Ουδετερότητα

«Κανένας ο οποίος υπηρετεί ως στρατιώτης δεν εμπλέκεται στις υποθέσεις του κόσμου—προκειμένου να ευχαριστήσει εκείνον που τον στρατολόγησε», έγραψε ο απόστολος Παύλος. (2 Τιμ. 2:4, Γουέιμάουθ [Weymouth]) Για να παραμένουν οι Χριστιανοί στην αποκλειστική διάθεση του Ηγέτη τους, του Ιησού Χριστού, απαιτείται να αποφεύγουν την ανάμειξη με τα πολιτικά και τα θρησκευτικά συστήματα του κόσμου. Αυτή η στάση συνεπάγεται δυσκολίες και «θλίψεις» για τους αληθινούς Χριστιανούς, οι οποίοι επιθυμούν να παραμένουν ουδέτεροι στις κοσμικές υποθέσεις.—Ιωάν. 15:19.

Στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πολλοί υπέστησαν βάναυση μεταχείριση επειδή δεν επέδειξαν «πατριωτισμό». «Είδαμε να πετούν ηλικιωμένους μέσα σε φορτηγά σαν να ήταν σακιά με καλαμπόκι επειδή αρνήθηκαν τη στρατιωτική υπηρεσία», θυμάται ο Μπένσον Τζατζ, ο οποίος αργότερα έγινε ζηλωτής περιοδεύων επίσκοπος. «Ακούσαμε αυτούς τους άντρες να λένε: “Τιντζαφέρα ζα Μουλούνγκου” (Θα πεθάνουμε για χάρη του Θεού)».

Ο Μουκοσίκου Σιναάλι, αν και δεν ήταν βαφτισμένος εκείνη την εποχή, θυμάται καλά ότι στη διάρκεια του πολέμου το ζήτημα της ουδετερότητας ερχόταν συχνά στο προσκήνιο. «Όλοι έπρεπε να σκάβουν και να μαζεύουν τις ρίζες του αναρριχητικού φυτού μαμπόνγκο, το οποίο παράγει πολύτιμο κόμμι. Ξεφλούδιζαν τις ρίζες και κατόπιν τις χτυπούσαν και έφτιαχναν δεσμίδες, οι οποίες αργότερα υφίσταντο κατεργασία και μετατρέπονταν σε ένα προϊόν που υποκαθιστούσε το λάστιχο και χρησιμοποιούνταν για να φτιάχνονται στρατιωτικές μπότες. Οι Μάρτυρες αρνούνταν να μαζέψουν τέτοιες ρίζες λόγω της σχέσης που είχε αυτή η εργασία με τον πόλεμο. Ως αποτέλεσμα, οι αδελφοί αντιμετώπιζαν τιμωρία επειδή αρνούνταν να συνεργαστούν. Έγιναν “ανεπιθύμητα στοιχεία”».

Ο Τζόζεφ Μουλέμουα ήταν ένας τέτοιος «ανεπιθύμητος». Καταγόμενος από τη Νότια Ροδεσία, είχε έρθει στη Δυτική Επαρχία της Βόρειας Ροδεσίας το 1932. Μερικοί ισχυρίζονταν ότι παρακινούσε τους ανθρώπους να σταματήσουν να καλλιεργούν τα χωράφια τους επειδή “η Βασιλεία ήταν κοντά”. Κάποιος ιερέας της ιεραποστολικής εταιρίας Μαβούμπο ο οποίος απεχθανόταν τον Τζόζεφ διέδωσε αυτή την ψεύτικη κατηγορία. Ο Τζόζεφ συνελήφθη και τον έδεσαν με χειροπέδες μαζί με κάποιον άνθρωπο που έπασχε από ψυχική διαταραχή. Μερικοί έλπιζαν ότι αυτός θα επιτιθόταν στον Τζόζεφ. Εκείνος, όμως, ηρέμησε τον ταραγμένο άντρα. Όταν ο Τζόζεφ αφέθηκε ελεύθερος, συνέχισε να κηρύττει και να επισκέπτεται εκκλησίες. Πέθανε πιστός στα μέσα της δεκαετίας του 1980.

