Na Tauri Dra—Dede na Kena Veibataki
“Nikua, ke ra wili vakawainimate vou na sela damudamu ni dra, sa na bau dravusakulukulu mera qai vakadonui vakalawa mera veisoliyaki.”—Vuniwai Jeffrey McCullough.
ENA vulaililiwa ni 1667, e kau yani vei Jean-Baptiste Denis, na vuniwai levu nei Tui Louis XIV kei Varanise, e dua na lialia e dau voravora sara nona itovo, na yacana o Antoine Mauroy. Nanuma o Denis ni tiko vua na “iwali” vinaka ni lialia i Mauroy—me soli vua na dra ni luvenibulumakau, e nanuma o koya ni na malumu kina. Ia e via lakovakaca na bula i Mauroy. E vaka me vinaka cake nona bula ni sa soli vakarua vua na dra. Ia sega ni dede se baci curumi koya na turaga ni Varanise oqo na lialia, e tini mate sara.
A qai vakadeitaki e muri ni mate i Mauroy e vu mai na nona gaga ena arsenic, ia na nona vakatovolea na dranimanumanu o Denis me iwali e tubu kina na veiba katakata sara e Varanise. Sa qai vakatabui na vakatovotovo oqo ena 1670. Toso na gauna e vakatabuya tale ga na palimedi mai Igiladi, bau vakatabuya tale ga na tui tabu. Ena 150 na yabaki e tarava, sega tale ni dua na ka e qai rogoci me baleta na soli dra.
iTekitekivu Rivarivabitaki
Ena ika19 ni senitiuri, se baci cadra mai na veiqaravi vakavuniwai e taurivaki kina na dra. E liutaka sara ga e dua na vuniwai ni vakasucu, na turaga ni Igiladi, o James Blundell. E mai vakabibitaki tale na taurivaki ni dra baleta ga na iwalewale maqosa ni nona veiqaravi o Blundell kei na iyaya e vakayagataka, lako vata tale ga kei na nona vakaukauataka me taurivaki ga na dra ni tamata.
Ia ena 1873, e lai vakaberaberataka tale na toso ena vakayagataki ni dra o F. Gesellius, e dua na vuniwai mai Poladi, ni dikeva rawa e dua na ka vakadomobula: Sivia na veimama na tamata era tauri dra era tini mate. Ni sa kilai oya, era vakacala sara na iwalewale ni veiqaravi oqo na vuniwai rogo. E kea e se baci oti tale kina na taleitaki ni veiqaravi e taurivaki kina na dra.
Ia ena 1878, e bulia rawa e dua na wainimate (saline solution) na vuniwai ni Varanise, o Georges Hayem, e kaya ni rawa ni isosomi ni dra. E sega ni vaka na dra na wainimate oya ni o koya e taura ena sega ni lakovakaca vua, ena sega ni cevata, e salava rawarawa tale ga na salanidra. Mani vakayagataki raraba sara na wainimate i Hayem. Ia e lasa ni sega ga ni dede, sa baci taleitaki tale vakalevu na dra. Baleta na cava?
Ena 1900, e kunea na vuniwai ni Austria, o Karl Landsteiner ni duidui tu na mataqali dra, qai kunea ni dua na kena mataqali ena sega ni sota kei na dua tale. Sa rauta mera tini mate e levu era tauri dra e liu! Ia sa rawa ni veisautaki oya, mai na kena vakadeitaki ga me rau tautauvata na dra i koya e solia na dra kei koya e taura. Nira sa kila rawa na tikina oqo na vuniwai, e dei tale kina nodra vakabauta na yaga ni dra ena veiqaravi vakavuniwai—donuya sara na iMatai ni iValu Levu.
Na Tauri Dra Kei na iValu
A veisoliyaki vakalevu na dra ena iMatai ni iValu Levu vei ira na sotia era mavoa. E liu, e sega sara ga ni rawa na kau ni dra ina bucanivalu, ni dau totolo na kena cevata. Ia ena itekitekivu ni ika20 ni senitiuri, e kunea rawa o Vuniwai Richard Lewisohn, ena valenibula na Mount Sinai Hospital ena koro o Niu Yoka, e dua na wainimate e tarova na cevata ni dra, e yacana na sodium citrate. Na totoka ni ka e kune oqo e vaka na cakamana vei ira na vuniwai. “E vaka sara ga ni sa tarovi na matanisiga me tu vakadua,” e vola o Vuniwai Bertram M. Bernheim, e dua na vuniwai rogo ena nona gauna.
Ni sa cabolo na iKarua ni iValu Levu, sa qai vinakati ga vakalevu na dra. Kabikabi ena veisaqata na pepa (poster) era volai tu kina na vosa e so me vaka oqo, “Solia Nomu Dra Edaidai,” “Rawa ni Vakabulai Koya Nomu Dra,” “E Solia Nona Dra. Vakacava o Iko?” Levu sara era rogoca na kaci oya me baleta na dra. Ena iKarua ni iValu Levu, rauta ni 13,000,000 na unit e soli mai Mereke. Kena irairai ni a soqoni qai veisoliyaki mai Lodoni e sivia na 260,000 na lita ni dra. Ia, sega ni bera, sa votu e vica na leqa ni tauri dra.
