Ματέρα—Η Πόλη με τις Μοναδικές Κατοικίες-Σπηλιές

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

ΠΡΙΝ από 50 χρόνια περίπου, ορισμένοι πίστευαν ότι οι παράξενες κατοικίες έμοιαζαν με την «κόλαση» του Δάντη, πράγμα που έκανε τις αρχές να διατάξουν την εκκένωσή τους. Μερικές έχουν ξανακατοικηθεί, και τώρα μάλιστα περιλαμβάνονται στην Παγκόσμια Πολιτιστική και Φυσική Κληρονομιά, η οποία προστατεύεται από την Εκπαιδευτική, Επιστημονική και Πολιτιστική Οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών (UNESCO).

Για τι πράγμα μιλάμε; Και γιατί έχει προκαλέσει τόσο διαφορετικές αντιδράσεις στο πέρασμα του χρόνου; Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση είναι απλή: Μιλάμε για τα Σάσι (κατά γράμμα, «Βράχοι» στην ιταλική) της πόλης Ματέρα, η οποία βρίσκεται στη νότια Ιταλία, πάνω ακριβώς από το τακούνι της «μπότας» της Ιταλίας. Αλλά για να απαντήσουμε στη δεύτερη ερώτηση πρέπει να καταλάβουμε τι είναι τα Σάσι και να μάθουμε λίγα πράγματα για την ιστορία τους. Γιατί να μη μας συνοδεύσετε καθώς θα επισκεπτόμαστε τα Σάσι και έτσι να μάθετε μερικά πράγματα για αυτά;

«Ανάμεσα στις τοποθεσίες της Ιταλίας που προκαλούν τη μεγαλύτερη κατάπληξη», σύμφωνα με τον συγγραφέα Γκουίντο Πιοβένε, είναι τα Σάσι, τα οποία σχηματίζουν, στην κυριολεξία, μια πόλη προικισμένη με τη «γοητεία του απίστευτου». Για να έχουμε πανοραμική θέα, κατευθυνόμαστε προς κάποιο φυσικό παρατηρητήριο που δεσπόζει σε ένα βαθύ φαράγγι. Στην απέναντι πλευρά αυτής της χαράδρας, ακριβώς μπροστά μας, βρίσκεται η πόλη Ματέρα. Στο λαμπρό καλοκαιρινό φως, βλέπουμε σπίτια σκαρφαλωμένα στο βράχο· φαίνεται λες και ξεφύτρωσαν το ένα πάνω στο άλλο. Καθώς τα στενά δρομάκια που υπάρχουν ανάμεσά τους κατηφορίζουν προς τη βάση του φαραγγιού, σχηματίζουν ένα δαιδαλώδες σύμπλεγμα που μοιάζει κάπως με τις κερκίδες ενός τεράστιου αμφιθέατρου. Οι πολλές τρύπες που βλέπουμε στην επιφάνεια του βράχου είναι, ή ήταν, κατοικίες. Με λίγα λόγια, αυτά είναι τα Σάσι—σπίτια-σπηλιές λαξευμένα στο βράχο!

Σουρεαλιστική Ατμόσφαιρα

Για να φτάσουμε στα Σάσι—το κέντρο της αρχαίας πόλης Ματέρα—πρέπει να διασχίσουμε τη σύγχρονη πόλη, με την κίνηση και το θόρυβό της. Όταν μπαίνουμε στην παλιά πόλη είναι σαν να περνάμε μέσα από τη μηχανή του χρόνου· βγαίνοντας βρισκόμαστε σε μια σουρεαλιστική ατμόσφαιρα στην οποία το χάος του παρόντος παραχωρεί σταδιακά τη θέση του σε εικόνες από τα περασμένα.

Μην περιμένετε να κάνουν την εμφάνισή τους άνθρωποι των σπηλαίων. Σήμερα, είναι σχεδόν αδύνατον να δείτε τα πρωτότυπα αρχαία σπήλαια, επειδή μπροστά από αυτά έχουν κατασκευαστεί προσόψεις από ασβεστόλιθο, ή ακόμα και ολόκληρα κτίρια, των οποίων ο ρυθμός—μεσαιωνικός, μπαρόκ και μοντέρνος—παραπέμπει σε διάφορες περιόδους. Καθώς προχωράμε, το σκηνικό φαίνεται να μεταβάλλεται συνεχώς μπροστά στα ίδια μας τα μάτια.

Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια ομάδες νομάδων, πιθανώς βοσκοί, εγκαταστάθηκαν σε αυτή την περιοχή. Οι πολυάριθμες φυσικές κοιλότητες που ήταν διασκορπισμένες στην περιοχή πρόσφεραν καταφύγιο από τα στοιχεία της φύσης και από τα αρπακτικά. Σύντομα, πολλές σπηλιές κατοικήθηκαν. Από τα αρχαιολογικά ευρήματα φαίνεται πως, από τότε και έπειτα, η περιοχή δεν έπαψε να κατοικείται.

Τα καθεαυτού Σάσι, όμως, κατοικήθηκαν σταδιακά. Στους ελληνορωμαϊκούς χρόνους υπήρχε ένας μικρός οικισμός στο υψηλότερο σημείο μιας βραχώδους προεξοχής, το σημερινό κέντρο της παλιάς πόλης. Σε εκείνους τους αρχαίους καιρούς, γράφει ο Ραφαέλε Τζιούρα Λόνγκο, τα Σάσι ήταν «δυο άγριες κοιλάδες, δυο λεκάνες οι οποίες εκτείνονταν στις πλευρές του λόφου της παλιάς πόλης και δέσποζαν σε έναν απότομο γκρεμό του φαραγγιού· τα Σάσι δεν κατοικούνταν αλλά . . . ήταν καλυμμένα από πυκνή βλάστηση». Από τις αρχές του Μεσαίωνα, με τη συστηματική εκσκαφή του μαλακού ασβεστόλιθου και την κατασκευή δρόμων, πλατειών και σπιτιών με το πέτρωμα που έβγαζαν από τις εκσκαφές, τα Σάσι άρχισαν να παίρνουν τη χαρακτηριστική τους μορφή.

Υπήρχε ανάγκη για σπίτια και για χώρους στους οποίους θα στέγαζαν τα ζώα και θα έκαναν όλες τις κτηνοτροφικές εργασίες, όπως είναι η παραγωγή τυριού. Ωστόσο, η κύρια ασχολία ήταν η γεωργία. Έφτιαξαν λαχανόκηπους στις πλατιές αναβαθμίδες που είχαν σκάψει στις πλευρές της απότομης χαράδρας στην οποία δέσποζαν τα Σάσι. Ακόμα μπορεί να δει κανείς σημάδια από τις αναβαθμίδες. Η κοινωνική ζωή, στο μεγαλύτερο μέρος της, επικεντρωνόταν στις γειτονιές, στους αυλόγυρους που περιβάλλονταν από αρκετές κατοικίες.

Ένα Εντυπωσιακό Σύστημα Συλλογής Νερού

Μπορεί επίσης να λεχθεί ότι η ιστορία των Σάσι περιλαμβάνει ταυτόχρονα την πάλη, αλλά και τη συμβίωση, του ανθρώπου με το βράχο και το νερό. Μολονότι δεν ήταν υπεράφθονο, την περίοδο των βροχών το επιφανειακό νερό διάβρωνε την καλλιεργήσιμη γη των αναβαθμίδων—η οποία είχε κερδηθεί με τόσο μεγάλο κόπο—καθώς κυλούσε στις πλευρές της χαράδρας. Έτσι, οι κάτοικοι των Σάσι κατάλαβαν ότι έπρεπε να διοχετεύουν και να συγκεντρώνουν το νερό της βροχής.

Αλλά πώς και πού θα μπορούσαν να το συγκεντρώνουν; Έσκαψαν στέρνες στις αναβαθμίδες και τις στεγανοποίησαν. Ένα σύστημα καναλιών και υδρορροών μετέφερε όσο νερό υπήρχε προς αυτές τις στέρνες, οι οποίες αρχικά χρησιμοποιούνταν κυρίως στη γεωργία. Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα Πιέτρο Λαουριεάνο, το γεγονός ότι οι στέρνες «ήταν πολύ περισσότερες από τις κατοικημένες σπηλιές ή από όσες χρειάζονταν για την παροχή πόσιμου νερού» πιστοποιεί ότι «οι στέρνες στα Σάσι αποτελούσαν αρχικά μια εντυπωσιακή διευθέτηση συλλογής νερού για άρδευση».