Ενισχύθηκαν για τις Δοκιμασίες

Το πνεύμα του εθνικισμού και η ένταση που επικρατούσε στις τοπικές κοινωνίες οδήγησαν σε πράξεις εκφοβισμού εκείνων που η συνείδησή τους δεν τους επέτρεπε να συμμετέχουν σε πολιτικές διαδικασίες. Μολονότι η ατμόσφαιρα στη χώρα ήταν τεταμένη, η πανεθνική συνέλευση του 1963 με θέμα «Θαρραλέοι Διάκονοι» στο Κίτουε πιστοποίησε την ειρήνη και την ενότητα που υπάρχει ανάμεσα στους Μάρτυρες του Ιεχωβά. Σχεδόν 25.000 εκπρόσωποι, μερικοί από τους οποίους ήρθαν με σκηνές και τροχόσπιτα για την πενθήμερη συνέλευση, απόλαυσαν το πρόγραμμα σε μία από τις τέσσερις γλώσσες στις οποίες παρουσιάστηκε. Σημαντική ήταν η ομιλία του Μίλτον Χένσελ η οποία περιστρεφόταν γύρω από τη σχέση του Χριστιανού με το Κράτος. Ο Φρανκ Λιούις αναπολεί: «Θυμόμαστε ότι μας είπε να βοηθήσουμε τους αδελφούς μας να καταλάβουν το ζήτημα της ουδετερότητας. Πόσο χαρήκαμε για τις επίκαιρες συμβουλές που λάβαμε εφόσον οι περισσότεροι από τους αδελφούς στη Ζάμπια αντιμετώπισαν τις σοβαρές δοκιμασίες που τους περίμεναν και παρέμειναν πιστοί στον Ιεχωβά!»

Σε όλη τη δεκαετία του 1960, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά υπέστησαν εκτεταμένο, σφοδρό διωγμό καθώς και καταστροφή της περιουσίας τους. Σπίτια και Αίθουσες Βασιλείας ισοπεδώθηκαν. Προς έπαινό της, η κυβέρνηση αντέδρασε φυλακίζοντας πολλούς από αυτούς που επιδίδονταν στις πράξεις εκφοβισμού. Όταν η Βόρεια Ροδεσία έγινε η Δημοκρατία της Ζάμπιας, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για μια πρόβλεψη που υπήρχε στο νέο σύνταγμα όσον αφορά τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Ωστόσο, ένα κύμα πατριωτισμού επρόκειτο σύντομα να πλήξει κάποιον ανύποπτο στόχο.

Εθνικά Σύμβολα

Στις μέρες της αποικιοκρατίας, τα παιδιά των Μαρτύρων του Ιεχωβά τιμωρούνταν όταν για θρησκευτικούς λόγους δεν απέδιδαν τιμή στη σημαία, που τότε ήταν η βρετανική. Επίσης, τιμωρούνταν επειδή αρνούνταν να ψάλουν τον εθνικό ύμνο. Έπειτα από διάβημα των αδελφών στις αρχές, το υπουργείο παιδείας μαλάκωσε τη στάση του, γράφοντας: «Οι απόψεις [της ομάδας] σας σχετικά με το χαιρετισμό της σημαίας είναι ευρέως γνωστές και σεβαστές, και κανένα παιδί δεν πρέπει να τιμωρείται με οποιονδήποτε τρόπο επειδή αρνείται το χαιρετισμό». Το νέο δημοκρατικό σύνταγμα γέννησε ελπίδες για την ενίσχυση των θεμελιωδών ελευθεριών, όπως η ελευθερία συνείδησης, σκέψης και θρησκείας. Ωστόσο, η θέσπιση νέας σημαίας και νέου εθνικού ύμνου οδήγησε σε έξαρση του πατριωτισμού. Στα σχολεία οι καθημερινές τελετές χαιρετισμού της σημαίας και απαγγελίας του εθνικού ύμνου άρχισαν ξανά, με μεγάλο ζήλο. Αν και μερικοί νεαροί Μάρτυρες απαλλάχτηκαν, πολλοί άλλοι ξυλοκοπήθηκαν, ακόμη και εκδιώχθηκαν από το σχολείο.

