Μήπως ο Άνθρωπος Καταστρέφει την Ίδια του την Τροφή;

«Εκείνο που μας προβληματίζει πραγματικά σήμερα δεν [είναι] τα χρέη και τα ελλείμματα ή ο διεθνής ανταγωνισμός, αλλά η ανάγκη να βρούμε έναν τρόπο για να ζούμε μια γεμάτη νόημα, ικανοποιητική ζωή χωρίς να καταστρέφουμε τη βιόσφαιρα του πλανήτη, η οποία συντηρεί όλες τις μορφές ζωής. Η ανθρωπότητα δεν έχει αντιμετωπίσει ποτέ στο παρελθόν μια τέτοια απειλή: την καταστροφή εκείνων ακριβώς των στοιχείων που μας κρατάνε ζωντανούς».​—Ντέιβιντ Σουζούκι, γενετιστής.

ΕΙΝΑΙ εύκολο να θεωρήσουμε δεδομένο ένα μήλο. Αν στον τόπο σας υπάρχουν άφθονες καλλιέργειες μήλων, ίσως πιστεύετε ότι είναι εύκολο να τα βρείτε και ότι μπορείτε μάλιστα να διαλέξετε από πολλές ποικιλίες. Γνωρίζατε όμως ότι σήμερα οι διαθέσιμες ποικιλίες πιθανώς είναι πολύ λιγότερες από όσες ήταν πριν από 100 χρόνια;

Ανάμεσα στα έτη 1804 και 1905, στις Ηνωμένες Πολιτείες καλλιεργούνταν 7.098 ποικιλίες μήλων. Σήμερα, 6.121 από αυτές​—το 86 τοις εκατό—​έχουν εκλείψει. Κάτι παρόμοιο συνέβη και με τα αχλάδια. Περίπου το 88 τοις εκατό των 2.683 ποικιλιών που καλλιεργούνταν κάποτε έχουν τώρα εκλείψει. Και όσον αφορά τα λαχανικά, οι αριθμοί είναι ακόμη πιο αποκαρδιωτικοί. Υπάρχει κάτι που εξαφανίζεται, και αυτό είναι η βιοποικιλότητα​—όχι μόνο η πλούσια ποικιλία των ειδών των έμβιων όντων, αλλά επίσης οι πολλές παραλλαγές του κάθε είδους. Η ποικιλία στα διάφορα είδη λαχανικών που καλλιεργούνται στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει μειωθεί κατά 97 τοις εκατό μέσα σε λιγότερα από 80 χρόνια! Αλλά είναι πράγματι σημαντική η ποικιλία;

Πολλοί επιστήμονες λένε ότι είναι. Αν και ο ρόλος της βιοποικιλότητας είναι ακόμη αμφιλεγόμενος, αρκετοί περιβαλλοντολόγοι τη θεωρούν απαραίτητη για τη ζωή στη γη. Υποστηρίζουν ότι είναι το ίδιο ζωτική για τα εδώδιμα φυτά που καλλιεργούμε όπως και για εκείνα που αναπτύσσονται στο φυσικό τους περιβάλλον στα δάση, στις ζούγκλες και στα λιβάδια όλου του κόσμου. Η ύπαρξη πολλών ποικιλιών του ίδιου είδους είναι επίσης σημαντική. Οι πολλές ποικιλίες ρυζιού, για παράδειγμα, αυξάνουν την πιθανότητα να μπορούν μερικές από αυτές να αντιστέκονται σε συνηθισμένες επιδημίες. Ωστόσο, μια έκθεση που δημοσίευσε το Ινστιτούτο Παγκόσμιας Επιφυλακής επισήμανε πρόσφατα ότι αυτό που ίσως δείχνει στην ανθρωπότητα καλύτερα από καθετί άλλο πόσο σοβαρή μπορεί να αποβεί η εξαφάνιση της βιοποικιλότητας της γης είναι η επίδρασή της στην παραγωγή της τροφής μας.

