Άνθρωπος Εναντίον Φύσης

«Σήμερα οι άνθρωποι είναι αυτοί που πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους για τα ολοένα και αυξανόμενα ποσοστά εξαφάνισης των ειδών».​—ΤΖΕΪΝ ΓΚΟΥΝΤΟΛ, ΥΠΕΡΜΑΧΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ.

Η ΖΩΗ στη γη χαρακτηρίζεται από δυναμικότητα και αλληλεξάρτηση. Εμείς οι άνθρωποι αποτελούμε αναπόσπαστο μέρος της. Εξαρτόμαστε από το ζωντανό κόσμο για την τροφή και τα φάρμακά μας, για το οξυγόνο που αναπνέουμε και για τα στοιχεία που αποτελούν το σώμα μας. Στη διάρκεια μιας συνηθισμένης ημέρας, ο ανθρώπινος πληθυσμός αξιοποιεί περισσότερους από 40.000 άλλους ζωντανούς οργανισμούς. Όλα τα είδη της γης μαζί υφαίνουν το σύνθετο, εκπληκτικό και πολύπλοκο ιστό της ζωής.

Ωστόσο, πολλοί ειδικοί που τον μελετούν πιστεύουν ότι αυτός ο σύνθετος ιστός δέχεται επίθεση! Ίσως έχετε ακούσει για ρινόκερους, τίγρεις, πάντα και φάλαινες που απειλούνται με εξαφάνιση. Μερικοί επιστήμονες ισχυρίζονται πως τα μισά από όλα τα είδη φυτών και ζώων θα μπορούσαν να εκλείψουν από τη γη μέσα σε 75 χρόνια. Οι ερευνητές φοβούνται ότι μερικά είδη ίσως εξαφανίζονται με ρυθμό 10.000 φορές ταχύτερο από αυτόν που οι επιστήμονες θεωρούν φυσιολογικό. Κάποιος ειδικός υπολογίζει ότι, κατά μέσο όρο, κάθε 10 με 20 λεπτά εξαφανίζεται ένα είδος.

Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι στο μακρινό παρελθόν η εξαφάνιση των ειδών οφειλόταν κυρίως σε φυσικά αίτια. Αλλά, όπως λένε, η κύρια αιτία της παρούσας κρίσης είναι διαφορετική. Από ό,τι φαίνεται, οι σημερινές εξαφανίσεις οφείλονται στις ανθρώπινες ενέργειες. Ένας επιστήμονας χαρακτήρισε τον άνθρωπο ως το «είδος-εξολοθρευτή».

Προκαλούν πράγματι οι ανθρώπινες ενέργειες αυτή τη δραματική απώλεια της βιοποικιλότητας; Αν ναι, πώς; Μπορούμε να επιβιώσουμε χωρίς την ποικιλία της ζωής στη γη; Γίνονται ενέργειες για να αναχαιτιστεί αυτή η κρίση εξαφάνισης του ζωντανού κόσμου, όπως τη θεωρούν πολλοί;

Ποικιλία που Χάνεται

Δυστυχώς, παρά την ομορφιά και την ποικιλία των μορφών ζωής, αρκετοί ερευνητές λένε ότι ο άνθρωπος ωθεί τα είδη στην εξαφάνιση με ανησυχητικό ρυθμό. Με ποιους τρόπους;

◼ Καταστροφή των βιότοπων. Κατέχει την πρώτη θέση στις αιτίες της εξαφάνισης. Περιλαμβάνει την υλοτόμηση, την εξόρυξη, την κοπή δέντρων για τη δημιουργία βοσκότοπων και την κατασκευή φραγμάτων και αυτοκινητόδρομων εκεί όπου κάποτε υπήρχαν αγριότοποι. Καθώς τα οικοσυστήματα συρρικνώνονται, τα είδη χάνουν τους απαραίτητους πόρους για την επιβίωσή τους. Οι βιότοποι κατατεμαχίζονται, υποβαθμίζονται και εξαφανίζονται. Οι μεταναστευτικές οδοί διαταράσσονται. Η γενετική ποικιλότητα μειώνεται. Οι τοπικοί πληθυσμοί των ζωντανών οργανισμών δεν μπορούν να ανανήψουν από τις αρρώστιες και από άλλες πιέσεις. Ως αποτέλεσμα, τα είδη, το ένα μετά το άλλο, σταδιακά πεθαίνουν.