Ένας νέος εκπαιδευτικός νόμος, ο οποίος ψηφίστηκε το 1966, παρείχε βάση για ελπίδα. Σε αυτόν περιλαμβανόταν ένας όρος ο οποίος επέτρεπε στο γονέα ή στον κηδεμόνα να ζητήσει την απαλλαγή του παιδιού από θρησκευτικές τελετές. Ως αποτέλεσμα, πολλά παιδιά που είχαν αποβληθεί ή εκδιωχθεί από το σχολείο επέστρεψαν. Ωστόσο, λίγο αργότερα και με κάποια μυστικότητα, προστέθηκαν στο νόμο ορισμένες διατάξεις οι οποίες προσδιόριζαν τη σημαία και τον εθνικό ύμνο ως κοσμικά σύμβολα που προάγουν την εθνική συνείδηση. Παρά τις συζητήσεις που είχαν αδελφοί με κυβερνητικούς παράγοντες, ως το τέλος του 1966, πάνω από 3.000 παιδιά είχαν εκδιωχθεί από το σχολείο λόγω της ουδέτερης στάσης τους.

Κανένα Σχολείο για τη Φελίγια

Είχε φτάσει η στιγμή για να κριθεί η νομιμότητα αυτών των ενεργειών. Οι αδελφοί επέλεξαν αντιπροσωπευτικά μια από τις περιπτώσεις. Η Φελίγια Κατσάσου παρακολουθούσε τακτικά τα μαθήματα στο Σχολείο Μπουγιαντάνσι της περιοχής Κόπερμπελτ. Αν και ήταν γνωστή ως υποδειγματική μαθήτρια, είχε εκδιωχθεί. Ο Φρανκ Λιούις θυμάται πώς φέρθηκε η υπόθεση στο δικαστήριο: «Ο κ. Ρίτσμοντ Σμιθ παρουσίασε την υπόθεσή μας, η οποία δεν ήταν εύκολη εφόσον στρεφόταν κατά της κυβέρνησης. Ακούγοντας τη Φελίγια να εξηγεί για ποιο λόγο δεν χαιρετούσε τη σημαία, πείστηκε ότι έπρεπε να αναλάβει την υπόθεση».

Η Ντέιλις Μουσόντα, που τότε ήταν και η ίδια μαθήτρια σε κάποιο σχολείο στη Λουσάκα, λέει: «Όταν η υπόθεση της Φελίγια ήρθε στο δικαστήριο, είχαμε πολλές προσδοκίες για μια καλή έκβαση. Αδελφοί ταξίδεψαν από τη Μουφουλίρα για να παρακολουθήσουν τη δίκη. Προσκληθήκαμε και εγώ με την αδελφή μου. Θυμάμαι τη Φελίγια στο δικαστήριο—φορούσε λευκό καπέλο και ανοιχτόχρωμο φουστάνι. Η ακροαματική διαδικασία κράτησε τρεις μέρες. Υπήρχαν ακόμη κάποιοι ιεραπόστολοι στη χώρα. Ο αδελφός Φίλιπς και ο αδελφός Φέργκιουσον είχαν έρθει για να ακούσουν. Πιστεύαμε ότι η παρουσία τους θα βοηθούσε».

Ο πρόεδρος του δικαστηρίου κατέληξε ως εξής: «Δεν υπάρχει καμία ένδειξη σε αυτή την υπόθεση ότι οι Μάρτυρες του Ιεχωβά προτίθονταν με τις ενέργειές τους να δείξουν έλλειψη σεβασμού για τον εθνικό ύμνο ή τη σημαία του έθνους». Ωστόσο, έκρινε ότι οι τελετές ήταν κοσμικές και ότι, παρά τις ειλικρινείς πεποιθήσεις της Φελίγια, εκείνη δεν μπορούσε να ζητήσει απαλλαγή με βάση τους όρους του εκπαιδευτικού νόμου. Οι τελετές, κατά την άποψη του δικαστή, εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα της εθνικής ασφάλειας. Το πώς η επιβολή μιας τέτοιας απαίτησης σε ένα ανήλικο άτομο θα εξυπηρετούσε το κοινό συμφέρον δεν καταδείχτηκε ποτέ. Κανένα σχολείο δεν θα δεχόταν τη Φελίγια ενόσω αυτή εξακολουθούσε να εμμένει στις Χριστιανικές της πεποιθήσεις!

