A Tiko Dina na Kameli i Eparama?

E TUKUNA na iVolatabu ni dua vei ira na manumanu a solia o Fero vei Eparama, na kameli. (Vkte. 12:16) Ena gauna a gole kina na dauveiqaravi i Eparama ena ilakolako balavu i Mesopotemia, a “kauta e tini na kameli maivei ira na kameli ni nona turaga.” E vakamatatataka gona na iVolatabu ni a taukena tu o Eparama na kameli ena itekitekivu ni ruanaudolu B.S.K.—Vkte. 24:10.

Eso era sega ni duavata ena itukutuku qori. E tukuni ena New International Version Archaeological Study Bible: “Era veiletitaka tiko na daunivakadidike na itukutuku me baleta na kena cavuti ena iVolatabu na kameli, ni levu era vakabauta ni manumanu qo e sega ni susugi vakalevu me yacova na 1200 B.S.K. Qori na gauna a sa mate makawa kina o Eparama.” Ke mani cavuti ena iVolatabu e dua na ka me baleta na kameli, ena sega ni dina baleta nira sega ni dau vakayagataki va qo na kameli ena gauna oya.

Ia eso tale na daunivakadidike era tukuna ni kameli e qai vakayagataki ga vakalevu ena icavacava ni ruanaudolu B.S.K., qo e sega ni kena ibalebale nira sega sara ga ni dau vakayagataki tu e liu na kameli. E tukuna na ivola Civilizations of the Ancient Near East: “E vakatututaka e dua na vakadidike e caka ga qo ni tekivu vakayagataki na kameli ena tokalau ni ceva kei Arapea rauta na tolunaudolu [B.S.K.]. A tekivu susugi na manumanu qo me baleta na sucu, vutina, kulina kei na lewena, ia era sa qai liaca ni rawa ni vakayagataki na kameli ena usaiyaya.” A vakadinadinataki ena so na vakekeli ni a vakayagataki tiko ena gauna oya na kameli, qo na kena kune eso na sui kei na so tale na iyaya makawa. Qori na gauna e se bera ni bula kina o Eparama.

E tiko tale ga eso na kena ivakadinadina era volai tu. E tukuni ena ivakamacala vata ga sa cavuti oti mai: “E Mesopotemia, e laurai ena ivakarau ni volavola e dau caka ena gauna oya ni tu kina na manumanu [na kameli], qai levu na kena droini e ceuti tu kina, e rairai vakaraitaka qo ni a bula tu e kea na manumanu qo ena itekitekivu ni ruanaudolu B.S.K.,” qori na gauna a bula voli kina o Eparama.

Eso na daunivakadidike era vakabauta ni o ira na daunibisinisi ni Sauca Arapea dau volitaki ka boi vinaka dau vakamai, era dau vakayagataka na kameli mera usana kina na nodra iyaya ena vualiku nira muria na vanua dravuisiga. Ena nodra ilakolako qori, era yaco kina ena so na vanua me vakataki Ijipita kei Siria, qori a rawa kina vei ira na tiko ena yasayasa oya mera vakayagataka tale ga na kameli. Na ivakarau ni veivoli qo e rairai takalevu tu ena itekitekivu ni 2000 B.S.K. E vakavure vakasama kina na ka e tukuni ena Vakatekivu 37:25-28 ni o ira na luve i Isimeli dauveivoli era dau vakayagataka na kameli mera usana kina na ka boi vinaka dau vakamai e Ijipita, qo e rauta na duanadrau na yabaki ni oti na gauna i Eparama.

De dua e sega ni dau vakayagataki vakalevu ena gauna makawa na kameli ena Tokalau e Loma ena itekitekivu ni ruanaudolu B.S.K., ia e vakaraitaka na kena ivakadinadina ni kilai toka na kameli. Sa qai tukuna gona na ivola The International Standard Bible Encyclopedia: “E sega na betena meda raica ni cala na itukutuku ni kameli ena nodra gauna na peteriaki, baleta ni sa levu tu na ivakadinadina mai na vakekeli a caka ni tiko na kameli ni bera mada ga na nodra gauna na peteriaki.”