Οι επιστήμονες έχουν καθορίσει ότι αυτά τα ηφαίστεια εμφανίζονται στα όρια τεράστιων, κινούμενων τμημάτων του φλοιού της γης, δηλαδή πλακών, ιδιαίτερα εκεί που μια ωκεάνια πλάκα βυθίζεται κάτω από μια ηπειρωτική πλάκα. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται καταβύθιση. Η θερμότητα η οποία παράγεται από αυτή τη διαδικασία δημιουργεί μάγμα (λιωμένα πετρώματα) που ανεβαίνει στην επιφάνεια. Επιπλέον, ξαφνικές κινήσεις ανάμεσα στις πλάκες προκαλούν ισχυρούς σεισμούς σε πολλές από τις ίδιες περιοχές στις οποίες συμβαίνουν ηφαιστειακές εκρήξεις.

Τα ηφαίστεια μπορεί επίσης να σχηματιστούν εκεί που αποκλίνουν οι ωκεάνιες πλάκες. Πολλές από αυτές τις εκρήξεις λαβαίνουν χώρα στον ωκεάνιο πυθμένα και δεν είναι ορατές στον άνθρωπο. Ωστόσο, αν ζείτε στη νησιωτική χώρα της Ισλανδίας, τότε είστε ανεβασμένοι στην κορυφή της ράχης Ρέικιανες, η οποία συνδέεται με τη Μεσοατλαντική ράχη, όπου οι πλάκες που περιλαμβάνουν τη Βόρεια και τη Νότια Αμερική απομακρύνονται από εκείνες που περιλαμβάνουν την Ευρώπη και την Αφρική. Σε μερικές άλλες περιπτώσεις, μεμονωμένες θερμές κηλίδες κάτω από τεκτονικές πλάκες έχουν δημιουργήσει μεγάλα ηφαίστεια στη Χαβάη και στην αφρικανική ήπειρο.

Γενικά, οι πιο απειλητικές ηφαιστειακές εκρήξεις προκαλούνται από μάγμα με μεγάλη περιεκτικότητα σε διοξείδιο του πυριτίου. Αυτό το είδος μάγματος είναι άκαμπτο και μπορεί προσωρινά να φράξει ένα ηφαίστειο ώσπου τα αέρια να συσσωρεύσουν αρκετή πίεση για να διανοίξουν το ηφαίστειο με έκρηξη. Το μάγμα που είναι πλούσιο σε διοξείδιο του πυριτίου όταν στερεοποιείται παίρνει τη μορφή ανοιχτόχρωμων πετρωμάτων και είναι κοινό σε ηφαίστεια που βρίσκονται κατά μήκος των ορίων των πλακών. Εκρήξεις μπορεί επίσης να συμβούν όταν το ανερχόμενο μάγμα συναντήσει νερό και το μετατρέψει αστραπιαία σε ατμό. Η καυτή τέφρα που παράγεται από βίαιες εκρήξεις μπορεί να είναι θανατηφόρα—τρία ηφαίστεια στην περιοχή της Καραϊβικής και της Κεντρικής Αμερικής σκότωσαν πάνω από 36.000 άτομα σε μια εξάμηνη περίοδο το 1902.

Από την άλλη πλευρά, τα ωκεάνια ηφαίστεια, που δημιουργούνται σε θερμές κηλίδες και σε περιοχές απόκλισης των πλακών, και πολλά άλλα, αποτελούνται κυρίως από σκούρο βασάλτη, ο οποίος έχει μικρή περιεκτικότητα σε διοξείδιο του πυριτίου αλλά μεγάλη περιεκτικότητα σε σίδηρο και μαγνήσιο. Το βασαλτικό μάγμα είναι ρευστό και γενικά οδηγεί σε ήπιες εκρήξεις, εκχύσεις και επίσης σε αργοκίνητες ροές λάβας τις οποίες είναι σχετικά εύκολο να αποφύγουν οι άνθρωποι. Εντούτοις, αυτές οι εκρήξεις ίσως είναι μακροχρόνιες—το ηφαίστειο Κιλαουέα στο νησί της Χαβάης εκρήγνυται διαρκώς από τον Ιανουάριο του 1983. Μολονότι από τέτοιες εκρήξεις προκύπτουν εκτεταμένες υλικές ζημιές, σπάνια η κατάληξη είναι τραυματισμοί ή θάνατος.