Tubunidra​—Qaqarauni Qai Lewa Vinaka

DAUVOLAVOLA NI YADRA! MAI BRAZIL

A RERE o Marian! E sega mada ga ni bau vakila na kena sa drodro vakalevu mai ucuna na dra. A kaya: “Au nanuma sara ga niu sa na mate.” E tukuna vua e dua na vuniwai ni tubunidra (arterial hypertension) e vakavuna na kena drodro na dra mai ucuna. “Ia, au bulabula vinaka,” a sauma o Marian. “E levu na tamata era sega tu ni kila nira tubunidra baleta ni sega ni kune vei ira na kena ivakatakilakila,” a kaya vua na vuniwai.

E vakacava tiko na pamu ni nomu dra? E rawa beka ni vakavuna me na tubu nomu dra ena dua na gauna mai muri na ivakarau ni nomu bula ena gauna oqo? Na cava o rawa ni cakava mo qarauna kina na pamu ni nomu dra?a

Na pamu ni dra oya na kena dau vana na dra ina lalaga ni salanidra. E kilai oqo ni viviraki na tiki ni rapa ena gauniliga qai sucu na kena wa ena misini e vakarautaka na dra. E rua na naba e dau kune. Kena ivakaraitaki oqo: 120/80. Na imatai ni naba e vakatokai na systolic blood pressure baleta ni vakaraitaka na drodro ni dra ena gauna e pamu kina na uto (systole), na kena ikarua e vakatokai na diastolic blood pressure baleta e vakaraitaka na drodro ni dra ni vakacegu vinaka tu na uto (diastole). E dau vakarautaki na dra ena ka e vakatokai me millimeters of mercury, ra qai tukuna na vuniwai ni o koya e tubu nona dra e tiko nona ivakarau ni dra ena 140/90.

Na cava sara mada e dau vakavuna na tubunidra? Kaya mada o sui senikau tiko. E rawa ni kaukaua na gu ni wai ke o dolava vakalevu na wai se o tabonaka vakaveimama na gusu ni paipo o suisui tiko kina. E vaka kina na drodro ni dra: Ke drodro vakalevu na dra, se tasogo vakalailai na salanidra ena lai tubu sara kina na dra. Ia, cava e vakavuna na tubunidra? E levu na vuna.

Veika O Sega ni Vakatulewataka Rawa

Era kunea na dauvakadidike ke mate ni kawa na tubunidra ena rawarawa sara ni tauvi ira na vo ni weka. E kaya e dua na itukutuku ni kune vakalevu na tubunidra vei ira na drua era tautauvata, e sega ni vaka kina vei ira na drua era sega so ni tautauvata. E dua na itukutuku e vakaraitaka ni sa “kune na genes e vakavuna na tubunidra,” oqo gona e vakadeitaka ni rawa ni veidewavi na mate oqo vei ira na vo ni kawa. Na ririkotaki ni tubunidra e sa qai levu cake tiko ga ni toso cake na yabaki ni bula, vakalevu vei ira na tagane yago loaloa.

Veika O Rawa ni Vakatulewataka

Qarauna na kakana o kania! Na masima (sodium) e rawa ni vakaukauataka na pamu ni nodra dra e so, vakauasivi vei ira na tauvi matenisuka, o ira tale ga e ca sara na ivakatagedegede ni nodra tubunidra, o ira na sa qase kei na so na yago loaloa. Ni levu na uro ena salanidra e rawa ni coko na cholesterol ena loma ni lalaga ni blood vessel (atherosclerosis), mani vaqiqotaka qai vakavuna na tubunidra. O ira na tamata e sivia na 30 na pasede na kedra bibi dina e rawa nira tauvi tubunidra. E kune ena dua na vakadidike ni rawa ni vakalailaitaka na tubunidra na kena laukana vakalevu na kakana e tiko kina na potassium kei na calcium.

Na vakatavako e vakavuna na mate me vaka na atherosclerosis, matenisuka, mateniuto kei na stroke. E rerevaki ke dau vakatavako o koya e tauva tiko na tubunidra ni rawa ni vakavuna na mateniuto. E dina ni sega ni duavata kina na ivakadinadina e kune, ia e rawa ni vakalevutaka na tubunidra na caffeine​—e tiko ena kofi, ti, na wainigunu na cola​—kei na lomabibi. Kena ikuri, era kila na saenisi ni gunuvi vakalevu qai wasomataki na alakaolo kei na lailai ni vakaukaua yago e rawa ni vakavuna na tubunidra.

Tiko Bulabula

E sega ni vinaka meda waraka sara me tubu noda dra da qai yavala. Na tiko bulabula me tekivu sara ga ena gauna ni gone. Na kena qaravi vinaka na bula edaidai ena vinaka kina na bula ena gauna mai muri.