Η εξαφάνιση των φυτών μπορεί να επηρεάσει τις καλλιέργειες εδώδιμων ειδών με δύο τουλάχιστον τρόπους: πρώτον, εξαλείφοντας τα αυτοφυή φυτά που συγγενεύουν με τα καλλιεργούμενα, τα οποία αυτοφυή φυτά αποτελούν πιθανή πηγή γονιδίων για μελλοντική αναπαραγωγή, και δεύτερον, μειώνοντας τον αριθμό των ποικιλιών του κάθε καλλιεργούμενου είδους. Στις αρχές του 20ού αιώνα, λόγου χάρη, πιθανώς πάνω από 100.000 ντόπιες ποικιλίες ρυζιού καλλιεργούνταν στην Ασία, από τις οποίες οι 30.000 τουλάχιστον καλλιεργούνταν στην Ινδία και μόνο. Σήμερα, το 75 τοις εκατό της παραγωγής της Ινδίας αποτελείται μόλις από δέκα ποικιλίες. Οι 2.000 ποικιλίες ρυζιού της Σρι Λάνκα έχουν σχεδόν όλες αντικατασταθεί από 5. Το Μεξικό, η χώρα όπου άρχισε για πρώτη φορά η καλλιέργεια καλαμποκιού, καλλιεργεί μόλις το 20 τοις εκατό των ποικιλιών που υπήρχαν εκεί τη δεκαετία του 1930.

Αλλά δεν βρίσκονται σε κίνδυνο μόνο τα τρόφιμα. Περίπου το 25 τοις εκατό των φαρμάκων που κυκλοφορούν στο εμπόριο προέρχονται από φυτά, ενώ διαρκώς ανακαλύπτονται νέα θεραπευτικά φυτά. Ωστόσο, τα φυτά οδηγούνται συνεχώς προς την εξαφάνιση. Μήπως, τελικά, πριονίζουμε το ίδιο το κλαδί πάνω στο οποίο καθόμαστε;

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Ένωση για την Προστασία της Φύσης, από τα περίπου 18.000 είδη φυτών και ζώων για τα οποία έγινε έρευνα, περισσότερα από 11.000 κινδυνεύουν να εκλείψουν. Σε περιοχές όπως η Ινδονησία, η Μαλαισία και η Λατινική Αμερική, όπου μεγάλες εκτάσεις δασών έχουν αποψιλωθεί για να γίνουν φυτείες, οι ερευνητές μπορούν μόνο να υποθέσουν πόσο πολλά είδη πρόκειται να εκλείψουν ή έχουν ήδη εκλείψει. Στο μεταξύ, κάποιοι λένε ότι η εξαφάνιση προχωράει «με καταστροφικά γρήγορους ρυθμούς», αναφέρει το περιοδικό Δε Ουνέσκο Κούριερ (The UNESCO Courier).

Φυσικά, η γη παράγει ακόμη εκπληκτικές ποσότητες τροφίμων. Αλλά για πόσο καιρό θα μπορεί να τρέφεται ο ολοένα αυξανόμενος ανθρώπινος πληθυσμός αν φθίνει η βιοποικιλότητα του πλανήτη; Ορισμένες χώρες έχουν ευαισθητοποιηθεί σε σχέση με αυτές τις ανησυχίες ιδρύοντας τράπεζες σπόρων για να αποφύγουν την απώλεια σημαντικών φυτών. Κάποιοι βοτανικοί κήποι έχουν αναλάβει την αποστολή να διαφυλάξουν διάφορα είδη. Η επιστήμη έχει προμηθεύσει τα ισχυρά νέα εργαλεία της γενετικής μηχανικής. Αλλά μπορούν πράγματι οι τράπεζες σπόρων και η επιστήμη να λύσουν το πρόβλημα; Το επόμενο άρθρο θα εξετάσει αυτό το ερώτημα.

Ποικιλία​—Απαραίτητη για τη Ζωή

ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ του 1840, ο πληθυσμός της Ιρλανδίας ξεπέρασε τα οχτώ εκατομμύρια, καθιστώντας την τήν πιο πυκνοκατοικημένη χώρα στην Ευρώπη. Οι πατάτες ήταν το κύριο διατροφικό στοιχείο της χώρας, και μία συγκεκριμένη ποικιλία καλλιεργούνταν ευρύτατα.

