Mam ya yem a me ne a kalara asu bikoen

© 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania

NGÒN ÉBULU 1-7

BIDIMA BI MAM YA KALARA ZAMBA MINKANA 29

Saala minyegelen ai é metum ma selen ai ayegele ya Kalara Zamba

wp16.06 6, nkaala

É minyenen mia lere é minsisim mia nying a yob

Bakura be bot ba nying a wòng été amu be ne biyeyebe be mbarega fe bebe minsisim. Ba belen ai biem bizing na bi baala bò ngeki na bi zu bò ai mvòm. Ve biem bité bise bi ne zeze. Bibel a ve bia ngaaga na: “Mis me Yéhova ma wulu a si ése na a lere ngul dzié asu é bot ba sié nyè ai nnem waba ose.” (2 Kronika 16:9) Yéhova Zamba a ne mfang Zamba a toa fe ngul abui aloro Satan, a yi mina baala nge mina furi afiri dân ase abe nyè.

Asu yi na Yéhova a baala bia, bia yeane yem é mam a ding bi bò fe mò. Mvulna dzia é ne na, éseb osu, bekristen ya Éfési be nga man togen bekalara mengang baba, be man fe bò digi. (Mimbòen 19:19, 20) Dzam deda fe asu yi na Zamba a baala wò, wò yeane man digi é biem bise o bele a bi tii ai mam me mvigi (bekalara, akéné, bibap bilé, ban minkòl ai abui biem bife).

w19.04 17 ¶13

Yegele é bebela a bebe awu

¹³ Nge wò tuene ki wog metum nge mimbòen mizing, kogelen ai Yéhova na o bi feg. (Langʼa Yakòb 1:5.) Amvus hala bò é mindzengʼen mia bebe dzam té a bekalara baan. Nge ane ébugubu yene bemvendé ya ékoen bekristen dzoé na be vòli wò. Ba yi ki nòng ntsigen zing afola doé, veda be ne wò dzam vòli na o yem memvéndé ya Bibel me ne ai nfi ane é ma bi ndem yen ma. Nala té a yi wò vòli na “o bi fulu ya yem fas,” o ntoa hm dzam “yem fial abé ai mbeng.”​—Héb. 5:14.

w18.11 11 ¶12

“Ma yi wulu a bebela woé”

¹² Metum ai mefulu Zamba a fem. Bot ya nda bot dzaan, é ba bia sié ai bò ngeki bemvoé baan ya zukulu be ne bi dzam tindi na bi dzemé é mebok ya Yéhova a ding ki. Nde akia afé bi ne saala mebobela meté? Bia yeane dzeng na bi tuene yem asu dzé Yéhova a yebe ki mebok meté. Mbòeni mindzengʼen a bekalara baan na bi yem é vom mebok meté me ne tin. Éyòng bia tuene fas amu dzé Bibel a kili bia mebok meté, bia yemede ndi dzaan na bia bò é mam “me ne mbeng a mis me Nti waan.” (Éfé. 5:10) Nge bia furi afiri daan ase abe Yéhova ai Ébug dzié bia yi ki ku olam “wòng bot.”​—Min. 29:25.

Metabi ya nsisim

it-1 839

“A wòn mot”

Mot a wòn é nyò mbòk éyòng a ngemé, a belen fe ai bibug metamen ai mvol ése na a yéné mbeng a mis me mot té. É mot a wòn ényò mbòk a kare dò bò asu yi na a lere na mot té a ne nfi abui; ai mbòen té o nga telé é nyò ba wòn a mbe étié. Nsongʼen é mot a wòn ényò mbòk o ne na a dzeng nfi woé na a nòng dzom zing abe mot té. Da kare kui na é mot a wòn é nyò mbòk a dzeng na a bi nyè olam zing. (Min 29:5) É mot a wòn ényò mbòk a lere ki na a bele é feg ya sò abe Zamba; a bele mefulu me bot ya émò ane akoé, timi ai mvol. (Yak 3:17) A tòbò minnem mibè, a bi fulu minnal, a ngemé bot ai a wòn é bot bevòk, mefulu mevòk ya Zamba a fem mmò mala.​—2Kòr 1:12; Ga 1:10; Éf 4:25; Kol 3:9; Ak 21:8.

NGÒN ÉBULU 8-14

BIDIMA BI MAM YA KALARA ZAMBA MINKANA 30

“Tò mebua, tò akuma, te wò ve ma dzia ya été”

w18.01 24-25 ¶10-12

Éding éfé ya ve bia mfang énying mintak?

¹⁰ A ne été na bi bese bia yangʼen ai mòni. Mòni a ne ai bi nfi abui mezen. (Ékk. 7:12) Ye mot a ne hm dzam bi mintak énying dzié nge a bele ve abim da tsig meyangʼen moé? Tegè selen! (Langʼa Ékklésiast 5:12.) Agour, mòn Jaké a nga til na: “Tò mebua, tò akuma, te wò ve ma dzia ya été. Tòngʼò ma ai abim bidi da yeane ai ma.” Bia tuene wog amu dzé a mbeki a yi na a tòbò mebua. A nga kèène timi na, a mbeki a yi na a ku a mebobela ya ke dzib, amu nala a yige ve dzoé Zamba mvit. Ve amu dzé a ndziki yi na a bi abui akuma? A nga til na: “Asu yi na me za dzié, me nga sié wò, me nga dzo na: ‘Za a ne Yéhova?ʼ” (Min. 30:8, 9) Ngaa wò yem é bot ba furi afiri daba akuma tegè dò furi abe Zamba.

¹¹ É mot a ding mòni a seki dzam tòbò amvoé ai Zamba. Yésus a nga dzo na: “Mot mbòk a seki dzam sié asu bemasa bebè; a yi sing mbòk a nga ding ényò mbòk ngeki na a yi lat ai mbòk a nga biandi ényò mbòk. Mi seki dzam sié Zamba mi sié fe akuma.” Osususa yi nala, Yésus a nga dzo fe na: “Te mina ke osu a koen asu mina beben akuma a si mu, é vom bibibiam ai miengele bia ndamen, ai é vom minwuwub mia bug menda mi nga dzib. Ve mi kogen akuma dân a yob, é vom bibibiam ai miengele bi ne te ndamen ai é vom minwuwub mi ne te bug menda ai a dzib.”​—Mat. 6:19, 20, 24.