Na Mate Era Dewa Ena Dra
Na toso ni veiqaravi ena tabana vakavuniwai ni oti na iKarua ni iValu Levu, e caka rawa kina e so na veisele e sega ni tadrai ni rawa ni vakayacori. Mai basika kina na bisinisitaki ni dra, e rawa kina e vica vata na bilioni na dola e veiyabaki, me na tu vakarawarawa kina vei ira na vuniwai na dra, me vaka ni sa ra okata o ira me ivakarau tudei ena nodra veiqaravi na taurivaki ni dra.
Ia, sega ni dede, sa vaka me leqataki vakalevu na veitakavi ni mate e vu mai na vakayagataki ni dra. DMe kena ivakaraitaki, donuya na ivalu mai Korea (Korean War), era tauvi hepatitis e rauta ni 22 na pasede na sotia era tauri dra—voleka ni vakatolutaki na kedra iwiliwili na tauvi ira ena iKarua ni iValu Levu. Ena veiyabaki ni 1970, e cakacakataka na U.S. Centers for Disease Control ni kedra iwiliwili na mate ena hepatitis, ena vuku ni nodra tauri dra, ena dua na yabaki e 3,500. E so tale era biuta tale e cake na iwiliwili oya, me vakatinitaki.
Ni sa vinaka cake mai na sala e so me vakasavasavataki kina na dra kei na nodra digitaki vinaka tale ga o ira mera soli dra, e lailai sara kina na kisi e qaravi me baleti ira na tauvi hepatitis-B. Ia e sa qai veivakaleqai tale vakalevu e dua na mataqali manumanu vou ni hepatitis e dau rawa ni veivakamatei—na hepatitis C. E rauta ni vanamilioni na kai Mereke e tauvi ira na mate oqo, vica vata na drau na udolu e takavi ira nira tauri dra. E macala ni sa rawa ni vakalailaitaka sara na veitakavi ni hepatitis C na levu ni kena vakasavasavataki na dra. Ia e so era ririkotaka ni na rawa ni basika e so tale na mataqali mate vou era na qai kidava ga ni sa bera.
Dua Tale na Leqa Levu: Na Dra e Takavi HIV
Ena veiyabaki ni 1980, e vakadinadinataki ni rawa ni takava tale ga na dra na HIV, se na manumanu e dau vakavurea na AIDS. Nira se qai rogoca oqo na dau maroroi dra, era sega sara ga ni via vakadinata ni rawa ni takavi mate tu na dra e tu vei ira. Levu vei ira era vakatitiqataka sara ga na itukutuku ni HIV. Me vaka e kaya o Vuniwai Bruce Evatt, “e vaka sara ga ni dua e lako tu mai na vanua dravuisiga qai kaya, ‘Au raica e dua na tamata e gole mai na dua na vuravura tani e maliwalala.’ Era vakarorogo, ia era sega ga ni vakabauta.”
Ia e laurai ena veimatanitu na babasika ni itukutuku leqataki ni tiko dina ena dra na manumanu na HIV. E nanumi ni rauta ni 6,000 ina 8,000 na lewenivanua e Varanise e takavi ira na HIV ena nodra tauri dra mai na 1982 ina 1985. E 10 na pasede ni kisi ni HIV e Aferika taucoko, kei na 40 na pasede ni AIDS e Pakistan e vu ga mai ena tauri dra. Nikua, ni sa vinaka cake sara na iwalewale me vakasavasavataki kina na dra ena veimatanitu vutuniyau, e tu tu yadua me qai veitakavi na HIV ena kena soli na dra. Ia e se leqa levu tiko ga oqo ena veimatanitu era se qai vakatorocaketaki tiko, ni sega vei ira na iwalewale vinaka mera vakasavasavataka kina na dra.
O koya gona, ena vica na yabaki ga oqo, e vaka me kauaitaki sara tiko vakalevu na veiqaravi vakavuniwai kei na veisele e sega ni taurivaki kina na dra. Vakacava, e vinaka beka na kena iwalewale oqo?
[Kato ena tabana e 6]
Na Soli ni Dra—Sega ni Dua na Kena iVakarau Tudei Vakavuiwai
Ena veiyabaki mai Mereke mada ga, e sivia na 11,000,000 na unit ni sela damudamu ni dera e soli vei ira e 3,000,000 na tauvemate. Ena vuku ni iwiliwili vakaitamera oya, e namaki me na dua na ivakarau tudei vei ira na vuniwai me dusimaki ira ena kena soli na dra. Ia me vaka e kaya na New England Journal of Medicine, e kurabuitaki ni lailai sara na ivakamacala e tu me “veidusimaki ena kena vakatulewataki na soli ni dra.” Io, e duidui vakalevu sara na nodra veiqaravi na vuniwai ena tikina oqo, sega ni baleta wale ga na ka me soli kei na kena levu me soli vei ira na tauvimate, ia e duidui tale ga na nodra nanuma se yaga me soli na dra se ma kua. “Na kena soli na dra e vakatau tiko vei vuniwai, e sega ni vakatau vei koya e tauvimate,” e kaya na ivola me taleta na veiqaravi vakavuniwai na Acta Anæsthesiologica Belgica. Ena veika sa tukuni mai cake, e sega kina ni kurabuitaki ni kune ena dua na vakadidike e tabaki ena New England Journal of Medicine ni“rauta ni 66 na pasede ni dra e dau soli e soli vakatawadodonu.”
[iYaloyalo ena tabana e 5]
Ni sa cabolo na iKarua ni iValu Levu, sa qai vinakati ga vakalevu na dra
[Credit Line]
Imperial War Museum, London
U.S. National Archives photos