Το 1845 οι γεωργοί φύτεψαν τις πατάτες τους όπως συνήθως, αλλά τις χτύπησε περονόσπορος και κατέστρεψε σχεδόν ολόκληρη την παραγωγή. «Το μεγαλύτερο μέρος της Ιρλανδίας επιβίωσε εκείνον το δύσκολο χρόνο», έγραψε ο Πολ Ρέιμπερν στο βιβλίο του Η Τελευταία Σοδειά​—Ο Γενετικός Τζόγος που Απειλεί να Καταστρέψει την Αμερικανική Γεωργία (The Last Harvest​—The Genetic Gamble That Threatens to Destroy American Agriculture). «Ο όλεθρος ήρθε τον επόμενο χρόνο. Οι γεωργοί δεν είχαν άλλη επιλογή παρά να ξαναφυτέψουν τις ίδιες πατάτες. Δεν είχαν άλλες ποικιλίες. Ο περονόσπορος χτύπησε και πάλι, αυτή τη φορά με υπερβολική δριμύτητα. Η δυστυχία ήταν απερίγραπτη». Οι ιστορικοί υπολογίζουν ότι μέχρι και 1 εκατομμύριο άνθρωποι πέθαναν από την πείνα, ενώ 1,5 εκατομμύριο άλλοι μετανάστευσαν, οι περισσότεροι στις Ηνωμένες Πολιτείες. Όσοι απέμειναν υπέφεραν από βασανιστική φτώχεια.

Στις Άνδεις της Νότιας Αμερικής, οι γεωργοί καλλιεργούσαν πολλές ποικιλίες πατάτας, και μόνο μερικές επηρεάστηκαν από περονόσπορο. Έτσι λοιπόν, η ασθένεια δεν πήρε επιδημικές διαστάσεις. Είναι σαφές ότι η ύπαρξη πολλών ειδών καθώς και η ύπαρξη πολλών ποικιλιών του ίδιου είδους παρέχουν προστασία. Η καλλιέργεια μίας και μόνο ομοιόμορφης παραγωγής είναι αντίθετη με αυτή τη βασική στρατηγική επιβίωσης και αφήνει τα φυτά εκτεθειμένα σε αρρώστιες ή παράσιτα, τα οποία μπορούν να αποδεκατίσουν τη σοδειά μιας ολόκληρης περιοχής. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πολλοί γεωργοί εξαρτώνται τόσο πολύ από τη συχνή χρήση παρασιτοκτόνων, ζιζανιοκτόνων και μυκητοκτόνων, μολονότι αυτά τα χημικά είναι συνήθως επικίνδυνα για το περιβάλλον.

Γιατί, λοιπόν, αντικαθιστούν οι γεωργοί τις πολλές ντόπιες ποικιλίες τους με μία ομοιόμορφη καλλιέργεια; Συνήθως αυτό γίνεται εξαιτίας οικονομικών πιέσεων. Οι ομοιόμορφες καλλιέργειες υπόσχονται ευκολία στη συγκομιδή, ελκυστικότητα του προϊόντος, ανθεκτικότητα στη φθορά και υψηλή παραγωγικότητα. Αυτές οι τάσεις άρχισαν να αναπτύσσονται ευρέως τη δεκαετία του 1960 με την πράσινη επανάσταση, όπως ονομάστηκε.

Η Πράσινη Επανάσταση

Μέσω εκτεταμένων κρατικών και ιδιωτικών εκστρατειών, οι γεωργοί στις περιοχές οι οποίες πλήττονταν από πείνα πείστηκαν να αντικαταστήσουν τις ποικίλες καλλιέργειές τους με ομοιόμορφες, υψηλής απόδοσης καλλιέργειες δημητριακών, ιδιαίτερα ρύζι και σιτάρι. Αυτές οι «θαυματουργές» καλλιέργειες χαιρετίστηκαν ως η λύση στο πρόβλημα της παγκόσμιας πείνας. Αλλά δεν ήταν φτηνές​—οι σπόροι κόστιζαν έως και τρεις φορές ακριβότερα από το κανονικό. Επίσης οι σοδειές εξαρτόνταν σε μεγάλο βαθμό από χημικές ουσίες, περιλαμβανομένων και λιπασμάτων, για να μην αναφερθούμε στον ακριβό εξοπλισμό, όπως είναι τα τρακτέρ. Παρ’ όλα αυτά, χάρη στις κυβερνητικές επιδοτήσεις η πράσινη επανάσταση διαδόθηκε. «Μολονότι έσωσε εκατομμύρια ανθρώπους από την πείνα», λέει ο Ρέιμπερν, «τώρα απειλεί την ασφάλεια των τροφίμων ανά τον κόσμο».

