Veivakurabuitaki na Manumanu Lalai

DAUVOLAVOLA NI YADRA! MAI SIPENI

O NANUMA beka nira sa rui dau veivakasosataki na manumanu lalai? O na vinakata beka mera kawaboko e vuravura na manumanu lalai sevaki? O dau vanai ira beka ena kasi gaga, mokuti ira, se butuki ira ena gauna totolo duadua o raici ira kina? Ni bera ni o nanuma mo vakamatea na manumanu lailai cava ga e takoso e matamu, vakacava mo kilai ira mada? Me cava tale, na kedra iwiliwili mada ga e tautauvata ni 1 na tamata ena veiya200,000,000 na manumanu lalai, o koya gona, sa na nodra itikotiko tudei ga na vuravura!

O na rawa ni dokai ira na kabula veivakurabuitaki oqo ke o vulica e so na ka me baleti ira.

Tui ni Vuka, Nida Sarava Eda Druka

Levu na manumanu lalai era kenadau sara ena vuka. Vakasamataka mada e so na kena ivakaraitaki oqo. Na namu e rawa ni vuka vakatoboicu. E so e rawa nira vuka sara mada ga yani ni bisa tu na uca ia era sega ni suasua​—era levea yadudua sara ga na mataniuca! E so na pi ni vanua katakata kei na oni e rawa ni yacova sara na 72 na kilomita dua na aua na totolo ni nodra vuka. E dua na mataqali bebe kei Noca Amerika e vukaca e 3,010 na kilomita me yacova na nona itikotiko vou. Na lago tavuivui e rawa ni cakurobaroba vakaduanaudolu vakacaca na tabana ena dua ga na sekodi​—oqo e totolo cake sara mai na manumanu vuka lailai na hummingbird. Na cecewai e rawa ni vuka vakasukasuka, oqo e dua na ka e vakidroataki ira vakalevu na dauvakadidike.

Ke o tovolea mo mokuta e dua na lago, o na kila ni o ira na manumanu lalai oqo e dua na ka na mata e tiko vei ira, qai vakatinitaki na nodra vuki totolo ni vakatauvatani kei keda na tamata. Sa rauta, ni mata ni lago e cokocokovata kina e vica vata na udolu na mata lalai e yaono na tutudra, ra qai rai vakataki ira ga. E kena irairai kina ni mata ni lago e raica vakamatailalai sara ga na ka.

E so na manumanu lalai e rawa nira raica na rarama duiroka e vakatokai na ultraviolet light, na rarama e sega ni raica rawa na matada. O koya gona, na bebe vula roka ca vei keda e sega sara ga ni roka ca vua na bebe tagane. Ni ilovi na bebe vula roka ca, e qai laurai na rokana totoka, na roka ena totolo sara ni rawai koya na bebe tagane e vaqara kena ikasa tiko.

Na matadra e levu na manumanu lalai e wili tale tiko ga me nodra kabasi. Me kena ivakaraitaki, na mataqali mata e tu vei rau na oni kei na pi e veitalia se mani tabogo vakacava na matanisiga, erau na kila ga na vanua e tu kina. Oqo na vuna e rawa kina ni rau lai vaqara kakana vakayawa sara na manumanu lalai oqo, oti me rau qai suka donu ena nodrau sova.

iWalewale ni Veisiwati

Era dau vakayagataka na manumanu lalai na rorogo kei na iboi mera vakayarayarataka mai kina e dua na kedra ikasa​—oqo e dua na ka levu era bau rawata nida vakasamataka ni dede ni nodra bula e rawa ni vakamacawa ga, e vica wale ra qai veiyawaki tale ga na manumanu lalai e rawa nira siwata me kedra ikasa.

Na kumakumare yalewa e dau siwati kena ikasa ena nona kuvuraka e dua na iboi, na iboi kaukaua oqo e rawa sara mada ga ni lai vakauta mai e dua na kumakumare tagane e tu vakayawa sara ena rauta ni 11 na kilomita. E vakasakiti na lawe ni manumanu oqo, ni rawa ni vakila na iboi e kuvuraki sara mai ena dua na vanua yawa.

Ia, na digo, vodre, kei na maka eratou sega ni dau kuvuraka mai na iboi, eratou cakacaka ga ena rorogo. Eda bau rogoca sara mada ga na tamata na maka ni tabalaka toka mai na domona ni veisiwati tiko. E dua mada ga na ilala maka era tagi toka e rawa ni rogo lailai na rorogo ni misini ni qiva simede! Ia, e so na maka yalewa era sega sara ga ni dau rorogo.