E vakaraitaka na Third Brazilian Consensus on Arterial Hypertension na veiveisau ena ivakarau ni bula e vakalailaitaki kina na tubunidra. Na ivakasala oqo e vinaka ruarua vei ira e tubu na nodra dra kei ira na sega ni vaka kina.

Era vakatura na dauvakadidike vei ira na levulevu mera vakalailaitaka na ivakarau ni kedra, kua na vakalutu yago vakariri me vaka na “cakamana” ra qai muria toka e dua na porokaramu ni vakaukaua yago vakarauta ga. Na vakayagataki ni masima, e vakaturi me ono na karamu se dua na itaki ni ti ena dua na siga.b Ni caka oqo, e kena ibalebale me lailai na masima ni vakarautaki na kakana, me vakalailaitaki na kakana tawaitini, kakana buta e vakabatabatataki tu (bulumakau, vuaka, soseti, kei na so tale) kei na kakana vesa. E rawa tale ga ni vakalailaitaki na masima oya me kua ni qai vakamasima tale na kakana ena gauna ni kana, se me dau wiliki mada e liu na veva e ologi tu kina na kakana buta me raici kina na levu ni masima e vakayagataki.

E vakatura tale ga na Brazilian Consensus me laukana vakalevu na kakana e tiko kina na potassium baleta ni rawa ni “valuta na tubunidra.” Ni dina oya, na kakana e bulabula e rawa ni okati kina na kena “e lailai ena sodium qai levu kina na potassium,” me vaka na bini, kakanadraudrau, jaina, meleni, kareti, beet, tomata, kei na moli taiti. E bibi me vakarauta ga na gunuvi ni alakaolo. Era vakaraitaka e so na dauvakadidike me kua ni sivia e 30 na mililita na alakaolo era gunuva ena dua na siga o ira na tagane e tubu nodra dra, kei ira na yalewa se o ira na tamata mamada me kua ni sivia na 15 na mililita.c

E tinia kina na Brazilian Consensus ni vakaukaua yago wasoma e vakalailaitaka na tubunidra. E vinaka na vakaukaua yago vakarauta ga me vaka na taubale, na vodo basikeli kei na qalo, me 30 ina 45 na miniti, me vakatolu ina vakalima ena dua na macawa.d E so tale na ka e wiliki vata kei na tiko bulabula oya me muduki vakadua na vakatavako, qarauni na levu ni uro ena dra (cholesterol kei na triglycerides) kei na matenisuka, me veirauti na calcium kei na magnesium, kei na kena dau qarauni vinaka na wawale ni yago kei na lomabibi. E so na wainimate e rawa ni vakavuna tale na tubunidra me vaka na nasal decongestant, antacid e levu kina na sodium, appetite moderator, kei na caffeine e tiko ena wainimate e dau vakaotia na mosiniulu na kuita.

Io, kevaka o tubunidra tiko, na nomu vuniwai ga ena solia na ivakasala yaga me baleta na ka mo kania kei na ka mo dau cakava, me veiganiti kei na kemu ituvaki. Ia, veitalia ga se mani vakacava na kemu ituvaki, ena yaga nomu vakamuria e dua na ivakarau ni tiko bulabula ni o se gone, ena sega ni yaga ga oqo vei ira na tubunidra tiko vei ira sara tale ga na lewenivuvale kece. O Marian, e tukuni ena itekivu ni ulutaga oqo, e veisautaka na nona ivakarau ni bula. Ena gauna oqo e gunu wainimate tiko, e cakava vinaka tale tiko ga na ka e dodonu me cakava dina ga ni tautauvimate. Vakacava o iko? Ni o waraka tiko na gauna era na tiko bulabula tale kina na ‘tamata kece ra qai sega ni kaya, au sa tauvimate,’ lewa vakavinaka na ivakarau ni nomu dra!​—Aisea 33:24.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 14]

VALUTA NA TUBUNIDRA

1. Veika me na Vakalailaitaka na Tubunidra

• Vakalailaitaka na kemu bibi

• Vakalailaitaka na masima o kania

• Kania vakalevu na kakana bulabula e tiko kina na potassium

• Vakalailaitaka na gunuvi ni alakaolo

• Dau vakaukaua yago

2. So Tale na Sala e Rawa ni Vakalailaitaka na Tubunidra

• Na kakana e tiko kina na calcium kei na magnesium

• Kakana draudrau

• Raica na vuniwai ke o lomabibi tiko

3. Veika Tale e So

• Muduka na vakatavako

• Lewa vakavinaka na kakana e levu kina na cholesterol

• Lewa vinaka na matenisuka

• Kua ni vakayagataka na wainimate e rawa ni vakavuna na tubunidra

[Credit Line]

E kau mai na Third Brazilian Consensus on Arterial Hypertension​—Revista Brasileira de Clínica & Terapêutica.

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Na vakaukaua yago wasoma kei na tiko bulabula ena vukea na kena qarauni qai vakatulewataki na tubunidra