Η εξαφάνιση ορισμένων ειδών μπορεί ακόμη και να προκαλέσει μια αλυσιδωτή αντίδραση εξαφανίσεων επειδή, όταν καταστρέφεται ένα τμήμα του ιστού της ζωής, είναι δυνατόν να επηρεαστούν και άλλα. Η εξαφάνιση ενός θεμελιώδους είδους​—όπως οι επικονιαστές—​μπορεί να επηρεάσει αμέτρητα άλλα είδη.

◼ Εισαγόμενα είδη. Όταν οι άνθρωποι εισάγουν ένα ξένο είδος σε κάποιο οικοσύστημα, αυτό το είδος μπορεί να πάρει τη θέση που κατέχουν άλλα είδη. Το ξένο είδος ίσως επίσης να επιφέρει τέτοια έμμεση αλλαγή στο οικοσύστημα ώστε να εκτοπίσει τα ενδημικά είδη ή ίσως να φέρει μαζί του αρρώστιες στις οποίες τα ενδημικά είδη δεν έχουν ανοσία. Ιδιαίτερα στα νησιά, όπου τα είδη βρίσκονται απομονωμένα επί πολύ καιρό και δεν είναι εξοικειωμένα με τα νεοφερμένα, οι αυτόχθονες μορφές ζωής ίσως να μην μπορούν να προσαρμοστούν και να επιβιώσουν.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι κάποιο «φονικό» φύκι, το είδος Caulerpa taxifolia, το οποίο καταστρέφει άλλα θαλάσσια είδη στη Μεσόγειο Θάλασσα. Πρωτοεμφανίστηκε τυχαία στα ανοιχτά των ακτών του Μονακό, και τώρα εξαπλώνεται στο βυθό της θάλασσας. Είναι τοξικό και δεν υπάρχουν γνωστοί εχθροί του. «Αυτό που βλέπουμε θα μπορούσε να είναι η αρχή μιας οικολογικής καταστροφής», λέει ο Αλεξάντρ Μενέζ, καθηγητής υδροβιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νίκαιας, στη Γαλλία.

◼ Υπερβολική εκμετάλλευση. Έχει οδηγήσει πολλά είδη στην εξαφάνιση. Κλασική περίπτωση είναι το αποδημητικό περιστέρι. Στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν το πολυπληθέστερο πουλί της Βόρειας Αμερικής. Όταν αποδημούσε​—σε σμήνη που αποτελούνταν από ένα δισεκατομμύριο ή και περισσότερα πουλιά—​σκοτείνιαζε ο ουρανός για μερικές μέρες. Ωστόσο, κυνηγήθηκε τόσο πολύ ώστε στο τέλος του 19ου αιώνα είχε φτάσει στο χείλος της εξαφάνισης, και το Σεπτέμβριο του 1914, πέθανε και το τελευταίο αποδημητικό περιστέρι σε κάποιον ζωολογικό κήπο του Σινσινάτι. Παρόμοια, ο αμερικανικός βίσονας, ή αλλιώς βούβαλος, των Μεγάλων Πεδιάδων κυνηγήθηκε σχεδόν μέχρι εξαλείψεως.

◼ Αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού. Η ανθρώπινη οικογένεια στα μέσα του 19ου αιώνα αριθμούσε ένα δισεκατομμύριο. Έπειτα από ενάμιση αιώνα, και έχοντας αυξηθεί κατά πέντε δισεκατομμύρια, οι άνθρωποι αρχίζουν να αναρωτιούνται αν κινδυνεύουν να εξαντλήσουν τα αποθέματά τους. Κάθε χρόνο, και ενώ συνεχίζει να αυξάνεται ο ανθρώπινος πληθυσμός, τα είδη εξαφανίζονται με ανησυχητικούς ρυθμούς.

◼ Απειλή της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας. Σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή για τις Κλιματολογικές Αλλαγές, υπάρχει η πιθανότητα να αυξηθεί η θερμοκρασία κατά 3,5 βαθμούς Κελσίου μέσα σε αυτόν τον αιώνα. Αυτή η άνοδος μπορεί να αποδειχτεί πολύ απότομη για την επιβίωση κάποιων ειδών. Σύμφωνα με ερευνητές, φαίνεται ότι μια αιτία που συμβάλλει στο θάνατο των κοραλλιογενών υφάλων (στυλοβατών μεγάλου μέρους της θαλάσσιας βιοποικιλότητας) είναι η αύξηση της θερμοκρασίας του νερού.