Η Ντέιλις θυμάται: «Απογοητευτήκαμε πολύ. Ωστόσο, αφήσαμε τα πάντα στα χέρια του Ιεχωβά». Όταν οι πιέσεις εντάθηκαν, η Ντέιλις και η αδελφή της έφυγαν από το σχολείο το 1967. Στα τέλη του 1968, σχεδόν 6.000 παιδιά Μαρτύρων του Ιεχωβά είχαν εκδιωχθεί από τα σχολεία.

Απαγορεύονται οι Δημόσιες Συγκεντρώσεις

Ο Νόμος περί Δημόσιας Τάξης του 1966 απαιτούσε να αρχίζουν όλες οι δημόσιες συγκεντρώσεις με τον εθνικό ύμνο. Εξαιτίας αυτού, δεν ήταν εφικτό να διεξάγονται συνελεύσεις στις οποίες θα προσκαλούνταν το κοινό. Οι αδελφοί συμμορφώνονταν με τις απαιτήσεις της κυβέρνησης διεξάγοντας μεγαλύτερες συγκεντρώσεις σε ιδιωτικούς χώρους, συχνά γύρω από Αίθουσες Βασιλείας, περιφραγμένους με άχυρο. Πολλοί ενδιαφερόμενοι έρχονταν γεμάτοι περιέργεια να δουν τι συνέβαινε και, ως αποτέλεσμα, ο αριθμός των παρευρισκομένων αυξανόταν σταθερά. Το 1967 οι παρόντες στην Ανάμνηση του θανάτου του Χριστού ήταν περίπου 120.025 άτομα.

«Εκείνη την περίοδο υπήρχαν εξάρσεις βίαιης εναντίωσης», θυμάται ο Λαμπ Τσισένγκα. «Στην περιοχή Σάμφια, ένας όχλος επιτέθηκε στον αδελφό Μάμπο από την Εκκλησία Κατάνσα και τον θανάτωσαν. Οι αδελφοί μερικές φορές δέχονταν επιθέσεις στις συναθροίσεις, και πολλές Αίθουσες Βασιλείας πυρπολήθηκαν. Εντούτοις, οι αρχές εξακολούθησαν να σέβονται τους Μάρτυρες, και μερικοί ενάντιοι συνελήφθησαν και τιμωρήθηκαν».

Δική τους Αεροπορία!

Οι εναντιούμενοι συνέχισαν να εκτοξεύουν ψεύτικες κατηγορίες κατά των Μαρτύρων του Ιεχωβά, ισχυριζόμενοι ότι ήταν ασυνήθιστα πλούσιοι και ότι θα σχημάτιζαν την επόμενη κυβέρνηση. Μια μέρα ο γραμματέας του κυβερνώντος κόμματος έφτασε απρόσμενα στο γραφείο τμήματος στο Κίτουε. Το πρώτο πράγμα που γνωστοποίησε την επίσκεψή του στους αδελφούς ήταν τα πλήθη των αστυνομικών που έφτασαν στην πύλη. Στη συνάντηση που είχε με τους εκπροσώπους του γραφείου τμήματος, εξοργίστηκε. «Εμείς σας δώσαμε την άδεια να χτίσετε αυτά τα κτίρια», είπε, υψώνοντας τον τόνο της φωνής του. «Τι κάνετε με αυτά; Είναι το κυβερνητικό σας κέντρο;»

