πιστεύω τους.
Ο Ρόλος του Καλβίνου στη Μεταρρύθμιση
Πολλοί λόγιοι θεωρούν τον Καλβίνο ως τον μεγαλύτερο από τους μεταρρυθμιστές. Αυτός επέμενε να επιστρέψει η εκκλησία στις πρώτες αρχές της Χριστιανοσύνης. Ωστόσο, μια από τις κύριες διδασκαλίες του, ο προορισμός, μοιάζει με τις διδασκαλίες της αρχαίας Ελλάδας, όπου οι Στωικοί έλεγαν ότι ο Δίας καθορίζει τα πάντα και ότι οι άνθρωποι πρέπει να αποδέχονται το αναπόφευκτο. Αυτό το δόγμα είναι ξεκάθαρα μη Χριστιανικό.
Στις μέρες του Καλβίνου, οι Γάλλοι Προτεστάντες έγιναν γνωστοί ως Ουγενότοι και διώχτηκαν σκληρά. Στη Γαλλία, ξεκινώντας από τις 24 Αυγούστου 1572 με τη Σφαγή της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου, οι Καθολικές δυνάμεις σκότωσαν χιλιάδες Ουγενότους, πρώτα στο Παρίσι κι έπειτα σ’ ολόκληρη τη χώρα. Αλλά και οι Ουγενότοι πήραν το σπαθί, και έφεραν την ευθύνη για το θάνατο πολλών, στη διάρκεια των αιματηρών θρησκευτικών πολέμων που έγιναν στα τέλη του 16ου αιώνα. Προτίμησαν έτσι να αγνοήσουν την οδηγία που είχε δώσει ο Ιησούς: «Ν’ αγαπάτε τους εχθρούς σας και να προσεύχεστε για όσους σας καταδιώκουν».—Ματθαίος 5:44, ΝΔΜ.
Ο Καλβίνος είχε δώσει το παράδειγμα, χρησιμοποιώντας για την προώθηση των θρησκευτικών του πεποιθήσεων μεθόδους, τις οποίες ο εκλιπών Προτεστάντης κληρικός Χάρι Έμερσον Φόσντικ περιέγραψε ως αδίστακτες και συγκλονιστικές. Με βάση τον εκκλησιαστικό νόμο που θέσπισε ο Καλβίνος στη Γενεύη, εκτελέστηκαν 58 άτομα και εξορίστηκαν άλλα 76, μέσα σε τέσσερα χρόνια· μέχρι το τέλος του 16ου αιώνα, υπολογίζεται ότι κάηκαν στην πυρά 150 άτομα. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο Μιχαήλ Σερβέτος, ένας Ισπανός γιατρός και θεολόγος, που απέρριψε το δόγμα της Τριάδας, κι έτσι κατέληξε να θεωρείται «αιρετικός» από τους πάντες. Οι Καθολικές αρχές έκαψαν ένα ομοίωμά του· οι Προτεστάντες προχώρησαν πολύ περισσότερο, καίγοντας τον ίδιο στην πυρά.
Τελικά, «Μια Τρομακτική Πραγματικότητα»
Μερικοί επίδοξοι μεταρρυθμιστές, ενώ σε γενικές αρχές συμφωνούσαν με τον Λούθηρο, δεν προχώρησαν σε περαιτέρω ενέργειες. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο Ολλανδός λόγιος Ντεζιντέριους Έρασμος. Αυτός ήταν ο πρώτος που εξέδωσε την «Καινή Διαθήκη» στην πρωτότυπη ελληνική, το 1516. «Ήταν μεταρρυθμιστής», λέει το έντυπο Edinburgh Review, «μέχρις ότου η Μεταρρύθμιση έγινε μια τρομακτική πραγματικότητα».
Ωστόσο, άλλοι προχώρησαν στο δρόμο που χάραξε η Μεταρρύθμιση, και ο Λουθηρανισμός εξαπλώθηκε ταχύτατα στη Γερμανία και στη Σκανδιναβία. Το 1534, η Αγγλία αποσκίρτησε από την παπική εξουσία. Η Σκωτία ακολούθησε κι αυτή σύντομα, υπό τον Μεταρρυθμιστή ηγέτη Τζον Νοξ. Στη Γαλλία και στην Πολωνία, ο Προτεσταντισμός αναγνωρίστηκε νομικά πριν από το τέλος του 16ου αιώνα.
Ναι, όπως το εξέφρασε τόσο σωστά ο Βολτέρος, «Κάθε κατάχρηση έπρεπε να μεταρρυθμιστεί». Αλλά ο Βολτέρος πρόσθεσε και τα εξής λόγια, που δίνουν διαφορετική χροιά στην προηγούμενη δήλωση: «Εκτός αν η μεταρρύθμιση είναι πιο επικίνδυνη από αυτή καθαυτή την κατάχρηση». Για να κατανοήσετε καλύτερα πόσο αληθινά είναι αυτά τα λόγια, μην παραλείψετε να διαβάσετε το άρθρο «Προτεσταντισμός—Πραγματική Μεταρρύθμιση;» που θα εμφανιστεί στο επόμενο τεύχος μας.