Yadra, Vakatakata

Ke da bula ena vanua batabata, e dua na ka bibi meda vakatakatai. E bibi tale ga oqo vei ira na manumanu lalai e dau vakatau na nodra katakata ena draki, nira dau yadra e veimataka era qanu sara tu ga ena levu ni liliwa. Sa dau nodra inuinui ga na matanisiga, ra qai dau vakayagataka vinaka sara ni sa cadra mai.

Na lago kei na manumanu lalai me vaka na burogo era dau lai ro toka ena senikau se draunikau e tadrava toka mai na matanisiga e veimataka. E so na lewatoga e dau nodra igadigadi na ota lili ni Ositerelia nira vaka toka na sitovu ciri, ni dau rauta na 20 na dikiri Celsius na katakata ni sedra, e katakata cake mai na batabata ni malawa ni mataka. Ia, na bebe e buli me dau vakatakatai koya ga vakataki koya. Ke ra via katakata, era na tevuka ga na tabadra ra qai vakala ina matanisiga, na tabadra oqo ena qai maroroya mai na katakata mera vakatakatai kina.

Se Cava ga O Vakasamataka, Era Cakava Kece na Manumanu Lalai!

Voleka ni manumanu lalai kece e duidui na ka era cakava, e so e duatani sara. Me kena ivakaraitaki, e so na kumakumare era dau lai domica na wainimatadra na bulumakau na buffalo mera rawata mai kina na masima mera bula kina. E so tale na manumanu lalai e sega ni rawa vakadua nira liliwa nira bula ena waicevata. O ira oqo era dau vakaitikotiko ena veidelana batabata, ra qai dau vakelia na manumanu lalai tale e so e sa rawati ira na batabata.

Me vaka ga a raica rawa na tui vuku o Solomoni ena vica na udolu na yabaki sa oti, e duatani vakadua na kadi ena nona dau cakacaka. E vola o Solomoni: “Mo lako vua na qasikalolo [“kadi,” NW], ko iko na dauvucesa; mo nanuma mada na nonai valavala, mo vuku: sa sega e dua me tuberi koya, se vakaraica, se lewa vua, ia sa vakarautaka na kena e na vula i katakata, ka kumuna na kena kakana e na vula i matua.” (Vosa Vakaibalebale 6:6-8) Sa bau dua na ka ni sega ni dua e tuberi ira se me nodra iliuliu, nida vakasamataka ni so na burenikadi e rawa nira tiko kina e 20 na milioni na kadi! E qai cici malumu na nodra cakacaka na ilala vakaitamera oqo, ra dui qarava nodra itavi me vakarautaki kina na kakana e rauti ira kece, na nodra taqomaki, kei na nodra itikotiko.

E dua vei ira na ivakaraitaki vakasakiti ni nodra vakavaletaki na manumanu lalai na burenikadi. E so na burenikadi e 7 veimama sara na mita na kena rewa.a Na nodra bure oqo e vakasakiti sara, e vakabatabatataki vakamaqosa na lomana qai tu vata kei na loga ni daliga ni karou. Sa qai veivakurabuitaki sara ni o ira na kadivuka era tara na burenikadi lelevu oqo era kadi mataboko!

Era Yaga na Manumanu Lalai

Era yaga na manumanu lalai ena noda bula e veisiga. Rauta ni 30 na pasede na kakana eda kania e veisiga e vakatau sara tu ga na nodra vakawa vei ira na oni, vakauasivi na oni ni veikau. Ia, oqo e dua wale ga na ka yaga era cakava na manumanu lalai. Era vakasavasavataka tale ga na vuravura na manumanu lalai ena nodra qaqia na kau kei na manumanu mate. E vakabulabulataki na qele ena sala oqo, ra bulabula kina na itei. E vola o Christopher O’Toole, e dua na daudikevi ira na manumanu lalai ena nona ivola na Alien Empire: “Ke sega na manumanu lalai, eda na sega ni cakava rawa na tamata e dua na ka ena kau kei na manumanu mate.”

E dau qai vakilai na kedra yaga na manumanu lalai ni sega ni vakayacori na nodra cakacaka. E dua na kena ivakaraitaki mai Ositerelia, na vanua era sa susu tu kina nikua e vica vata na milioni na bulumakau. Era korona na bulumakau ena veivanua kece ga. Kena imatai, e rairai ca, kena ikarua, era vakawa kina na lago ni veikau​—na lago era leqa kina na tamata kei na bulumakau. Ra mani vakau mai Urope kei Aferika na burogo kanakanada na dung beetle. Wali sara na leqa!

iTokani se Meca?