Το σύστημα παρείχε επίσης αρκετό πόσιμο νερό, και με την αύξηση του πληθυσμού, αυτός ο παράγοντας γινόταν ολοένα και πιο σημαντικός. Γι’ αυτό έθεσαν σε λειτουργία ένα έξυπνο σύστημα. Οι στέρνες συνδέθηκαν μεταξύ τους, τόσο εκείνες που βρίσκονταν στο ίδιο επίπεδο όσο και εκείνες που υπήρχαν σε αναβαθμίδες διαφορετικών επιπέδων. «Σαν ένα σύστημα τεράστιων αποστακτήρων, επέτρεπαν τον προοδευτικό καθαρισμό του υγρού καθώς περνούσε από τη μια στέρνα στην άλλη». Κατόπιν αντλούσαν το νερό από ένα από τα πολλά πηγάδια που υπήρχαν στα Σάσι. Τα στόμια μερικών από αυτά τα πηγάδια υπάρχουν ακόμα και σήμερα. Τόσο πολύ νερό σε μια κατά τα άλλα άνυδρη περιοχή ήταν κάτι το ασυνήθιστο.

Ένα Σπίτι στο Βράχο

Καθώς κατεβαίνουμε τις σκάλες και ακολουθούμε το δαίδαλο από τα σοκάκια, συνειδητοποιούμε ότι αυτές οι αρχαίες γειτονιές είναι διαρρυθμισμένες σε κατηφορικά επίπεδα, με αποτέλεσμα να περπατάμε συχνά στις στέγες σπιτιών που η είσοδός τους βρισκόταν στις παρακάτω αναβαθμίδες. Σε ορισμένα μέρη, υπάρχουν δέκα επίπεδα κατοικιών, το ένα πάνω στο άλλο. Εδώ, ο άνθρωπος ζει σε στενή επαφή με το βράχο. Ήδη από το 13ο αιώνα, επίσημα έγγραφα αποκαλούσαν αυτές τις γειτονιές «Σάσι».

Σταματάμε έξω από μια κατοικία. Η περίτεχνη και σχετικά μοντέρνα πρόσοψη δεν πρέπει να μας ξεγελάει, επειδή εδώ στην πρωτότυπη είσοδο έχουν προσθέσει μια πιο σύγχρονη είσοδο από ασβεστόλιθο. Αυτή είναι μια χαρακτηριστική κατοικία των Σάσι. Αφού περνάμε το κατώφλι, κατεβαίνουμε αρκετά σκαλοπάτια και βρισκόμαστε σε ένα μεγάλο δωμάτιο όπου κάποτε λάβαιναν χώρα οι περισσότερες οικιακές ασχολίες της οικογένειας. Κατεβαίνουμε και άλλο, και φτάνουμε στο δεύτερο δωμάτιο, ενώ δίπλα του υπάρχει και άλλο. Μερικά δωμάτια ήταν στο παρελθόν στέρνες που τις μετέτρεψαν σε κατοικήσιμους χώρους—έκλειναν το άνοιγμα στην κορυφή τους, από όπου συνήθως έμπαινε το νερό, και άνοιγαν είσοδο σκάβοντας στα πλάγια της αναβαθμίδας. Τα εσωτερικά δωμάτια τα χρησιμοποιούσαν κάποτε μόνο για να στεγάζουν υποζύγια, ενώ η οικογένεια ζούσε στα δωμάτια που βρίσκονταν πιο κοντά στην είσοδο. Το φως και ο αέρας έμπαιναν από ένα μεγάλο άνοιγμα που υπήρχε πάνω από την πόρτα. Είναι περιττό να πούμε ότι σήμερα οι κάτοικοι των Σάσι δεν έχουν πλέον υποζύγια μέσα στα σπίτια τους!