¹² Abui Beboala be Yéhova ba yen na éyòng ba suu nkong énying waba a si be mbele énying mintak, nala a nga vòli bò na be bi abui abog ya sié Yéhova. Ane Jack ya a nying a nnam Amérika, a nga kuen ai moro nda woé ai é nda makit a nga bondé na a tòbò mkpaa mefan ya abog ase ane mininga woé. A timi na: “A nga beki ébugubu na bi koro a nda dzaan ai a nnam waan. A tang abui mimbu me karega dugen a nda me wogo olun amu mindzug ya nda bisié dzam. Ve mininga wòm ki a nga be mkpaa mefan, a nga be mintak abog ase. A karege me kat na ‘Me bele mbembe masa ya a lot bemasa bese!ʼ Éyòng dzi, mamen me ne fe mkpaa mefan, bi bese bia sié asu mot mbòk, Yéhova.”

w87 5/15 30 ¶8

Mbaregen Yéhova ndegben mina yi bi mintak

◆ 30:15, 16​—Nfi mbé bia nòng a bifus bi?

Bifus bité bia lere bia abim afé é mot a ding akuma a ne te dzié. Nsòng wa vibi meki o ne te dzié meki, éye fe é bot be ne ozang akuma be ne nala te dzié, ba ke osu na ba yi ve na be bi mòni. Dzam deda fe, sòng é ne te dzié, é yoo abog ase na be dzeb mimbim. Nkokom mininga wa yon abog ase asu yi na o bié bòn. (Yénésis 30:1) Nkot si wa nyu mendim me mveng abui tò wa yi dugen tòbò nkot. Nduen ya digi é biem bise ba woa été, ya lom fe minkabega mié na mi man digi é biem bise bi ne a ngòra. Éye fò é bot be ne ozang akuma be ne nala. Ve é ba ba dzogè na feg Zamba é tòngʼlò bò, ba dzeng ki ve nfi waba étam.

w11 6/1 10 ¶4

Akia afé o ne yem nying ai abim o bele

Karege nyié mòni osusua yi na wò kus dzom zing. A ne mbeng na bi yem kare nyié mòni éyòng bia tam na bi kus dzom zing, tò ane abui bot da ding ki bò nala. Mbòen té wa yi bi vòli na bi saala bikola ai é mindzug mise mi tii ai biè ane minséngé ai mam mefe fe. Bibel a dzo na osusòn o ne feg amu wa baala bidi bié abog mekoé asu melu ma zu.​—Minkana 6:6-8; 30:24, 25.

w24.06 13 ¶18

Tòbega nneng Yéhova kòm ése!

¹⁸ A ne nfi na bi nòng abog ya tuene fas na bi yem akia ya bia yen mòni. Siligi wòmen na: ‘Ye mene mban ya kare tsog mòni ai é dzom me ne dzam bò ai nyè? Nge me kolé éza mòni, ye ma bò tegè nyè vol dugen mòni té mbol ma tsog na a yangʼen ki ai nyè? Éyòng me bele mòni, ye ma woren na me ne mfang mot? Ye ma wog nnem mintié éyòng ma yeane ve é bot bevòk? Ye ma yen na é babedzang ai bekal baan be bele abui mòni be ne ozang akuma? Ye ma dzeng na me tòbò amvoé ve ai é bot be bele mòni me saala mimbumbua?ʼ Yéhova a nga ve bi bese maa na bi tòbò beyeng boé. Ve asu yi na bi kanga bi toa beyeng boé, bia yeane ki ding mòni. Éyòng té hm Yéhova a nga vuene ki bia!​—Langʼa Hébréa 13:5.

Metabi ya nsisim

w09 4/15 17 ¶11-13

Feg Yéhova ya yéné é biem ya a nga tié

¹¹ Daman a ne é man tsit ya mimbòen mié mia ve bia meyegele. (Langʼa Minkana 30:26.) Man tsit té a fulen ai alapaga a ne anen. A bele ban bitun mekol ai ban melò ane man édu. A nying a mekòk. Mis moé ma yen oyab abui, a ntoa dzam saala é tsit ése é ne nyè dzam bò abé. Bedaman ba ding nying nkunda, nala a nga bò na be bi mbembe élat a zang dzaba, be veen fe ayong éyòng aveb a ne.

¹² Ayegele afé bia nòng énying daman? É di osu, a bò ki é mam ma bò na é betsit bevòk be vol nyè bi. Mbol a vol bò yen, a ke ki oyab ai asoé dié (mimbil ai é ban bibé a kare ke sòbò). Dzam deda fe, mbembe nyenen mam waan ya nsisim wa vòli bi na bi yem saala bebe bemam ya émò Satan. Apostel Pierre a bemé bia na: “Baalen mbembe mfasen wân, bòen okala nzizing wân Satan a vung ane émgbem, a dzengʼe na a nyab mot.” (1 Pét. 5:8) Éyòng a nga be a si mu, Yésus a nga be ntsel, a nga yem bò okala, a nga saala melam me Satan mese na a ke ai nyè éleleb. (Mat. 4:1-11) Yésus a ne mbembe mvulna asu beyègè boé!

¹³ Bi ne fe dzam yem bò okala éyòng bia nòng nfi ya é mam mese ya nsisim a Yéhova a ve bia na bi saala mebobela. Asu té ndò bia bò ki élès ai ayègè Bibel daan ngeki ntòben ya bikoen bekristen biaan. (Lukas 4:4; Héb. 10:24, 25) Ndò fe akia ya daman a nying a nkunda a zang bedaman bevòk, éye fe bia yeane tòbò babi ai babedzang baan ya nsisim nala asu yi na bi “veen awono bia bia”. (Rom. 1:12) Éyòng bia nòng nfi ai é mam Yéhova a nga ve bia na a baala bia, bia lere na bi ne king ai David ya a nga til na: “Yéhova a ne nkom akòk wòmò, olem wòmò, Nnyii wòmò. Zamba wòmò a ne nkom akòk wòmò, abe nyè ngò me sòlò.”​—Sal. 18:2.