Sega nida veibataka ni so na manumanu lalai era dau kania na itei, era vakadewa tale ga na mate. Ia, e 1 wale ga na pasede ni manumanu lalai e vuravura e rawa nida kaya nira ca, e levu tale ga vei ira oqo era qai vakavuleqa ga vakalevu baleta ni sa vakaleqa tiko na tamata na veika e tu wavoliti koya. Me kena ivakaraitaki, na namu dau vakadewa na malaria e sega sara ga ni dau vakaleqai ira na vakaitikotiko ena veikau. E dau vakaleqai ira ga vakalevu ena tauni era tiko ena yasa ni veikau e levu kina na waiqiloni.

Ena levu na gauna, e rawa nira sega ni vakaleqa na noda itei na manumanu lalai ke da veiveisautaka na itei eda tea ena dua na vanua se noda vakayagataki ira ga e so tale na manumanu lalai. Na manumanu ni baigani kei na dua na mataqali cecewai erau dau vakamatea na manumanu ni bele. Mai na Tokalau Ceva kei Esia, era raica na veiqaravi ena tabana ni bula nira sega ni vakasucu rawa na namu ena dua na taqe ni wai era tu e loma na luve ni cecewai.

De tiko e so na ka era dau vakasevaki kina na manumanu lalai, ia era lewe tale ga ni vuravura eda bula kina. Me vaka e kaya o Christopher O’Toole, ke sega o keda era na bula ga na manumanu lalai, ia “eda na sega ni bula rawa ke sega o ira.”

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 16, 17]

VEISAU NA METAMORPHOSIS—iRairai Vou, Bula Vou

E so na manumanu lalai era veisautaka sara ga vakadua na kedra irairai, e vakatokai na veisau oqo na metamorphosis. E so na veisau e sa bau vakatubuqoroqoro sara ga. Na ulo e veisau me lago, na banuve e veisau me bebe, na kalouniwai e veisau me cecewai. E yaco na veisau vei ira e drau na udolu na manumanu lalai.

Na veisau oqo e rawa nida vakatauvatana kei na vukici ni dua na sitimanivanua me waqavuka. O koya gona, e yaco na veisau lelevu ena yago ni manumanu lalai. Raica mada na bebe, me kena ivakaraitaki. E dina ni a banuve ni se qai tekivu, ia e levu na tikiniyagona kei na nona gacagaca era kasura sara ga, mai buli yani na nona gacagaca vou kece​—me vaka na tabana, matana, kei na lawena.

Na veisau oqo e vakalevu me wili tale ga kina na veisau ina dua na bula vou. Me kena ivakaraitaki, ni se sega ni vakatabana na cecewai qai bula voli e lomaniwai, e dau tobo ika lalai kei na luve ni boto me kena; ia ni sa tubu na tabana me mai vuka e macawa, sa veisau na kena me kania na manumanu lalai ni vanua. Eda rawa ni vakatauvatana oqo kei na dua na tamata e 20 na yabaki nona qalo voli e wai, qai mai vakaotia na vo ni nona bula me vuka voli vaka na manumanu vuka.

Era yaco beka ga vakacalaka na veiveisau vakatubuqoroqoro oqo? E basika tu mai vakacava e dua na banuve e sa porokaramutaki rawa tu me na veisautaki koya me bebe? O cei mada a liu mai vei rau​—na banuve se na bebe? E sega ni rawa ni dua e basika mai vakataki koya ke sega o koya kadua, ni bebe ga e vakawa, e vakalutu yaloka.

Sega ni vakabekataki tale ni veisau na metamorphosis e ivakadinadina levu ni tiko e dua na Dauveibuli Vuku, o koya e kaya na iVolatabu ni bulia na ka kece ga, na Kalou Kaukaua.​—Same 104:24; Vakatakila 4:11.

[iYaloyalo]

E tevuka na tabana na bebe oqo ni sa biuta tani yani na qana makawa

[iYaloyalo ena tabana e 18]

E cake: Lewatoga

iMatau i cake: Tatalai toka e dua na burogo ni valagi e suasua ena tegu

iMatau: Manumanu ni niu

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Vodre ni Aferika

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Lagolevu