Ουσιαστικά, η πράσινη επανάσταση ίσως παρείχε βραχυπρόθεσμα οφέλη με τίμημα μακροπρόθεσμους κινδύνους. Οι ομοιόμορφες καλλιέργειες έγιναν σύντομα συνηθισμένο φαινόμενο σε ολόκληρες ηπείρους​—ενώ η εντατική χρήση λιπασμάτων συνέβαλλε στην ανάπτυξη ζιζανίων, και τα παρασιτοκτόνα σκότωναν ωφέλιμα έντομα καθώς και παράσιτα. Στους ορυζώνες, οι τοξικές χημικές ουσίες εξόντωναν ψάρια, γαρίδες, κάβουρες, βατράχους, καθώς και εδώδιμα βότανα και αυτοφυή φυτά​—τα περισσότερα από τα οποία αποτελούσαν αξιόλογες συμπληρωματικές τροφές. Εξαιτίας της έκθεσης σε χημικές ουσίες υπήρξαν και κρούσματα δηλητηρίασης γεωργών.

Μια καθηγήτρια στο Τμήμα Βιολογίας του Ανοιχτού Πανεπιστημίου στο Ηνωμένο Βασίλειο, η Δρ Μέι-Γουάν Χο, έγραψε: «Είναι τώρα αδιαμφισβήτητο ότι η μονοκαλλιέργεια που προωθήθηκε κατά την “Πράσινη Επανάσταση” έχει επηρεάσει αρνητικά τη βιοποικιλότητα και την ασφάλεια των τροφίμων σε όλο τον κόσμο». Σύμφωνα με την Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ, το 75 τοις εκατό της γενετικής ποικιλίας των καλλιεργούμενων φυτών η οποία υπήρχε πριν από έναν αιώνα έχει τώρα χαθεί κυρίως εξαιτίας των βιομηχανοποιημένων γεωργικών μεθόδων.

Ένα ενημερωτικό έντυπο που δημοσίευσε το Ινστιτούτο Παγκόσμιας Επιφυλακής προειδοποιεί ότι «οι οικολογικοί κίνδυνοι στους οποίους εκτιθέμεθα υιοθετώντας τη γενετική ομοιομορφία είναι τεράστιοι». Πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν αυτοί οι κίνδυνοι; Χρειάζονται γεωπόνοι και ισχυρές χημικές ουσίες, καθώς και χρηματοδότηση των γεωργών. Ωστόσο, και πάλι δεν υπάρχουν εγγυήσεις. Η γενετική ομοιομορφία συνέβαλε στην εμφάνιση μιας καταστροφικής ασθένειας που έπληξε τις καλλιέργειες καλαμποκιού στις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και στην απώλεια πάνω από δύο εκατομμυρίων στρεμμάτων ρυζιού στην Ινδονησία. Τα πρόσφατα χρόνια, όμως, έχει ξεκινήσει μια νέα γεωργική επανάσταση, η οποία περιλαμβάνει την επέμβαση στη ζωή σε ένα πιο θεμελιώδες επίπεδο​—το γονίδιο.

Η Γονιδιακή Επανάσταση

Η μελέτη της γενετικής έχει οδηγήσει σε έναν επικερδή νέο επιχειρηματικό κλάδο που ονομάζεται βιοτεχνολογία. Όπως λέει και το όνομά της, η βιοτεχνολογία συνδυάζει τη βιολογία με τη σύγχρονη τεχνολογία χρησιμοποιώντας τεχνικές όπως η γενετική μηχανική. Μερικές από τις νέες βιοτεχνολογικές εταιρίες, όπως ονομάζονται, ειδικεύονται στη γεωργία και εργάζονται πυρετωδώς προκειμένου να κατοχυρώσουν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σπόρους οι οποίοι θα έχουν υψηλή απόδοση, θα είναι ανθεκτικοί στις ασθένειες, στην ξηρασία και στον πάγο, και θα μειώνουν την ανάγκη για χρήση επικίνδυνων χημικών ουσιών. Αν μπορούσαν να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι, θα υπήρχε μέγιστο όφελος. Αλλά μερικοί εκφράζουν ανησυχίες για τις καλλιέργειες μέσω γενετικής μηχανικής.