Μερικοί από τους ιθύνοντες εξακολουθούσαν να πιστεύουν σε διαστρεβλωμένες φήμες. Στη Βορειοδυτική Επαρχία της Ζάμπιας, η αστυνομία χρησιμοποίησε δακρυγόνα σε μια προσπάθεια να διαλύσει κάποια συνέλευση περιφερείας. Οι αδελφοί κατάφεραν να στείλουν επείγον τηλεγράφημα στο γραφείο τμήματος. Κάποιος απόδημος αγρότης είχε ένα μικρό αεροπλάνο, και μετέφερε με αυτό επιπλέον εκπροσώπους από το γραφείο τμήματος στο Καμπόμπο για να βοηθήσουν στην εξομάλυνση της κατάστασης και στη διαλεύκανση κάθε παρεξήγησης. Δυστυχώς, αυτό δεν συνέβαλε πολύ στο να διαλυθούν οι υποψίες κάποιων, οι οποίοι τώρα διέδιδαν ότι οι Μάρτυρες είχαν τη δική τους αεροπορία!

Στο χώρο της συνέλευσης, οι αδελφοί συνέλεξαν με προσοχή χρησιμοποιημένα φυσίγγια δακρυγόνων. Αργότερα, όταν εκπρόσωποι του γραφείου τμήματος επισκέφτηκαν κυβερνητικούς παράγοντες για να εκφράσουν τις ανησυχίες τους, τα παρουσίασαν ως αποδείξεις για άσκοπη χρήση βίας. Το περιστατικό έλαβε μεγάλη δημοσιότητα και η ειρηνική αντίδραση των Μαρτύρων δεν πέρασε απαρατήρητη.

Εξηγούμε τη Στάση Μας

Η προσπάθεια να κηρυχτεί παράνομη η δραστηριότητα των Μαρτύρων του Ιεχωβά συνεχίστηκε αμείωτη. Το γραφείο τμήματος ήθελε να εξηγήσει την ουδέτερη στάση μας στην κυβέρνηση. Ο Σμαρτ Φίρι και ο Τζόνας Μαντζόνι επιλέχθηκαν για να παρουσιάσουν το ζήτημα ενώπιον πολλών υπουργών της κυβέρνησης. Στη διάρκεια αυτής της παρουσίασης, κάποιος υπουργός επιτέθηκε φραστικά εναντίον των αδελφών. «Θα ήθελα πολύ να σας βγάλω έξω και να σας χτυπήσω!» είπε αυτός. «Αντιλαμβάνεστε τι έχετε κάνει; Έχετε πάρει τους καλύτερους πολίτες μας, την αφρόκρεμα, και τι μας έχετε αφήσει; Τους φονιάδες, τους μοιχούς και τους κλέφτες!»

Οι αδελφοί απάντησαν αμέσως: «Μα, τέτοιοι ήταν και μερικοί από αυτούς! Κλέφτες, μοιχοί, φονιάδες, αλλά χάρη στη δύναμη της Αγίας Γραφής, αυτοί οι ίδιοι άνθρωποι έκαναν αλλαγές στη ζωή τους και έγιναν οι καλύτεροι πολίτες της Ζάμπιας. Να γιατί σας ζητούμε να μας αφήσετε να κηρύττουμε ελεύθερα».—1 Κορ. 6:9-11.

[Πλαίσιο/​Εικόνα στη σελίδα 232, 233]

Το Έβαλα στα Πόδια για να Γλιτώσω

Ντάρλινγκτον Σεφούκα

Έτος γέννησης: 1945

Έτος βαφτίσματος: 1963

Ιστορικό: Υπηρέτησε ως ειδικός σκαπανέας, περιοδεύων επίσκοπος και εθελοντής στο Μπέθελ της Ζάμπιας.

Ήταν το 1963, και ζούσαμε σε ταραχώδεις καιρούς. Συχνά, καθώς πηγαίναμε στη διακονία αγρού, συμμορίες νέων με πολιτικά κίνητρα πήγαιναν μπροστά από εμάς, προειδοποιώντας τους ανθρώπους να μη δίνουν προσοχή και απειλώντας τους ότι, αν το έκαναν αυτό, κάποιος θα πήγαινε και θα έσπαγε τα παράθυρα και τις πόρτες τους.