NGÒN ÉBULU 15-21

BIDIMA BI MAM YA KALARA ZAMBA MINKANA 31

Ayegele bia nòng é melebega nyia a ve mòn woé

w11 2/1 19 ¶7-8

Yeme komoro bòn boé, o yegele bò mimbembe mefulu

Kara bò é bebela ase a bebe adzo nkeen binòng. A ne nfi ya bemé bò. (1 Kòrinti 6:18; Yakòbus 1:14, 15) Ve Bibel a lere na nkeen binòng a zang fam ai mininga o ne éfaa ya sò abe Zamba seki olam Satan. (Minkana 5:18, 19; Dzia Salomon 1:2) Nge wò lere bò ve bebé bemam ba kui a mbòen mvit mam bisok, ba yi ki tuene wog akia ya Bibel a yen dzam té. Corine énanga mininga ya nying a nnam Fulensi ya dzo na: “Bebondé bama be nga dang me timi é bebé bemam ba sò a mvit mam bisok ai nala o nga bò na me yen na adzo nkeen binòng o ne abé”

Bò na bòn boé be yem é mam mese ma bebe adzo nkeen binòng ai é ma mese me tii ai dzam té. Nadia, nyia bòn zing ya nnam Mexique a dzo na: “Ma kare dzeng na me yegele bòn bama na: nkeen binòng o ne édzom é ne mbeng, Yéhova émen nnye a nga ve bot éfaa té na be taag ai dzò. Ve éfaa té é ne asu é fam ban mininga be ne nlugen. Akia ya bia belen ai dzò o ne bi sò ai mintak ngeki mindzug.”

ijwhf article 4 ¶11-13

Yegele bòn boé akia ya Yéhova a yen adzo ya meyòk

Tarigi minlang ai bò. “Mebog mezing bòngò ba tuene ki yem akia ba yeane yen meyòk” nala ngò, Mark ésia bòn zing ya nnam Inglis a dzo. “Me nga sili é mòn wòm a ne mimbu muom na mfaa woé wò yen ya, ye meyòk me ne mbeng a nyu, ye me seki. Bi nga be lèègè évovoé, nala o nga vòli nyè na a tòbò fili ya kat bia é dzom a nga be tsogo.”

Nyò mòn a yi dang nòng ngab ai é mam wò dzo nge wò lèè ai nyè abui biyòng adzo meyòk. Éyòng wò yi na wò lèè ai mòngò woé adzo meyòk, kòbega fe ai nyè é mam me ne nfi énying dzié ane a yem bò okala éyòng a wulu a ndzòng ngeki mam bisok.

Wòmen lerege mbembe mvulna. Bòngò ba yem tong é mam ba yen é bot bevòk ba bò, akia ya éponge ya kare man vibi mendim mese me ne é vom be furi dzò. Ndò fe, beyem mam ba dzo na é bot bòngò ba dang kare vu be ne bebondé baba. Nala a tilen na, nge asu doé, wò nyu meyòk asu yi na o vuene mindzug, mòn woé fe a yi tsog na a yeane nyu meyòk éyòng ése a bele mindzug. Vaa hm nyè mbembe mvulna o bò fe okala éyòng wò nyu meyòk.

g17.6 9 ¶5

Yegele mòn woé édzòri nyòl

Yegele nyè fulu akab. Lerege nyè na “mintak mi ne abui éyòng mot a ve aloro éyòng a nòng ve nnòngʼen.” (Mimbòen 20:35) Akia afé? Mina nyè mi ne dzam tak akia mia yi sug é bot bezing be bele meyangʼen ane a bò ban bisié, ban minlomen ngeki a ke bò lere vom zing. Éyòng wò ke vòli kan bot té, kele ai nyè. Lerege nyè na éyòng wò mvamen ai é bot bevòk o ne mintak. Ai nala té wò yi nyè lere fulu édzòri nyòl a mimbòen mié wòmen.​—Tin mvéndé ya Bibel: Lukas 6:38.

Metabi ya nsisim

w92 11/1 11 ¶7-8

Akia be karege yegele bòngò ayòng Israel melu ya mvus

⁷ A ayòng Israel, ésia ai nyia be nga be yegele bòn baba. (Deutéronòm 11:18, 19; Minkana 1:8; 31:26) A kalara Dictionnaire de la Bible, nyem mam zing a toa dzo na E. Mangenot man fulensi a nga til na: “A nga be na éyòng mòngò a nga yemeya kòbò, ba yegele fe nyè mam mezing ya mvéndé. Nyia woé a mbe a bâlen nyè éfus zing, éyòng a nga yemeya é dzili té, a nga bare nyè kat éfus éfe. Amvus hala be man til é mam be nga baala a nlo be ve bò. Éye be karege yègè nlangʼen nala. Éyòng hm be nang ya, bòbeben be ntoa dzam ke osu a yègè mevéndé me Zamba be bindigi fe Ébug dzié.”

⁸ Mam meté mese ma lere na bot ya ayòng Israel be karege baala é mam be mbe yègè a nlo. É mam be nga be yègè me bebege memvéndé me Yéhova ai akia a nga be nyingʼi ai ayòng dié, me nga be yeane bò nyii a nnem. (Deuterònòm 6:6, 7) Be nga be yeane mò fas nge a bindi. (Salmen 77:11, 12) Asu yi na be vòli benya boro ai bòngò be karege belen ai mezen kan kan. Be nga be bele bekalara bezing a bikanga ya mekèè bifus bi nga be tongʼo ntaan bikanga ya alphabet (acrostiches alphabétiques) ane kalara Besalmen (o ne fe bebe Minkana 31:10-31); be nga be bele fe alliteration (é bibug bia tari ai bikanga bi ne dzam da); be belen fe ai benòmba ane bia yen éfas bèè ya ngab bèè a kalara Minkana kaptel 30. Beyem mam bezing be nga yen na, calendrier de Guézer, Mintilen ya nnom amvoé, a nga be é kalara mòngò zukulu a nga be dzam belen ai nyè na a baala é mam a yègè a nlo.

NGÒN ZAMGBALA 22-28

BIDIMA BI MAM YA KALARA ZAMBA ÉKKLÉSIAST 1-2

Keen osu a komoro é miè bot wa zu

w17.01 27-28 ¶3-4

“É mam o nga wog abe ma, vaa mò bot be afiri”

³ Abui ya abe bia ba yi ki na be télé ésié ba bò amu ba ding dzò abui. Ndzug o ne na, atarigi abog Adam, miè bot ose wa yombo, é miè bot o tsaa o nga zu bò fòl. (Ékk. 1:4) Dzam té da télé bebò bisié be Yéhova a mbe étié amu ésié ba bò ya nang ve nangʼen ndò fe abui mam da tséndé. Mbol mam ma tséndé, mezen ya bò mam meté me nga tséndé fe. Asu té ndò beyem mam ba kom mimkpamen bikpélé, a ntoa hm ayié asu é bot be yomboya na be tong mintsénden mité. (Lukas 5:39) Tò ki a séki nala, ngul dzaba é ntoa abòt aloro é nyi binanga. (Min. 20:29) Asu té ndò a ne ndem éding ai akeng mbòen mam na be komezen é babedzang be ngene binanga na be bege mimbege.​—Langʼa Salmen 71:18.