«Στη φύση, η γενετική ποικιλία δημιουργείται μέσα σε συγκεκριμένα όρια», αναφέρει το βιβλίο Η Γενετική Μηχανική, η Τροφή και το Περιβάλλον Μας (Genetic Engineering, Food, and Our Environment). «Ένα τριαντάφυλλο μπορεί να διασταυρωθεί με ένα άλλο είδος τριαντάφυλλου, αλλά δεν μπορεί ποτέ να διασταυρωθεί με μια πατάτα. . . . Η γενετική μηχανική, από την άλλη πλευρά, συνήθως αφαιρεί γονίδια από ένα είδος και τα εισάγει σε ένα άλλο με σκοπό να μεταφερθεί κάποιο επιθυμητό γνώρισμα ή χαρακτηριστικό. Για παράδειγμα, αυτό μπορεί να σημαίνει ότι επιλέγεται από ένα ψάρι της Αρκτικής (όπως η χωματίδα) ένα γονίδιο το οποίο συμβάλλει στην παραγωγή μιας χημικής ουσίας με αντιψυκτικές ιδιότητες και προστίθεται σε μια πατάτα ή σε μια φράουλα για να γίνει ανθεκτική στον πάγο. Σήμερα είναι δυνατόν να τροποποιηθούν γενετικά τα φυτά μέσω γονιδίων που αφαιρούνται από βακτήρια, ιούς, έντομα, ζώα ή ακόμη και ανθρώπους».a Ουσιαστικά, λοιπόν, η βιοτεχνολογία επιτρέπει στους ανθρώπους να παραβιάσουν τα γενετικά τείχη που χωρίζουν τα είδη μεταξύ τους.

Όπως η πράσινη επανάσταση, αυτό που μερικοί ονομάζουν γονιδιακή επανάσταση παίζει σημαντικό ρόλο στο πρόβλημα της γενετικής ομοιομορφίας​—μερικοί ισχυρίζονται ότι το επιδεινώνει επειδή οι γενετιστές μπορούν να εφαρμόσουν τεχνικές σαν την κλωνοποίηση και την καλλιέργεια ιστού, διαδικασίες που παράγουν αντίγραφα ή κλώνους με τέλεια ομοιότητα. Οι ανησυχίες σχετικά με την καταστροφή της βιοποικιλότητας, συνεπώς, παραμένουν. Τα γενετικά τροποποιημένα φυτά, όμως, εγείρουν νέα ζητήματα, όπως οι επιδράσεις που ίσως να έχουν πάνω σε εμάς και στο περιβάλλον. «Ταξιδεύουμε στα τυφλά σε μια νέα εποχή αγροτικής βιοτεχνολογίας έχοντας μεγάλες ελπίδες, λίγους ενδοιασμούς και ελάχιστη ιδέα των πιθανών αποτελεσμάτων», είπε ο επιστημονικός συγγραφέας Τζέρεμι Ρίφκιν.b

Από την άλλη πλευρά, η δυνατότητα της επέμβασης στη ζωή σε γενετικό επίπεδο είναι ένα πιθανό χρυσωρυχείο, γι’ αυτό έχει ξεκινήσει ένας αγώνας δρόμου προκειμένου να κατοχυρωθούν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας νέοι σπόροι και άλλοι τροποποιημένοι οργανισμοί. Στο μεταξύ, η εξαφάνιση των φυτικών ειδών συνεχίζεται με αμείωτη ένταση. Όπως αναφέρθηκε πρωτύτερα, προκειμένου να αποτρέψουν την καταστροφή, μερικές κυβερνήσεις και ιδιωτικοί οργανισμοί έχουν ιδρύσει τράπεζες σπόρων. Θα διατηρήσουν αυτές οι τράπεζες ευρεία ποικιλία σπόρων για να μπορούν οι μελλοντικές γενιές να τους φυτέψουν και να έχουν την ανάλογη συγκομιδή;

Τράπεζες Σπόρων​—Ασφάλεια Κατά της Εξαφάνισης;

Οι Βασιλικοί Βοτανικοί Κήποι στο Κιου της Αγγλίας έχουν θέσει σε εφαρμογή κάποιο πρόγραμμα που χαιρετίζουν ως «ένα από τα μεγαλύτερα διεθνή προγράμματα διατήρησης που έχουν αναληφθεί ποτέ»​—την Τράπεζα Σπόρων της Χιλιετίας. Κύριοι στόχοι του προγράμματος είναι (1) να συγκεντρώσει μέχρι το 2010 και να διατηρήσει το 10 τοις εκατό​—πάνω από 24.000 είδη—​των σπορόφυτων του κόσμου και (2) πολύ πριν από αυτή τη χρονολογία, να συγκεντρώσει και να διατηρήσει σπόρους από τα ενδημικά σπορόφυτα ολόκληρου του Ηνωμένου Βασιλείου. Και άλλες χώρες επίσης έχουν ιδρύσει τράπεζες σπόρων, ή τράπεζες γονιδίων, όπως αποκαλούνται μερικές φορές.