Κάποιο απόγευμα μόλις δύο μέρες μετά το βάφτισμά μου, μια ομάδα 15 νεαρών με ξυλοκόπησε άσχημα. Αίμα έτρεχε από το στόμα και τη μύτη μου. Ένα άλλο απόγευμα, μια ομάδα 40 περίπου ατόμων επιτέθηκαν σε κάποιον αδελφό και σε εμένα αφού μας παρακολούθησαν για να δουν πού μένω. Αυτό που μου έδινε δύναμη ήταν το ότι θυμόμουν τις εμπειρίες του Κυρίου Ιησού. Η ομιλία που είχε εκφωνήσει ο Τζον Τζέισον όταν βαφτίστηκα είχε καταστήσει σαφές ότι η ζωή ενός Χριστιανού δεν θα ήταν χωρίς προβλήματα. Όταν συνέβησαν αυτά τα πράγματα δεν με εξέπληξαν αλλά με ενθάρρυναν.

Εκείνη την εποχή, οι πολιτικοί ζητούσαν υποστήριξη στον αγώνα τους για ανεξαρτησία, και η ουδέτερη στάση μας ερμηνευόταν ως συμπαράταξη με τους Ευρωπαίους και τους Αμερικανούς. Οι θρησκευτικοί ηγέτες που υποστήριζαν πολιτικές ομάδες φρόντιζαν να εκμεταλλεύονται καθετί το αρνητικό που λεγόταν για εμάς. Η κατάσταση ήταν δύσκολη πριν από την ανεξαρτητοποίηση, ενώ παρέμεινε δύσκολη και μετά. Πολλοί αδελφοί έχασαν τις επιχειρήσεις τους επειδή δεν αγόραζαν τις κάρτες του κόμματος. Μερικοί επέστρεψαν από τις αστικές περιοχές στα χωριά τους και βρήκαν εργασίες με χαμηλό εισόδημα ώστε να αποφύγουν τις αιτήσεις για συνεισφορές με σκοπό την υποστήριξη πολιτικών στόχων.

Όταν ήμουν έφηβος, με φρόντιζε ο ξάδελφός μου, που δεν ήταν Μάρτυρας. Η ουδέτερη στάση μου είχε ως αποτέλεσμα να δέχεται η οικογένειά του εκφοβισμό και απειλές. Φοβούνταν. Μια μέρα, προτού φύγει για τη δουλειά, ο ξάδελφός μου είπε: «Όταν επιστρέψω το απόγευμα, θέλω να έχεις φύγει». Στην αρχή πίστευα ότι αστειευόταν, αφού δεν είχα κανέναν άλλον συγγενή στην πόλη. Δεν είχα πουθενά να πάω. Σύντομα κατάλαβα ότι σοβαρολογούσε. Όταν επέστρεψε στο σπίτι και με βρήκε εκεί, έγινε έξω φρενών. Πήρε πέτρες και άρχισε να με κυνηγάει. «Πήγαινε σε εκείνα τα σκυλιά, στους φίλους σου!» ούρλιαζε. Το έβαλα στα πόδια για να γλιτώσω.

Ο πατέρας μου έμαθε τα νέα και μου έστειλε μήνυμα: «Αν εξακολουθήσεις να έχεις αυτή την ουδέτερη στάση, μην ξαναπατήσεις ποτέ το πόδι σου στο σπίτι μου». Αυτό ήταν δύσκολο. Ήμουν 18 χρονών. Ποιος θα φρόντιζε για εμένα; Η εκκλησία με φρόντισε. Συχνά στοχάζομαι τα λόγια του Βασιλιά Δαβίδ: «Ακόμη και αν ο πατέρας μου και η μητέρα μου με εγκαταλείψουν, ο Ιεχωβά θα με δεχτεί». (Ψαλμ. 27:10) Σας το λέω με κάθε βεβαιότητα: Ο Ιεχωβά τηρεί την υπόσχεσή του.

[Πλαίσιο/​Εικόνα στη σελίδα 236, 237]

Η Διαγωγή μου Κέρδισε το Σεβασμό Πολλών Δασκάλων

Τζάκσον Καπόμπε

Έτος γέννησης: 1957

Έτος βαφτίσματος: 1971

Ιστορικό: Υπηρετεί ως πρεσβύτερος.