⁴ Da kare bò ayié asu é babedzang be bege mimbege na be komoro é ba be ngene binanga. Bevòk ba mbara na be vaa bò é mimbege be bege. É ba bevòk ba mbara na binanga bi bò tegè bò mam akia ya bòbeben be nga be bò mò. É ba bevòk ki ba dzo na be bele ki abog ya komoro é ba bevòk. Mfaa binanga ba yeane ki dzèè fulu odzibi nge ba ve ki bò mimbege akia ba yi.

Metabi ya nsisim

it-1 674

“Ékklésiast”

Ébug Qohèlèth (ya tilen na “É mot a togen, É mot a banda) a nkòbò Hébréa ya lere ésié ya ndzoé ya a nnam Israel a nga be yeane bò. (Ékk 1:1, 12) Ndzoé a nga be yeane vòli ayòng Israel na a tòbò Yéhova mewog amu nnye a ne Nkukuma woé ai Zamba woé. (1Mink 8:1-5, 41-43, 66) Be karege yem ényò a ne mbembe nkukuma ngeki mbe nkukuma akia ya a tòngʼlò ayòng dié na a wulu, ngeki na te da wulu a mezen me Yéhova. (2Mink 16:1-4; 18:1-6) Salomon ya a nga be é mot a yem togen bot, a nga be a karege togen bòn bisrael ai beyeng baba. A kalara Ékklésiast, a karege ve bebò bisié be Yéhova é melebega ma vòli bò na be kèène ai bebe mimbòen ya émò dzi, a nga tòngʼlò bò é mezen ya Zamba a ding amu be nga be ayòng a nga be wogé ai nyè. A bebibel ya nkòbò fulensi, Ébug Ékklésiast ya tilen na “É mot a wogé ai nguma andzogoro ngeki ékoen zing”, Ébug té ya tié a nkòbò Hébréa (Qohèlèth), be nga til dzò éyòng osu a nnomo nkongʼlen Bibel ba loé na Septante.

NGÒN ÉBULU 29–NGÒN AWOMO 5

BIDIMA BI MAM YA KALARA ZAMBA ÉKKLÉSIAST 3-4

Boeni na nkòl wân o ne mimbaa milè o yem

ijwhf article 10 ¶2-8

Akia afé o ne dzam dzogè téléphone afola dié

● Betéléphone be ne ai nfi éyòng belug ba belen ai bò akia da sili. Mvulna é ne na éyòng be seki vom mbòk be ne belen ai téléphone na ba lèè.

“Nge wò til é mot mbòk na ‘Ma ding wòʼ ngeki na ‘Ma tsog wòʼ, mbòen té wa namba a nnem abui.”​—Yonathan.

● Mbe mbelen téléphone o ne dzam sò ai mindzug a nda alug. Mvulna é ne na, bot bevòk ba belen ai téléphone akia yi na tegè fe ai abog asu é mot bò nyè be nga lug.

“Ma yem na nge me he be te belen ai téléphone wòmò abog té, nge é tòbò oveves asu nnom wòmò na a lèè ai ma.”​—Julissa.

● Bot bevòk ba dzo na me ne fe dzam tuene lèè minlang ai é mot me nga lug tò me ne a téléphone. Nyem mam zing Sherry Turkle a dzo na ba loé mbòen té na “le mythe du multitâchisme,” a bò abui bisié éyòng dzidzia “. Ane été na a bò abui bisié éyòng dzidzia la dang ki mbeng. Bebela a ne na, “éyòng ése bia bag ésié zing a bisié bivòk bia bò, bia yi ki kui na bi sòndi bisié bité bise mbeng.”

“A ne mbeng asu énying ya nda alug na mininga a bi minlang ai nnom woé ve seki abog a bele abui mam ya bò. Éyòng nnom wòmò a bò abui mam éyòng dzidzia, dzam té a ne ve ane a kat na ma yi na me tòbò étam ai téléphone wòmò.”​— Sarah .

Baala na: Akia ya wò belen ai beminsina boé o ne dzam wono ngeki a ndamen nda alug dzoé.

w23.05 23-24 ¶12-14

Bò na “nkabag ndoen Yah” o ke osu na wò yong

¹² Akia afé belug be ne vu Akila ban Priska? Tam tsog é mam mese mina é mot o nga lug mi bele na mia bò. Ye mi ne dzam bò mam meté fufulu? Akila ban Priska be nga be bò ésié ékat foé nsamba. Mina fe mi ne dzam bò ntaan na mi bò ékat foé mban? Akila ban Priska be nga be sié fe fufulu. Abog zing na mina é mot o nga lug mina bò ki ésié dzia, ve mi ne dzam bò bisié ya nda dzân fufulu (Ékk. 4:9) Nge mia vòlen nala, mia yi woren na mi ne dzom dzia, mi mbele fe zen ya kare lèè mban. Robert ya a ne nlugen ai Linda mimbu 50 ana a dzo na: “A ne été na bia kare ki bi zen ya bò mimvomen fufulu. Ve éyòng ma sob bisoa mininga wòmò a suguzu biè, ngeki na ma bal bilòk a sò me vòli, ma wog mintak abui. A bò mam fufulu da yemede élat dzaan, éding dzaan é nga ke fe osu na ya nang.”

¹³ Belug ba yi ki vuene na da sili ki ve na, be nying a nda dzia asu yi na élat dzaba é nang. Kal dzaan zing é ne nlugen, a ya nying a nnam Brésil ya dzo na: “É melu maan ma, mimvomen mi ne abui akia yi na bi ne dzam kèène tsog na mbol bia nying a nda dzia nala a tilen na bia lot abog fufulu, ve la dang ki fò nala. Me nga yen na a ne mbeng na bi tòbò vom mbòk, ve da dang mbeng na bi lot abog nsamba ai nala té a bò na o tuene nòng ngab ai é mot mina nyè mi ne nlugen.” Bruno ban mininga woé Tays ba ve mengul ya nòng ngab bò bò. Bruno a dzo na: “Éyòng bi bele abog bia dzogè be téléphone baan a mgbak asu yi na bi tuene lot abog fufulu.”