Ο βιολόγος Τζον Ταξίλ αναφέρει ότι τουλάχιστον το 90 τοις εκατό των εκατομμυρίων σπόρων που φυλάσσονται στις τράπεζες σπόρων είναι από φυτά πολύτιμα για την παραγωγή τροφής και άλλων αγαθών, όπως το σιτάρι, το ρύζι, το καλαμπόκι, το σόργο, οι πατάτες, τα κρεμμύδια, το σκόρδο, το ζαχαροκάλαμο, το βαμβάκι, η σόγια και τα φασόλια, για να αναφέρουμε μερικά. Αλλά οι σπόροι είναι ζωντανοί οργανισμοί οι οποίοι παραμένουν βιώσιμοι μόνο όσο καιρό διαρκούν τα εσωτερικά τους αποθέματα ενέργειας. Πόσο αξιόπιστες είναι λοιπόν οι τράπεζες σπόρων;

Προβλήματα στην Τράπεζα

Οι τράπεζες σπόρων χρειάζονται χρήματα για να λειτουργήσουν—συνολικά περίπου 300 εκατομμύρια δολάρια (περ. 112,5 δισ. δρχ.) ετησίως, σύμφωνα με τον Ταξίλ. Ωστόσο, ακόμη και αυτό το ποσό μπορεί να μην αρκεί, τονίζει ο ίδιος, επειδή «μόνο το 13 τοις εκατό των σπόρων που είναι αποθηκευμένοι σε τράπεζες γονιδίων βρίσκονται σε κατάλληλες εγκαταστάσεις προκειμένου να διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα». Επειδή οι σπόροι που δεν διατηρούνται στις σωστές συνθήκες δεν κρατάνε πολύ, πρέπει να φυτεύονται εγκαίρως ώστε να συλλέγεται η επόμενη γενιά σπόρων. Ειδάλλως, οι τράπεζες σπόρων μετατρέπονται σε νεκροτομεία σπόρων. Φυσικά, αυτό απαιτεί εντατική εργασία, κάτι που περιπλέκει τα πράγματα στις εγκαταστάσεις οι οποίες αντιμετωπίζουν ήδη μεγάλες οικονομικές δυσκολίες.

Το βιβλίο Σπόροι της Αλλαγής​—Ο Ζωντανός Θησαυρός (Seeds of Change​—The Living Treasure) εξηγεί ότι το Εθνικό Εργαστήριο Αποθήκευσης Σπόρων στο Κολοράντο των ΗΠΑ έχει «αντιμετωπίσει πολλές δυσκολίες, μεταξύ των οποίων διακοπές ρεύματος, βλάβες στο σύστημα ψύξης και έλλειψη προσωπικού, με αποτέλεσμα να μένουν αταξινόμητοι τεράστιοι σωροί από σπόρους». Οι τράπεζες σπόρων είναι επίσης ευεπηρέαστες από πολιτικές αναταραχές, οικονομικές κάμψεις και φυσικές καταστροφές.

Η διατήρηση για μεγάλο χρονικό διάστημα δημιουργεί και άλλα προβλήματα. Στο φυσικό τους περιβάλλον, τα φυτά έχουν περιορισμένη αλλά ζωτική ικανότητα να προσαρμόζονται, και αυτό τους δίνει τη δυνατότητα να επιβιώνουν από αρρώστιες και άλλες δυσκολίες. Αλλά στο προστατευόμενο περιβάλλον μιας τράπεζας σπόρων, έπειτα από λίγες γενιές, οι σπόροι ίσως χάσουν μέρος αυτής της προσαρμοστικότητας. Οι σπόροι πολλών φυτών, ωστόσο, οι οποίοι διατηρούνται με το σωστό τρόπο μπορεί να συντηρηθούν επί αιώνες έως ότου χρειαστούν αναφύτευση. Παρ’ όλους αυτούς τους περιορισμούς και τις αβεβαιότητες, η ίδια η ύπαρξη αυτών των τραπεζών σπόρων αντανακλά τις αυξανόμενες ανησυχίες σχετικά με το μέλλον των ειδών που καλλιεργεί ο άνθρωπος για τροφή.