Το 1964 άρχισαν οι πρώτες αποβολές από σχολεία. Το γραφείο τμήματος βοήθησε τους γονείς να καταλάβουν ότι έπρεπε να προετοιμάσουν τα παιδιά τους. Θυμάμαι τον πατέρα μου που καθόταν μαζί μου μετά το σχολείο και συζητούσαμε τα εδάφια Έξοδος 20:4, 5.

Στις σχολικές συγκεντρώσεις, καθόμουν προς το τέλος για να αποφύγω τις αντιπαραθέσεις. Αν έβλεπαν κάποιον που δεν έψελνε τον εθνικό ύμνο τον καλούσαν μπροστά. Όταν ο διευθυντής ρώτησε γιατί δεν έψελνα, απάντησα χρησιμοποιώντας τη Γραφή. «Διαβάζεις, αλλά δεν ψέλνεις!» φώναξε ο δάσκαλος. Μου έφερε το επιχείρημα ότι όφειλα οσιότητα στην κυβέρνηση επειδή εκείνη έλαβε πρόνοια ώστε να υπάρχει το σχολείο που με δίδαξε να διαβάζω.

Τελικά, το Φεβρουάριο του 1967, με απέβαλαν. Απογοητεύτηκα επειδή μου άρεσε να μαθαίνω και ήμουν καλός μαθητής. Παρά την πίεση από συναδέλφους και από μη ομόπιστα μέλη της οικογένειας, ο πατέρας μου με διαβεβαίωσε ότι έκανα το σωστό. Και η μητέρα μου, επίσης, δεχόταν πίεση. Καθώς πήγαινα μαζί της στα χωράφια για να δουλέψουμε, οι άλλες γυναίκες μάς κορόιδευαν λέγοντας: «Γιατί δεν πάει αυτός στο σχολείο;»

Ωστόσο, δεν σταμάτησα να λαβαίνω εκπαίδευση. Το 1972 άρχισε να δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στα μαθήματα ανάγνωσης και γραφής εντός της εκκλησίας. Καθώς περνούσε ο καιρός, η κατάσταση στα σχολεία εξομαλυνόταν. Το σπίτι μας βρισκόταν απέναντι από το σχολείο. Ο διευθυντής ερχόταν συχνά για να ζητήσει κρύο νερό ή να δανειστεί σκούπες για την καθαριότητα των τάξεων. Κάποια φορά μάλιστα ήρθε να δανειστεί χρήματα! Οι πράξεις καλοσύνης της οικογένειάς μου θα πρέπει να τον άγγιξαν, επειδή μια μέρα ρώτησε: «Θέλει να συνεχίσει ο γιος σας το σχολείο;» Ο μπαμπάς μου του θύμισε ότι δεν είχα πάψει να είμαι Μάρτυρας του Ιεχωβά. «Κανένα πρόβλημα», είπε ο διευθυντής. «Από ποια τάξη θέλεις να αρχίσεις;» με ρώτησε. Διάλεξα την έκτη. Ίδιο σχολείο, ίδιος διευθυντής, ίδιοι συμμαθητές—το μόνο διαφορετικό ήταν ότι ήξερα να διαβάζω καλύτερα από τους περισσότερους συμμαθητές μου, χάρη στα μαθήματα που γίνονταν στην Αίθουσα Βασιλείας.

Η σκληρή μου προσπάθεια και η καλή μου διαγωγή κέρδισαν το σεβασμό πολλών δασκάλων, και αυτό έκανε ευκολότερη τη ζωή στο σχολείο. Διάβαζα πολύ και έδωσα κάποιες εξετάσεις, πράγμα που μου επέτρεψε να εργαστώ σε υπεύθυνη θέση στα ορυχεία και αργότερα να μπορώ να συντηρώ οικογένεια. Χαίρομαι που δεν συμβιβάστηκα ποτέ ψέλνοντας τον εθνικό ύμνο.