¹⁴ Nde dzé mi ne dzam bò nge mina ai é mot mi ne nlugen mia wog ndzug ya lot abog fufulu? Éyòng zing mina nyè mia ding ki kan mam dzia ngeki na mi seki dzam lèè sena mi bò medzo. Dzé mi ne dzam bò? Bi tam bare yen mvulna ndoen ya metari me ayègè. Ndoen ya tari ki na ya yong ngul étié étié. Wò yeane tari na o sulu dzò, o furi fe mebòng me ndzaag. Dzam deda fe, ngaa mina é mot mi ne nlugen mi ne dzam lot man abog fufulu mmos ose? Dzengʼeni mezen ya bò é mam mina bese mia ding bò, mi saala é mam me ne sò ai medzo a zang dzân. (Yak. 3:18) Nge mi bò nala, oteteg oteteg mia yi womolo éding dzân.

w23.05 21 ¶3

Bò na “nkabag ndoen Yah” o ke osu na wa yong

³ Asu yi na “nkabag ndoen Yah” o ke osu na wa yong, nnom ban ngal ba yeane ve mengul na be bi mbembe élat ai Yéhova, Akia afé élat té ya yi bò vòli a nda alug dzaba? Éyòng nnom ban ngal ba yen nfi ya bi mbembe élat ai Ésia waba ya yob, ba bò nyè mewog a dzam ase, nala té a vòli bò na be saala, be dang fe mindzug mi ne bò na éding dzaba é vòbi. (Langʼa Ékklésiast 4:12.) É bot be bele mbembe élat ai Yéhova, ba ve mengul na be vu nyè, be bi mefulu moé ane mvam, odzibi ai a yem dzu. (Éf. 4:32–5:1) Éyòng belug be bele mefulu meté, éding dzaba ya ke osu na ya nang. Kal dzaan zing dzoé na Lena a ne nlugen aloro mimbu 25 ana, a dzo na: A ne ébugubu ya ding ai a ve é mot a ding Yéhova olugu a yeane ai nyè.”

Metabi ya nsisim

it-2 278 ¶9

“Éding”

“Abog ya ding.” É bot ba yeane ki ai éding be ne é ba Yéhova émen a tsig ya na ba yeane ki ai dzò, tò éba nnem waba o tii ve abé. Yéhova a ding bot bese sesala ve éba ba lere a ngeng na ba ding ki nyè. Abog té ndò bi bebò bisié be Yéhova bia telé fe, tegè bò bare ding. Yéhova ban Yésus ba ding susuo, be fem fe éba ba biandi memvéndé me Zamba. (Sal 45:7; Héb 1:9) Bia yeane ki ding éba ba sing Zamba. Bi seki dzam bi é dzom é ne mbeng abe éba ba sing Yéhova, amu éding Zamba ya namba ki fe minnem mi éba ba sing nyè. (Sal 139:21, 22; Yés 26:10) Asu té ndò Zamba a ding ki bò, a teléya fe abog a yi lumen ai bò.​—Sal 21:8, 9; Ék 3:1, 8.

NGÒN AWOMO 6-12

BIDIMA BI MAM YA KALARA ZAMBA ÉKKLÉSIAST 5-6

Akia ya bia ve Zamba waan olugu a yeane ai nyè

w08 8/15 15-16 ¶17-18

Wò ve Yéhova olugu éyòng wò bò mam mese ai dzin

¹⁷ Bia yeane ve mengul ya bò mam ai dzin éyòng bia kang Yéhova. Ékklésiast 5:1 a dzo na: “Kalega mekol moé abog wò ke a nda Zamba.” Yéhova a nga béndé Moses ban Yoshua na be sòri mengob a mekol maba amu é vom be nga be tele o nga be éki. (Eks. 3:5; Josh. 5:15) Be nga be yeane lere na ba ve Yéhova duma ai mbòen té. Beprista ya ayòng Israel be nga be yeane bòt mekoba me toa nlaren ai éyié minsinga “me burigi nsò waba.” (Eks. 28:42, 43) Nala a nga be vòligi na te ba bò é dzam a ne nyié éyòng ba ke ve metunega alatar. Ndò fe mot ose ya menda me bot maba a yeane tong é memvéndé me Yéhova mese metii ai étié dzin.

¹⁸ A bò mam ai dzin éyòng bia kang Zamba a sili na bi lugu nyè bi semegé fe nyè. Asu yi na bi bi olugu nge ésemé, bi beben bia yeane bò mam ai dzin. Éyòng bia dzo na bia bò mam ai dzin, bia yeane ki mò bò mbòen medugen, nge asu minyéné ya mis me bot ve a bò mam ai dzin wò yeane bi sò a nnem, amu ngò Zamba a bebe. (1 Sam. 16:7; Min. 21:2) A bò mam ai dzin a yeane bò nguma fulu asu daan, nala wò yi yéné a mimbòen miaan, étié nsisim dzaan, élat dzaan ai é bot bevòk ai akia ya bia yen étié mot dzaan bibeben. A ne été na, dzin daan da yeane yéné abog ase a minkòbò ai a mimbòen miaan. Apostel Paul a nga til na: “Bia boé ki mot zing ngòkòbelò a zen, mbol yi na ésié dzaan é za yéné évus, ve a mezen mese bia nying ane bebò bisié be Zamba.” (2 Cor. 6:3, 4) Bia baala bibug bité a mezen mese ya énying dzaan ane: akol dulu daan, étié mot dzaan, mbòt waan ai nyanga dzaan. Bia yi bò “na ayegele Zamba, Nnyii waan, a yené mbeng a mezen mese.”​—Titus 2:10.

w09 11/15 11 ¶21

Bò na mengogelen moé me tòbò édòk ai zen ya ayègè Bibel doé

²¹ Yésus a karege kogelen ai Zamba a bele olugu a ne édòk asu dié a firigi fe nyè. Mvulna é ne na, osusua yi na a womo Lazare, “Yésus a nga beré mis a yob nyè na: ‘A Tara, ma kang wò amu o wogeya ma. Ma yem te na wò kare me vogolo.ʼ” (Yoh. 11:41, 42) Ye mengogelen moé ma lere na o bele kan olugu té ai ngul afiri abe Zamba? Bi tam yen é ngogelen Yésus a nga yegele bia. Été a lere bia é mam bi ne dzam sili: dzoé Zamba a fububen, Édzoé dzié é zu ai na nyien woé o bòben. (Mat. 6:9, 10) Éyòng dzi siligi wòmen na: ye a mengogelen mama ma lere na ma yi na dzoé Yéhova a fububen, Édzoé dzié é zu ai na nyien woé o bòben ngaa? Éye bia yeane kare kogelen nala.