Πολλές από τις κατοικίες είναι κάτω από την επιφάνεια του δρόμου. Γιατί; Επειδή η είσοδος των σπιτιών καθώς και μερικά από τα σπίτια στις σπηλιές διανοίχτηκαν με ελαφριά κλίση για να εκμεταλλεύονται τις ακτίνες του ήλιου. Το χειμώνα, όταν ο ήλιος φτάνει στο χαμηλότερο σημείο στον ορίζοντα, οι ακτίνες του μπορούσαν να μπουν στο σπίτι, φωτίζοντάς το και ζεσταίνοντάς το· το καλοκαίρι οι ακτίνες του ήλιου δεν έφταναν πέρα από την είσοδο και το εσωτερικό έμενε δροσερό και υγρό. Στον απέναντι τοίχο της σπηλιάς που επισκεπτόμαστε, βλέπουμε μια σκαλιστή κόγχη με αρκετά «ράφια». Πρόκειται για ένα ηλιακό ρολόι, σχεδιασμένο έτσι ώστε να δείχνει την κίνηση του ήλιου όλο το χρόνο. Όταν βγαίνουμε έξω, έχουμε ένα παράξενο αίσθημα. Η δροσιά της σπηλιάς μάς έκανε να ξεχάσουμε γρήγορα την καλοκαιρινή ζέστη που υπάρχει έξω!

Παρακμή και Αναπαλαίωση

Ανεξάρτητα από τη σουρεαλιστική ατμόσφαιρα, τα Σάσι έχουν υποστεί διάφορες αλλαγές. Αν και επί αιώνες παρέμεναν ένας σταθερός και σχετικά αποτελεσματικός αστικός πυρήνας, στη διάρκεια του 18ου αιώνα κάτι άλλαξε. Νέα κτίσματα και δρόμοι έφραξαν το αποτελεσματικό σύστημα διαχείρισης του νερού, δημιουργώντας προβλήματα στην τακτική απομάκρυνση των αποβλήτων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθούν οι αρρώστιες. Επίσης, οι αλλαγές στην οικονομία της περιοχής κατέληξαν σε αυξανόμενη φτώχεια μεταξύ των αγροτικών οικογενειών των Σάσι, τα οποία γίνονταν ολοένα και πιο πυκνοκατοικημένα.

Η προοδευτική παρακμή αυτής της κάποτε όμορφης περιοχής φαινόταν αναπόφευκτη. Έτσι, προσπαθώντας να λύσουν το πρόβλημα μια για πάντα, οι υπεύθυνοι αποφάσισαν στις αρχές της δεκαετίας του 1950 να εκκενώσουν τα Σάσι. Για τους 15.000 και πλέον κατοίκους της Ματέρα που ζούσαν εκεί, αυτή ήταν μια πραγματικά τραυματική εμπειρία, ιδιαίτερα από κοινωνική άποψη, επειδή οι στενοί φιλικοί δεσμοί που είχαν σφυρηλατηθεί στις διάφορες γειτονιές έσπασαν.

Ωστόσο, πολλοί πιστεύουν ότι αυτή η καταπληκτική πολιτεία δεν έπρεπε να χαθεί. Έτσι, χάρη σε μια αποτελεσματική εργασία αναπαλαίωσης, τα Σάσι σιγά σιγά αποκαθίστανται και ξανακατοικούνται. Σήμερα, σε πολλούς τουρίστες αρέσει να ζουν την ατμόσφαιρα που διαποτίζει τις αρχαίες πλατείες και τους δαιδαλώδεις δρόμους των Σάσι. Αν έρθετε ποτέ σε αυτό το μέρος του κόσμου, γιατί να μην κάνετε μια στάση για να επισκεφτείτε αυτή την αιωνόβια πόλη που αναπτύχθηκε μέσα από το βράχο;

[Εικόνες στη σελίδα 16, 17]

1. Πανοραμική άποψη των Σάσι στη Ματέρα· 2. «οι γειτονιές», με ένα πηγάδι σε πρώτο πλάνο αριστερά· 3. εσωτερικό μιας χαρακτηριστικής κατοικίας· 4. κόγχη που χρησιμοποιούνταν ως ηλιακό ρολόι· 5. κανάλι που κάποτε μετέφερε νερό στις στέρνες