[Υποσημειώσεις]
a Για αποδείξεις σχετικά με το ότι αυτές οι δοξασίες και οι συνήθειες ήταν άγνωστες στους πρώτους Χριστιανούς, βλέπε το βιβλίο Πώς να Συζητάτε Λογικά από τις Γραφές—έκδοση της Βιβλικής και Φυλλαδικής Εταιρίας Σκοπιά—στα θέματα, «Άγιοι», «Αποστολική Διαδοχή», «Βάφτισμα», «Είδωλα», «Εξομολόγηση», «Θεία Ευχαριστία», «Μαρία», «Ουδετερότητα», «Πεπρωμένο», και «Σταυρός».
b Για αποδείξεις σχετικά με το ότι αυτές οι δοξασίες και οι συνήθειες ήταν άγνωστες στους πρώτους Χριστιανούς, βλέπε το βιβλίο Πώς να Συζητάτε Λογικά από τις Γραφές—έκδοση της Βιβλικής και Φυλλαδικής Εταιρίας Σκοπιά—στα θέματα, «Άγιοι», «Αποστολική Διαδοχή», «Βάφτισμα», «Είδωλα», «Εξομολόγηση», «Θεία Ευχαριστία», «Μαρία», «Ουδετερότητα», «Πεπρωμένο», και «Σταυρός».
c Για αποδείξεις σχετικά με το ότι αυτές οι δοξασίες και οι συνήθειες ήταν άγνωστες στους πρώτους Χριστιανούς, βλέπε το βιβλίο Πώς να Συζητάτε Λογικά από τις Γραφές—έκδοση της Βιβλικής και Φυλλαδικής Εταιρίας Σκοπιά—στα θέματα, «Άγιοι», «Αποστολική Διαδοχή», «Βάφτισμα», «Είδωλα», «Εξομολόγηση», «Θεία Ευχαριστία», «Μαρία», «Ουδετερότητα», «Πεπρωμένο», και «Σταυρός».
d Για αποδείξεις σχετικά με το ότι αυτές οι δοξασίες και οι συνήθειες ήταν άγνωστες στους πρώτους Χριστιανούς, βλέπε το βιβλίο Πώς να Συζητάτε Λογικά από τις Γραφές—έκδοση της Βιβλικής και Φυλλαδικής Εταιρίας Σκοπιά—στα θέματα, «Άγιοι», «Αποστολική Διαδοχή», «Βάφτισμα», «Είδωλα», «Εξομολόγηση», «Θεία Ευχαριστία», «Μαρία», «Ουδετερότητα», «Πεπρωμένο», και «Σταυρός».
e Για αποδείξεις σχετικά με το ότι αυτές οι δοξασίες και οι συνήθειες ήταν άγνωστες στους πρώτους Χριστιανούς, βλέπε το βιβλίο Πώς να Συζητάτε Λογικά από τις Γραφές—έκδοση της Βιβλικής και Φυλλαδικής Εταιρίας Σκοπιά—στα θέματα, «Άγιοι», «Αποστολική Διαδοχή», «Βάφτισμα», «Είδωλα», «Εξομολόγηση», «Θεία Ευχαριστία», «Μαρία», «Ουδετερότητα», «Πεπρωμένο», και «Σταυρός».
f Είναι σημαντικό ότι ο όρος «Προτεστάντης» ή «Διαμαρτυρόμενος» εφαρμόστηκε για πρώτη φορά, από τη Δίαιτα του Σπάγιερ το 1529, στους ακολούθους του Λούθηρου, οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν για ένα διάταγμα που παρείχε μεγαλύτερη θρησκευτική ελευθερία στους Καθολικούς απ’ ό,τι στους ίδιους.
[Εικόνες στη σελίδα 18]
Μαρτίνος Λούθηρος: Γεννήθηκε στη Γερμανία το 1483, χειροτονήθηκε ιερέας σε ηλικία 23 ετών, σπούδασε θεολογία στο Πανεπιστήμιο της Βιτεμβέργης, έγινε καθηγητής της Αγίας Γραφής στη Βιτεμβέργη το 1512 και πέθανε σε ηλικία 62 ετών
Χούλντραϊχ Ζβίγγλιος: Γεννήθηκε στην Ελβετία περίπου δυο μήνες μετά τον Λούθηρο, χειροτονήθηκε ιερέας το 1506 και πέθανε στη μάχη σε ηλικία 47 ετών ως Προτεστάντης στρατιωτικός ιερέας
[Ευχαριστίες]
Kunstmuseum, Winterthur
Ιωάννης Καλβίνος: Γεννήθηκε 25 χρόνια μετά τον Λούθηρο και τον Ζβίγγλιο, μετακόμισε από τη Γαλλία στην Ελβετία όταν ήταν νεαρός, ίδρυσε στη Γενεύη κάτι που στην ουσία ήταν εκκλησία-κράτος και πέθανε σε ηλικία 54 ετών