w17.04 6 ¶12

“Nge o bò Yéhova ngaaga, dzalega ngaaga té”

¹² Nduen o ne fò ve metari. Amvus nduen, nyien waan o ne na bi ke osu a nying ane Zamba a yi, bi bò fe nyè mewog. Nde hm, mot ose a yeane sili émen na: ‘A ne me nga duben, ye ma ke osu na ma nang a nsisim? Ye ma ke osu na ma sié Yéhova ai nnem wòmò ose? (Kol. 3:23) Ye ma kogelen mban, me langʼa Bibel, me tòbega mban a bikoen, me nòngʼò fe ngab ésié ékat foé ai abim mengul me bele? Ngeki na ye me vòbiya a mbòen mam ya nsisim?ʼ Apostel Pierre a nga timi bia na asu yi na bi bò te vòbi a nsisim, bia yeane ke osu a bag a mbunen waan fin ai olugu Zamba.​—Langʼa 2 Pétrus 1:5-8.

Metabi ya nsisim

w20.09 31 ¶3-5

Minsili bot ba kare sili

Ékklésiast 5:8 a kòbò adzo ntòngʼlò zing ya a tibili mimbubua mi bot a tsigi fe medzo maba abé. Ntòngʼlò té a yeane ki vuen na masa woé a bebe ésié dzié ése a bò, ndò fe bot befe be ne dzam bi nkong a yob o loro éngoé. Éngongòl dzam é ne na abui bidzoé ya minnam mizing bia bò ébòt zel vom ose ai be tòbò nnam ya minnam mité be nga dzugi abui.

Da kare kui na bot be bele ki fe afiri yi na be ne bi mvòlen, a ne mbeng ya yem na Yéhova a yen mimbòen mi bot bese to éba ya ba dzoé. Bi ne dzam loé Zamba na a vòli bia, bi ve fe nyè mimbege miaan. (Sal. 55:22; Fil. 4:6, 7) Bia yem na mis me Yéhova ma wulu a si ése asu yi na a lere ngul dzié asu é bot nnem waba o ne tegè ai bidzo asu dié.”​—2 Kro. 16:9.

Bi nga yen na Ékklésiast 5:8 a lere é bot be bele édzoé na be yem na mot mfe a ne nkong a yob aloro bò bese. Ve éfus té ya bò na bi tuene fas na bi yem na Yéhova étam nnye a ne a yob aloro bidzoé bise. Éyòng dzi a dzoé ai zen ya be Mòn woé Yésus Kristu, nkukuma ya Édzoé Zamba. Zamba Ngul mese a yen é mot ose a ne susuo, Mòn woé fe dzam deda.

NGÒN AWOMO 13-19

BIDIMA BI MAM YA KALARA ZAMBA ÉKKLÉSIAST 7-8

“A ke a nda awu”

it-2 447 ¶5

“Awu”

Abog ya bò meyeb amu awu mot. Ékklésiast 3:1, 4 a dzo na dzam ase a bele nguma abog, “abog ya yon ai abog ya woé, abog ya bò meyeb ai abog ya dzem.” Amu nsem Adam, mvòng bot ése ya yem awu asu té ndò kalara Ékklésiast a lere na nnem mfefeg mot o ne “a nda meyeb” aloro na o tòbò a nda abok bidi. (Ék 7:2, 4; bebege fe Min 14:13.) Ai nala té mfefeg mot o ne dzam lere é mot a bele awu mvam dzié ai a ve nyè awono aloro na a ke a nda abok. Nala a vòli na a yem na émen a yi wu amos zing, a nga ve mengul ya ke osu na a wulu ai Zamba a susuo été.

w19.06 23 ¶15

Vòligi é bot bevòk na be dzibi mindzug miaba

¹⁵ William ya mininga woé a ndem wu a dzo na: “Ma ding me wogo mimbembe mi mam bot ba dzo mi bebege mininga wòm. A yem na bot be nga be dingʼi nyè be kama fe nyè a vòli ma abui. Mbòen té wa ve ma awono. Nala a ve ma mintak abui amu me nga be me tii ai mininga wòm, ndefe a nga be nfi abui énying dzama.” Nkus mininga zing dzo na Bianca a timi na: “Éyòng babedzang ba kogelen ai ma, be langʼa ma bifus bi Bibel nala a ve ma awono. Ndefe éyòng é bot bevòk ba kòbò é mam ma bebe nnom wòmò ngeki éyòng ba vogolo ma abog ma kòbò mam me bebege nyè nala té a vòli fe ma abui.”

w17.07 16 ¶16

“Mi yono ai é ba ba yon”

¹⁶ Mengogelen moé asu é mot a bele awu me ne nfi abui, o ne dzam kogelen asu dié mina ai nyè fufulu. Tò ane é ne bò ayié asu doé na o fala bibug éyòng wò kogelen amu mintié o bele mia bò na o yon, é ngogelen ya sò a nnem woé été é bebege é mot a bele awu é ne dzam bò ngul mebala asu mintié mié. Dalene a dugen tsog: “Me nga dzaa é babenyang bama be karege me sò ve awono na bekogelen asu dama”. A karege kui na éyòng ba tari ngogelen, é mbe bò ayié ya fala bibug amu mintié be mbe woregen, ve ane be kele osu na ba kogelen, be nga be kuligi a mengogelen maba é bibug bia ve awono. Ngul mbunen dzaba, éding dzaba, ai mvam dzaba bi nga wono mbunen wòmò.”

w17.07 16 ¶17-19

“Mi yono ai é ba ba yon”

¹⁷ Bot bese ba yangʼen ki ai abog dzam deda na mintié ba woren éyòng mot waba a wu mi ke mia sus. Nde hm, kele osu a vòli é mot a he bi awu seki ve abog nda bot dzié ai bemvoé boé be ngene hala, tò fe abog abui melu ngeki bengòn be lot ya, éyòng bot bese be maneya ke ba dugen na ba bò mam maba. “Mfang mvoé wa ding abog ase, o ne é manyang a nga biali abog ndzug.” (Min. 17:17) Babedzang ai bekal be ne ke osu na ba wono é madzang a he bi awu ntié ose a ngele a yangʼen ai nvòlen ya dang ndzug woé.​—Langʼa 1 Tésalonika 3:7.