Οι επιστήμονες λένε ότι, αν η στάθμη της θάλασσας ανέβαινε κατά ένα μέτρο, θα μπορούσε να καταστραφεί μεγάλο μέρος των παράκτιων υγρότοπων του κόσμου. Μερικοί πιστεύουν ότι η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας ίσως να επηρεάσει τα παγετωνικά καλύμματα της Γροιλανδίας και της Ανταρκτικής. Αν αυτά έλιωναν, θα ακολουθούσε περιβαλλοντική καταστροφή.

Επιδημία Εξαφανίσεων

Πόσο γρήγορα εξαφανίζονται τα είδη; Οι απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα είναι πολύ ανακριβείς. Τα περισσότερα από τα είδη που χάνονται είναι ακόμη άγνωστα στους επιστήμονες. Πρώτα πρέπει να καθορίσουν πόσα είδη υπάρχουν. Σύμφωνα με τον Τζον Χάρτι, επιστήμονα του Πανεπιστημίου Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας ο οποίος ειδικεύεται στην οικολογία, «υπάρχουν περίπου ενάμισι εκατομμύριο κατονομασμένα είδη στη γη, αλλά ξέρουμε ότι υπάρχουν ακόμη πολλά είδη που δεν έχουν κατονομαστεί, και ο συνολικός αριθμός φτάνει πιθανόν τα 5 με 15 εκατομμύρια». Μερικοί ανεβάζουν τους υπολογισμούς στα 50 εκατομμύρια είδη ή και περισσότερα. Είναι σχεδόν αδύνατον να προσδιοριστεί ο ακριβής αριθμός επειδή «τα περισσότερα είδη θα εκλείψουν πριν ακόμη κατονομαστούν και περιγραφούν», σύμφωνα με τον επιστήμονα Άντονι Σ. Τζανέτος.

Η σύγχρονη επιστήμη έχει αρχίσει μόλις και μετά βίας να αποσαφηνίζει τους περίπλοκους οικολογικούς μηχανισμούς που καθιστούν αρμονική τη λειτουργία των φυσικών κοινωνιών. Αν οι άνθρωποι δεν ξέρουν πόσα είδη υπάρχουν, πώς μπορούν να κατανοήσουν το σύνθετο ιστό της ζωής και το πώς επηρεάζεται αυτός από τις εξαφανίσεις; Πώς μπορούν να αντιληφθούν τι μπορεί να σημαίνει η εξαφάνιση των ειδών για το σύστημα του πλανήτη το οποίο συντηρεί τη ζωή;

Όταν οι επιστήμονες προσπαθούν να προσδιορίσουν το ρυθμό εξαφάνισης, οι υπολογισμοί τους, μολονότι ποικίλλουν, είναι συχνά απογοητευτικοί. «Περίπου 50 τοις εκατό της χλωρίδας και της πανίδας είναι δυνατόν να εξαφανιστεί μέσα στα επόμενα εκατό χρόνια», αναφέρει μια συγγραφέας. Η πρόγνωση του Χάρτι είναι ακόμη πιο ζοφερή: «Οι βιολόγοι υπολογίζουν ότι η αποψίλωση των τροπικών δασών θα έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια των μισών ή και περισσότερων ειδών που υπάρχουν πάνω στη γη μέσα στα επόμενα 75 χρόνια».

Βασιζόμενο στους υπολογισμούς του επιστήμονα Στούαρτ Πιμ από το Πανεπιστήμιο του Τενεσί, το περιοδικό Νάσιοναλ Τζεογκράφικ (ελληνική έκδοση) αναφέρει ότι το 11 τοις εκατό των πουλιών, ή «1.100 είδη από τα σχεδόν 10.000 που ζουν σήμερα, απειλούνται με εξαφάνιση. Τα περισσότερα από αυτά τα 1.100 είδη προβλέπεται να εκλείψουν ως το τέλος του 21ου αιώνα». Το ίδιο περιοδικό δήλωσε: «Μια ομάδα αξιόπιστων βοτανολόγων ανέφερε πρόσφατα ότι ένα στα οχτώ φυτά κινδυνεύει να εξαφανιστεί. “Δεν κινδυνεύουν μονάχα τα είδη που ζουν στα νησιά ή στα βροχερά δάση​—ούτε μονάχα τα πουλιά ή τα μεγάλα, εντυπωσιακά θηλαστικά”, λέει ο Πιμ. “Κινδυνεύουν τα πάντα και παντού. . . . Πρόκειται για παγκόσμια επιδημία εξαφανίσεων”».