Βέβαια, ο καλύτερος τρόπος για να μειωθεί η εξαφάνιση είναι να προστατευτεί το φυσικό περιβάλλον και να ανανεωθεί η ποικιλία των καλλιεργειών. Αλλά για να γίνει αυτό, λέει ο Ταξίλ, χρειάζεται να «δημιουργήσουμε μια νέα ισορροπία ανάμεσα στις ανάγκες του ανθρώπου και στις ανάγκες του φυσικού κόσμου». Ωστόσο, πόσο ρεαλιστικό είναι να σκεφτόμαστε ότι οι άνθρωποι θα “δημιουργήσουν μια νέα ισορροπία” με το φυσικό κόσμο ενώ επιδιώκουν βιομηχανική και οικονομική πρόοδο με υπέρμετρο ζήλο; Ακόμη και η γεωργία, όπως έχουμε δει, αφομοιώνεται από το πνεύμα της εμπορευματοποίησης και της υψηλής τεχνολογίας που επικρατεί στον κόσμο των μεγάλων επιχειρήσεων. Θα πρέπει να υπάρχει κάποια άλλη απάντηση.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνες στη σελίδα 7]

«Η μονοκαλλιέργεια που προωθήθηκε κατά την “Πράσινη Επανάσταση” έχει επηρεάσει αρνητικά τη βιοποικιλότητα και την ασφάλεια των τροφίμων σε όλο τον κόσμο».​—Δρ Μέι-Γουάν Χο

[Ευχαριστίες]

Φόντο: U.S. Department of Agriculture

Centro Internacional de Mejoramiento de Maíz y Trigo (CIMMYT)

Ποιος θα Θρέψει τον Κόσμο;

ΘΑ ΑΡΧΙΣΕΙ ποτέ η ανθρωπότητα να προστατεύει τη βιοποικιλότητα αντί να την καταστρέφει; Αυτό, σύμφωνα με τον βιολόγο Τζον Ταξίλ, θα απαιτούσε «μια μεγάλη αλλαγή πολιτικής». Προσθέτει, ωστόσο, ότι μια τέτοια αλλαγή «δεν είναι πιθανό να συμβεί χωρίς να αλλάξουν ριζικά οι άνθρωποι την εσωτερική τους άποψη για τα οφέλη της βιοποικιλότητας των φυτών, την επιθυμία τους να διαφοροποιήσουν τις ισχύουσες μεθόδους και την προθυμία τους να δοκιμάσουν νέες προσεγγίσεις».

Πολλοί το βρίσκουν δύσκολο να πιστέψουν ότι θα συμβούν τέτοιες ριζικές αλλαγές. Και πολλοί διαφωνούν με το συμπέρασμα του Ταξίλ. Υπάρχουν περιβαλλοντολόγοι οι οποίοι πιστεύουν πως μερικοί συνάδελφοί τους έχουν ελλιπή κατανόηση για το ρόλο της βιοποικιλότητας και ίσως δίνουν υπερβολική έμφαση σε αυτόν. Ωστόσο, ενώ οι επιστήμονες αντιλέγουν σχετικά με αυτό το θέμα, φαίνεται πως αξίζει να προσέξουμε το σήμα κινδύνου που εκπέμπουν μερικοί ειδικοί σε αυτόν τον τομέα. Φαίνονται προβληματισμένοι, όχι μόνο από την απώλεια της βιοποικιλότητας, αλλά επίσης από την απληστία και την έλλειψη διορατικότητας που παρατηρούν πίσω από τέτοιες απώλειες. Προσέξτε τα ακόλουθα σχόλια διαφόρων συγγραφέων.

«Μόλις πριν από έναν αιώνα, εκατοντάδες εκατομμύρια αγρότες, διασκορπισμένοι σε όλο τον πλανήτη, είχαν υπό τον έλεγχό τους τα δικά τους αποθέματα σπόρων. . . . Σήμερα, μεγάλο μέρος των αποθεμάτων σπόρων έχει παραχθεί, τροποποιηθεί και κατοχυρωθεί με διπλώματα ευρεσιτεχνίας από πολυεθνικές εταιρίες και έχει φυλαχτεί με τη μορφή πνευματικής ιδιοκτησίας. . . . Εστιάζοντας την προσοχή σε προτεραιότητες που φέρνουν άμεσα οικονομικά οφέλη, η βιοτεχνολογική βιομηχανία απειλεί να καταστρέψει τη γενετική κληρονομιά που θα μπορούσε μια μέρα να αποδειχτεί ανεκτίμητης αξίας ως μια νέα αμυντική γραμμή εναντίον κάποιας νέας ανθεκτικής αρρώστιας ή ενός σούπερ-ζιζανίου».​—Τζέρεμι Ρίφκιν, επιστημονικός συγγραφέας.

«Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας επαναλαμβάνουν συνεχώς την άποψη ότι ο πραγματικός γνώμονας πρέπει να είναι η αγορά, το ελεύθερο εμπόριο και η παγκόσμια οικονομία. Όταν τα μέσα επικοινωνίας εξουσιάζονται από πλούσια και μεγάλα επιχειρηματικά συμφέροντα, αυτό το οικονομικό πιστεύω είναι σαν θρησκευτικό δόγμα και σπάνια αμφισβητείται».​—Ντέιβιντ Σουζούκι, γενετιστής.

Στο βιβλίο του Σπόροι της Αλλαγής​—Ο Ζωντανός Θησαυρός (Seeds of Change​—The Living Treasure), ο συγγραφέας Κένι Όζομπελ υπογραμμίζει την υποκρισία των αναπτυγμένων χωρών όταν «οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις [τους] θρηνούν για τον επικείμενο παγκόσμιο κίνδυνο εξαφάνισης της “κοινής κληρονομιάς” της ανθρωπότητας​—του γονιδιακού αποθέματος». Ο ίδιος παρατηρεί ότι και εκείνες επίσης απειλούν τη βιοποικιλότητα προωθώντας τη χρήση σύγχρονων μεθόδων γεωργίας και τις μονοκαλλιέργειες.

Είτε είναι βάσιμοι οι χειρότεροι φόβοι των περιβαλλοντολόγων είτε όχι, ίσως σας είναι δύσκολο να αισθάνεστε σιγουριά για το μέλλον αυτού του πλανήτη. Για πόσο καιρό θα καταφέρνει να επιβιώνει όταν η ανθρωπότητα φαίνεται να καθοδηγείται από την απληστία; Ψάχνοντας απεγνωσμένα για απαντήσεις, πολλοί άνθρωποι ελπίζουν ότι η επιστήμη θα μας σώσει.

Μπορεί να μας Σώσει η Επιστήμη και η Τεχνολογία;

Η Βασιλική Εταιρία του Εδιμβούργου εξέφρασε πρόσφατα την ανησυχία ότι τα επιστημονικά επιτεύγματα είναι σήμερα τόσο ραγδαία και περίπλοκα ώστε οι επιστήμονες διατρέχουν τον κίνδυνο να μην καταλαβαίνουν πλήρως τις επιπτώσεις αυτών των επιτευγμάτων. «Η επιστήμη παρέχει ελάχιστη, αποσπασματική κατανόηση για το φυσικό κόσμο», έγραψε ο Ντέιβιντ Σουζούκι. «Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τη βιολογική σύσταση των μορφών ζωής της Γης, πολύ δε περισσότερο για το πώς αλληλοσυνδέονται και αλληλεξαρτώνται».

Όπως εξήγησε το περιοδικό Επιστήμη (Science), «ούτε οι κίνδυνοι ούτε τα οφέλη των Γενετικά Τροποποιημένων Οργανισμών έχουν βέβαιο ή καθολικό χαρακτήρα. . . . Η ικανότητα που έχουμε να προβλέπουμε τις οικολογικές επιδράσεις των νέων ειδών, περιλαμβανομένων και των Γενετικά Τροποποιημένων Οργανισμών, είναι ανακριβής».

Πολλά «επιτεύγματα» έχουν γίνει στην πραγματικότητα δίκοπο μαχαίρι. Επιτελούν κάποιο καλό, αλλά επίσης καταδεικνύουν την έλλειψη σοφίας από μέρους της ανθρωπότητας και, πολύ συχνά, την απληστία της. (Ιερεμίας 10:23) Για παράδειγμα, ενώ η πράσινη επανάσταση έφερε αφθονία και τάισε πολλά στόματα, συνέβαλε επίσης στην απώλεια της βιοποικιλότητας. Προωθώντας τη χρήση παρασιτοκτόνων και άλλων δαπανηρών γεωργικών μεθόδων, η πράσινη επανάσταση τελικά ωφέλησε «τις μεγάλες αγροτικές επιχειρήσεις και τους ευνοημένους του Τρίτου Κόσμου σε βάρος των απλών ανθρώπων», έγραψε η Δρ Μέι-Γουάν Χο. Αυτή η τάση συνεχίζεται καθώς η γεωργία που βασίζεται στη βιοτεχνολογία γίνεται ένας ακόμη μεγαλύτερος και ισχυρότερος επιχειρηματικός κλάδος και μας οδηγεί σε ένα μέλλον στο οποίο η ασφάλεια των τροφών εξαρτάται ολοένα και περισσότερο από την επιστήμη.