¹⁸ Mintié mi é mot a he bi awu mi ne nyè dzam bare bet a nnem éyòng a wog mezik ngeki ényum zing, éyòng a yen fora zing, nguma abog zing ngeki memos mezing ya mbu ane amos mot woé a nga wu, amos be nga lug ai memos mefe fe. Abui mam ya é mot a he ligi nkus a bò ane a tòbò a bitogen nge Étsog awu Yésus mi ne dzam bò na mintié mi dugen nyè bet a nnem abui mbol ane étam. Madzang zing a lèè na: “Me mbe yeme na amos étsog alug daan da yi me bò ndzug mbol me ligiya étam, a nga bòben fò fe nala, ve babedzang ai bekal be nga bò man ékoen be banda fe bemvoé bama be-zing mbol yi na te ma woren na me ne étam.”

¹⁹ Yeme na é mot a he bi awu a yangʼen na a bi awono abog ase seki ve nyiène a minguma mebog mezing. Junia a timi na: “Nvòlen babedzang ba vòli ma abog ase wò bò ma mbeng abui amu ba yanga ki ve abog me nga lug ngeki é di ya me nga bi awu”. A ne été na, bi seki fò dzam man vaa mintié mise ya é mot a he bi awu a bele ngeki a fòl é mot a nga wu nyè, ve bi ne nyè dzam ve minvòlen mizing ane melebega ngeki é dzom a yangʼen ai dzò. (1 Yoh 3:18) Gaby a dzo na: “Ma ve Yéhova ngang asu nvòlen mindinding bemvendé be nga vòli ma. Amu be nga sug ma a bitié bité bise. Nvòlen waba o nga bò na me woren éding Yéhova ai na nnye a nga be fologo ma ai mò moé.”

Metabi ya nsisim

w23.03 31 ¶18

“Étéré ngò bot bese ba yi yem na mi ne beyègè bama”

¹⁸ Abog zing é ne kui na wò dzeng mezen ya lèè ai é kristen é he bò é dzam da bò wò mintié a nnem. Ve wò yeane tari sili wòmen minsili mi: ‘Ye ma tuene fò yem é dzam a nga bòben ngaa?ʼ (Min. 18:13) ‘Ye a vang me bò dzam té?ʼ (Ékkl. 7:20) ‘Ye ma fe, me bòya mot mfe akia dzam té?ʼ (Ékkl. 7:21, 22) ‘Nge ma ke lèè ai mot té, ye ma yi ki bò na mam mese me man ndamen ngaa?ʼ (Langʼa Minkana 26:20.) Nge wò nòng abog ya fas minsili mi, wò yi kèène yen na éding wò ding manyòng ya yi wò tindi na o dzogé dzam té, o dzu nyè.

NGÒN AWOMO 20-26

BIDIMA BI MAM YA KALARA ZAMBA ÉKKLÉSIAST 9-10

Bii mbembe nyenen mam abog mindzug

w13 8/15 14 ¶20-21

Te bia “wog olun ai Yéhova”

²⁰ Te wò wog olun ai é mot a yeane ki ai bidzo. Asu dzé? Biyòng bizing bia dzugi amu mintsigen bia nòng. Nge o tele akia étié té, yebege na wò dzugi amu mimbòen mié. (Gal. 6:7) Te wò dzeng na o ve Yéhova bidzo amu mindzug o bele. Asu dzé? Bi tam fas mvulna nyi: Bia yem na metua a ne dzam wulu avol abui. Ve nge é mot a duru metua té a wulu ai nyè avol abui éyòng a nòng akòt a ne abé, a yi bò accident. Ye é mot a nga kom metua té nnye a ne ai bidzo? Tegè fò, dzam deda fe, Yéhova a nga kom bia ai fili ya tòb. Ve a nga ve bia betebega ba vòli bia na bi nòng mimbembe mintsigen. Bia yeane ki ve Yéhova nkom waan bidzo asu bivus biaan.

²¹ Ane été na mindzug miaan mise mia sò ki ve amu bivus biaan. Mam mezing ma kui bia amu “é mam ma kui mbumena ma toben ai bot bese.” (Ékk. 9:11) Ndò fe, te bia vuene na Satan nnye a ne tin ya abé. (1 Yoh. 5:19; Akul. 12:9) A ne nzizing waan seki Yéhova!​—1 Pét. 5:8.

w19.09 5 ¶10

É bebò bisié be Yéhova be ne édzòri nyòl be ne édima a mis moé

¹⁰ Éyòng bi bele fulu édzòri nyòl, énying é ne bia oveves. A ne été na bi ne yen mam mezing ya énying a me seki susuo. Nkukuma Salomon a nga dzo na: “Me nga yen belò be wulugu a bikabeli a yob, me yene bitòng mintomba mi wulugu ai mekol ane belò.” (Ékkl. 10:7) Abog zing, é ba be bele akeng mbòen mam be bele ki olugu a yeane ai bò. Dzam da é ne kui na be dang kam nge a beré é mot a ndziki bò mfang dzam, afiangʼen bò nala Salomon a leb bia na a ne nfi asu daan na bi dzibi mindzug aloro na bi langʼen na bia sangʼen. (Ékkl. 6:9) Nge bi ne édzòri nyòl, da yi bi bò ébugubu ya nying tò mam ma bòben ki akia bia yi.

w11 10/15 8 ¶1-2

Ye mimvomen miaan mi ne ai bi nfi?

A Bibel, Yéhova a lere bia na a yi na bi nying, bi fon fe ai énying. Mvulna dzia é ne a kalara Salmen 104:14, 15 ntil besalmen a dzo été na Yéhova a bò na: “Bidi bi fèè a si na bot be di, wain a bò mot nnem mintak, mbòn o bò na asu mot a fiè, ai mbangʼla a wono nnem mot.” A ne été na, Yéhova a bò na bidi bi vu mbol yi na bi bi dzom ya di, mbòn ai wain asu yi na bi nying. Ve wain ‘a bò nnem mintak.ʼ Yéhova a langʼen ki ve na a ve bia é biem bia baala énying dzaan, a yi fe na bi taag ai biè. (Ékkl. 9:7; 10:19) Owé, Yéhova a yi na bi fon ai énying nnem o toa “ndzalen ai mintak.”​—Mimbòen 14:16, 17.