Χρειαζόμαστε Όλα Αυτά τα Είδη;

Υπάρχει λόγος να ανησυχούμε για την απώλεια της ποικιλότητας της ζωής; Χρειαζόμαστε πραγματικά μια τέτοια ποικιλία ειδών; Πολλοί διακεκριμένοι ειδικοί επιμένουν ότι τη χρειαζόμαστε. Ο εμπλουτισμός της γης με είδη παρέχει στους ανθρώπους τροφή, χρήσιμες χημικές ουσίες και πολλά άλλα προϊόντα και υπηρεσίες. Σκεφτείτε, επίσης, τα πιθανά οφέλη που μπορεί να ενέχουν για την ανθρωπότητα τα είδη που δεν έχουν ανακαλυφτεί ακόμη. Για παράδειγμα, υπολογίζεται ότι 120 από τα κυριότερα 150 φάρμακα που χρησιμοποιούνται στις Ηνωμένες Πολιτείες προέρχονται από φυσικές ενώσεις. Έτσι λοιπόν, χάνοντας τη χλωρίδα της γης, η ανθρωπότητα χάνει επίσης τη δυνατότητα εξεύρεσης νέων φαρμάκων και χημικών ουσιών. «Κάθε φορά που χάνουμε ένα είδος, χάνουμε μια προοπτική για το μέλλον», λέει ο Σερ Γκίλιαν Πρανς, διευθυντής των Κήπων του Κιου στο Λονδίνο. «Χάνουμε μια πιθανή θεραπεία για το AIDS ή κάποια ουσία που είναι ανθεκτική στους ιούς. Πρέπει, λοιπόν, με κάποιον τρόπο να σταματήσουμε να χάνουμε είδη, όχι μόνο για το καλό του πλανήτη μας αλλά και για τις δικές μας . . . ανάγκες και χρήσεις».

Χρειαζόμαστε επίσης τα φυσικά οικοσυστήματα επειδή παρέχουν ουσιώδεις υπηρεσίες από τις οποίες εξαρτώνται όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί. Η παραγωγή οξυγόνου, ο καθαρισμός του νερού, η διήθηση των ρύπων και η πρόληψη της διάβρωσης του εδάφους είναι όλα ζωτικές λειτουργίες που επιτελούν τα υγιή οικοσυστήματα.

Τα έντομα βοηθούν στην επικονίαση. Οι βάτραχοι, τα ψάρια και τα πουλιά περιορίζουν τα παράσιτα. Τα μύδια και άλλοι υδρόβιοι οργανισμοί καθαρίζουν τα αποθέματα του νερού μας. Τα φυτά και οι μικροοργανισμοί δημιουργούν τα παραγωγικά εδάφη μας. Η οικονομική αξία όλων αυτών των υπηρεσιών είναι τεράστια. Σύμφωνα με έναν συντηρητικό υπολογισμό, το οικονομικό όφελος που αποφέρει η βιοποικιλότητα παγκοσμίως ανερχόταν το 1995 σε περίπου 3 τρισεκατομμύρια δολάρια ετησίως.

Ωστόσο, παρά την εξάρτησή μας από την ποικιλότητα της ζωής, ο κόσμος φαίνεται να βρίσκεται σε μια περίοδο έξαρσης όσον αφορά την εξαφάνιση των ειδών, η οποία απειλεί τον πολύπλοκο ιστό της ζωής. Σήμερα, σε έναν καιρό κατά τον οποίο αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε το ζωτικό ρόλο της βιοποικιλότητας, οι άνθρωποι προκαλούν περισσότερες εξαφανίσεις από ποτέ! Είναι, ωστόσο, ο άνθρωπος σε θέση να λύσει το πρόβλημα; Τι επιφυλάσσει το μέλλον για την ποικιλία της ζωής στη γη;