Masima—Na iYau Levu
A TUKUNA o Jisu vei iratou na nona tisaipeli: “Oi kemudou na masima kei vuravura.” (Maciu 5:13) Na masima e dau kilai ni maroroya vakadede na kakana, oya na vuna ena gauna e liu vaka kina ena itabagauna oqo, na vosa “masima” e solia na vakasama ni dua na ka e bibi qai dokai.
Na masima e vakatakarakarataka tale ga e dua na ka e dei qai dede. O koya gona, na iVolatabu e vakatoka na veiyalayalati e tawamudu me “veiyalayalati sa caka e na masima,” me kena ivakadei era na kania vata na kakana e vakamasima o ira na okati ena veiyalayalati oqo. (Tiko Voli mai na Lekutu 18:19) Ena ruku ni Lawa i Mosese, ena vakamasimataki na isoro e dau cabori me vakadeitaka ni sega ni ca se duka.
Kena iVakavakayagataki ena Veitabagauna sa Oti
Ena veitabagauna sa sivi, e okati na masima (sodium chloride) me dua na iyau levu, ni dau ia kina na veivaluvaluti. Oya e dua gona na vuna era a saqati kina na vetaicake mai Varanise, ni a lavaka vakasivia o Louis XVI na ivakacavacava ni masima. E dau vakayagataki tale ga na masima me caka kina na veivoli. Me vakataki ira na dauveivoli mai Aferika, era vakayagataka na masima mera voli koula kina, ni tautauvata na kedrau isau. Ena so na yavusa mai Aferika e loma, era vakayagataka me nodra ilavo na tikitiki lelevu ni masima e se bera ni qaqi. Ena vanua gona vakirisi e dau kedra isau na bobula na masima, kevaka gona e lawakitaka na nona cakacaka e dua ena cavuti vua na ivosavosa vakavavalagi e kena ibalebale, “sega ni ganiti koya na kena masima.”
Ena veiyabaki ni 500-1500 S.K., a basika e so na vakabauta butobuto me baleta na masima. E kainaki ni na sotavi na kalouca ke tasova na masima. Me kena ivakaraitaki, e kilai rawa o Jutasa Isikarioti ena droini i Leonardo da Vinci na “iOtioti ni iVakayakavi ni Turaga,” ni davo tu e matana na itutu ni masima. Ena yasana kadua, me yacova yani na ika18 ni senitiuri, e dau rawa ni kilai na nona itutu vakavanua e dua ena i kotokoto ni masima ena vanua e dabe kina ena teveli ni kana magiti. Na nodra idabedabe na vakaitutu oya na yasana e cake ni itutu ni masima, na yasana e volekata na uluniteveli.
Era vulica na tamata ena veigauna e liu na sala e rawati kina na masima mai na wai e veisola tu kei na masima, mai waitui, vaka kina mai na veivatu. Ena dua na ivola makawa vakajaina me baleta na caka wainimate, e cavuti kina e sivia ni 40 na mataqali masima qai vakamacalataki kina e rua na icakacaka ni masima e via tautauvata kei na kena e se vakayagataki tiko ga nikua. Me kena ivakaraitaki, ena dua na vale ni masima levu duadua e vuravura e dau vakayagataka ga na igu ni matanisiga na solar me wasea tani na masima mai na waitui, na vale oqo e tiko ena veibaravi kei Bahía Sebastián Vizcaíno e Baja California Sur, mai Mexico.
E vakatubuqoroqoro na ka e nanumi ni kevaka e vakadivai na waitui levu kece e vuravura, “ena kumuni rawa e rauta ni 19 na milioni na kiupiti kilomita na masima cevata, se na levu ni masima ena rawati kina ena rauta ni vakatinikava veimamataki na levu ni vanua kece e yala kina na ua e Urope,” e kaya na Encyclopædia Britannica. Ia, na Waitui Mate e rauta ni vakaciwataki na kena tuituina mai na waitui levu!
Kena iVakavakayagataki ena Noda Gauna
E se iyau levu tiko ga nikua na masima, e vakadaumakataka na ikanakana ni kakana, vakayagataki me imamaroi me tu vakadede kina na ika se lewenimanumanu, vakayagataki me buli kina na sovu kei na iloilo, kei na so tale. E vakayagataki sara mada ga me wainimate. Me kena ivakaraitaki, ena vuqa na vanua e vuravura, na masima e dau veiwaki vinaka sara kei na iodine me iwali ni dabo ni domo e vu mai na lailai ni iodine ena yago, ia ke ca sara ena vakavuna na ca ni vakasama. Kuria, ena so na vanua era dau veiwakitaka na masima kei na wainimate na fluoride me tarova na tola ni bati.
Na masima e solia na bulabula vinaka—ni veidrodroyaki vinaka kina na dra—ia vakacava ga na kena dau tukuni ni vakavuna na tubunidra na laukana vakasivia ni masima? E dau kena ivakarau mera vakatabuya na vuniwai vei ira e tubu na nodra dra na kana masima kei na sodium. Rauta ni 30 ina 50 na pasede na tamata e tubu na nodra dra ni dau lako vakaca vei ira na kana masima. Ena ituvaki vaka oqo, e kunei ni lutu na ivakarau ni nodra dra nira qarauna na levu ni masima era kania.
Na masima e vakadaumakataka na ikanakana ni kakana, me vaka e dusia o Jope ni taroga: “Sa kani rawa beka na ka velavela ni sa sega ni vakamasima?” (Jope 6:6) Eda vakavinavinaka dina vua na noda Dauveibuli, “o koya sa solia vakalevu vei keda na ka kecega eda marau kina,” okati kina na iyau levu oqo na masima.—1 Timoci 6:17.
[iYaloyalo ena tabana e 15]
E so na mataqali masima e vuravura (Tekivu mai cake ina imatau): (1) E saqa mai Hawaii, na ‘Alaea; (2) fleur de sel, ni Varanise; (3) kena e se bera ni vakasavasavataki; (4) sel gris (masima dravu), ni Varanise; (5) kena e se bera ni qaqi; (6) masima loaloa qaqi oti, ni Idia