² Bia yeane ki ve bibeben bidzo éyòng bia nòng abog ya “fòmbò anòn ya yob” ai “sam ya mefub” ngeki na bi fon ai é mam mefe ma bò na énying é bò bi mbeng. (Mat. 6:26, 28; Sal. 8:3, 4) Mbembe énying a ne “éfaa ya asò abe Zamba” (Ékkl. 3:12, 13) Nge bia yen mimvomen bia bò ane éfaa ya sò abe Zamba, bia yi belen ai abog bia lot a mimvomen mité na bi fû Zamba nnem.

Metabi ya nsisim

it-1 990 ¶1, 5

“Minsòs, andondòng”

Tò ane minsòs mi ne dzam bò tegè dang ndegele abog zing (amu mi ne kèène kui étié andondòng), ve andondòng da sò ai mindzug abog ase: da bò é bot bevòk nnem mintié, a zaa fe ai momen ai metsamena. Tò ndò a vang na bò é mot mbòk abé, tò ndò a ndziki dò vang bò, é mot a bò andondòng, a tele a mbe étié a mis me Zamba amu Yéhova “a fem é mot a mias metsamena a zang babenyang”. (Min 6:16-19) Ébug be nga belen ai dzò a nkòbò Grecque asu é mot a bò andondòng ngeki é mot a ding mesòmen é ne ‘diabolosʼ. Bibel a belen fe ai ébug té asu Satan “Debele”, Ntié minnal mi tii ai Zamba. (Yoh. 8:44; Ak 12:9, 10; Yén 3:2-5) Nala wa lere bia a sang é mot a nga tié minsòs ai andondòng.

NGÒN AWOMO 27–NGÒN AWOMO AI DZIA 2

BIDIMA BI MAM YA KALARA ZAMBA ÉKKLÉSIAST 11-12

Taag ai mvòè ya minson

g 3/15 13 ¶6-7

Mbembe évundu ai vien​—Abeng mebala!

Mfié nlo dzobo wa vòli bia na bi lumen ai akòn. Kalara zing Journal of Hospital Infection a timi bia na “é bangengeme ba ve bia akòn ai zen ya évundu, ba zombo ki mfiè nlo dzobo.”

Akia afé o ne nòng nfi ai mfiè té? Bò mban ya kare kui a nseng na o waba vien a tang man abog, o vebege fe mbembe évundu. Wò yi woren man évovoé.

w23.02 21 ¶6-7

Énying é ne éfaa ya sò abe Yéhova, wò yeane dzò kam

⁶ Tò ane Bibel a seki é kalara a kòbò medzo me mvòè ngeki é kalara a kat bia bidi bia yeane di, a lere bia ntsogen Zamba o bebege mam meté. Mvulna é ne na a kat bia na bi “vaa . . . ndzug” o ne ndamen menyòl maan. (Ékkl. 11:10) Nnemen nyuen meyòk ai nnemena ndien bi seki mbeng asu daan amu bi za ku okòn nge a wu. (Min. 23:20) Yéhova a yi na bi yem dzoé bibeben éyòng bia nòng ntsigen na bia di nge a nyu.​—1 Kòr. 6:12; 9:25.

⁷ Nge bia yem belen ai feg dzaan, bia yi nòng mintsigen mia yi lere na bia ve Zamba ngang asu éfaa ya a nga ve bia: énying. (Sal. 119:99, 100; langʼa Minkana 2:11.) Bia yi lere na bi bele mbembe nyenen mam abog da yi sili na bi tòb bidi bia yeane di. A ne kui na bia ding bidi bizing, bi yem fe na bia yi bi ve okòn, mbembe nyenen mam a yi bi vòli na bi saala bidi bité. Bia yi fe lere na bia bò mam ai feg nge bia ke oyo abim da yeane, bia bò bivoé bizing mban asu mvòè ya nyòl dzaan ai éyòng bia baala menyòl maan ai menda maan mfuben.

w24.09 2 ¶2-3

“Bòeni é bot ba bò é dzam Ébug ya dzo”

² Bi bebò bisié be Yéhova bi ne ayòng a ne mintak. Asu dzé? Bamu be ne abui, ve é dzam da dang nfi a ne na bia lang Ébug Zamba mban bi bò fe é mam bia lang a kalara té.​—Langʼa Yakòbus 1:22-25.

³ Bi bele abui bemaa éyòng bia “bò é dzam Ébug Zamba ya dzo.” É di osu bia yem na mbòen té wa ve Yéhova nnem mintak, bi beben fe bi mbele mintak. (Ékkl. 12:13) Éyòng bia bò é mam kalara Zamba a dzo, énying nda bot dzaan é ntoa mbeng bi mbele fe mimfang memvoé ékoen bekristen. Éyòng zing dzam té da yéné énying dzoé. Dzam afe a ne na bia saala abui mindzug ya é bot ba tong ki betebega be Yéhova be bele. Asu té bi ne king ai é dzam nkukuma David a nga dzo. Amvus yi na a maneya kòbò é mam ma bebe mvéndé, betebega ai mintsigen mintol mi Yéhova, ndò a kèène ke dzo na: “A baala mò wa zu ai abui bemaa.”​—Sal. 19:7-11.

Metabi ya nsisim

it-1 1204 ¶2

“É mot a bò mam ai zen ya nsisim Zamba ngeki é nyi ya nsisim mfe”

Dzam ase da lere na, é bot Zamba a nga belen ai bò na be til mimfufub mintilen be ndziki bò ésié té ane beminsina. Bia lang a kalara Akuli Mam na éngeles Zamba a nga lere Apostel Jean nyenen a mendem, ndò fe Jean a nga mem na Ébug ya Zamba a nga ve nyè ai é mam ya Yésus a nga boala, a nga yen mam meté. (Ak 1:1, 2) A nyenen té ngò Jean a nga bò a ntele amos Nti a wogo king é dzoo ai nyè na: “É mam wò yen, tili mò a mvuren kalara” (Ak 1:10, 11) A ntoa na, Zamba a nga dzogè na betil be Bibel be belen ai ntsogen waba na be tòb é bibug bia tuene timi é mam be nga yen (Hab 2:2), Zamba émen a nga tòngʼlò ésié té asu yi na be til é mam me ne susuo, bebela, me toben fe ai nyien woé. (Min 30:5, 6) É dzam Ékklésiast 12:9, 10, a dzo da lere na ntil bekalara a nga be yeane ve mengul ya fas, a yem fial ai a tuene tak mintsogen asu yi na a bi “mimbembe bibug, na a til ntilen o ne susuo, bibug bi ne bebela.”​—Bebege Luk 1:1-4.