Voleka ni Kawaboko Noda iYaubula

“Era cakacaka vata na veika bula kece, oya na vuna e sa sauti keda tu kina nikua na noda vakayagataki ira vakatani.”​—Na ivola na African Wildlife.

E KAYA na World Wildlife Fund, me tekivu ena veiyabaki ni 1980 e sa totolo sara tiko na kena vakayagataki na noda iyaubula, qai berabera nira vakaisosomitaki.a Ia, oqo e dua ga na ivakatakilakila ni kena sa kawaboko tiko vakamalua na veika bula era tu wavoliti keda.

E dua tale na ka e vakatakila na leqataki ni vanua eda sa tu kina, oya na kedra ituvaki na veika buli era tu ena noda vuravura. Era cakacaka vata vakavoleka na veika buli oqori ena vanua era bula kina, okati kina na veika bula kei na veika e sega ni bula. E vakatoka na World Wildlife Fund na bulabula vinaka ni veika buli​—ena iwiliwili ni veika bula era tu ena veikauloa, veiuciwai, drano, kei na wasawasa​—me Living Planet Index. E dikevi gona ni a kawaboko e so na veika bula oqori ena 37 na pasede mai na maliwa ni 1970 kei na 2000.

E Veirauti Beka na Noda iYaubula?

Ke o bula ena vanua vutuniyau, o na raica ni na tawa vinaka tu ga na vatavata ni kakana ena kena veisitoa qai rawa ni o volivoli ena gauna kece. O koya gona, ena bau dredre dina vei iko mo vakabauta ni na rawa ni lailai na noda iyaubula. Ia, e dua na iwiliwili lailai sara ni lewe i vuravura era bula vutuniyau. E levu era sotava tu na bula dredre e veisiga. Me kena ivakaraitaki, e ruanabilioni vakacaca na lewe i vuravura era bula ena dua na siga ena tolu na dola se lailai sobu na ilavo ni Mereke. Ra qai le ruanabilioni tale era sega ni vakalivaliva.

So era beitaka na sala ni nodra veivoli na matanitu vutuniyau e vakavuna na dravudravua ena veivanua e se qai vakatorocaketaki. E kaya na ivola na Vital Signs 2003, ni “vuqa na sala ni veivoli sa caka tu oqo era vakaloloma ga kina na dravudravua.” E tubu tiko ga na iwiliwili ni tamata era suguta mera taukena e dua na iwase ni iyaubula e sa kunekunei dredre qai saulevu, ia, e macala nira na sega ni suguta rawa na dravudravua. Kena ibalebale nira na tini taukena ga na vutuniyau e levu na iyaubula.

Sa Qeavu na Veikauloa

E kainaki ni 80 na pasede na lewenivanua e Aferika era dau vakasaqa ena buka. Kuria oya, “o Aferika na vanua e tubu totolo duadua e vuravura na kena iwiliwili ni lewenivanua [kei na] iwiliwili ni tamata era bula e tauni se korolelevu,” e kaya na ivola ni Sauca Aferika na Getaway. Sa lai tatalaki gona kina na veikau ena veitauni lelevu e Sahel, na vanua dravuisiga e koto volekata yani na ceva ni Sahara Desert. Rauta ni sivia na 100 na kilomita na vanua taucoko e talaki. Io, e tiko na vuna vinaka era tatalaki kina na veivunikau oqori. ‘E dua na iwiliwili levu ni kai Aferika era vakarusa na veika bula e wavoliti ira me rawa nira bula kina,’ e kaya o Parofesa Samuel Nana-Sinkam.

Ia, e duidui sara na ituvaki e sotavi e Sauca Amerika. Tauri Brazil mada, e voleka ni 7,600 na kabani era vakadonui vakalawa mera dau musu kau e veikauloa. E levu na kabani oqori e nona na isoqosoqo cici vinaka era lewena e vica na kabani lelevu mai na veiyasa i vuravura, era dau buliyaya se ra dauveivoli. E dua na vu ni mahogany ena rawata kina e dua na kabani ni musu kau e rauta ni $30 na ilavo ni Mereke. Ia, nira taqara e cake na nodra tubu na daunibisini, dauveivoli, kei ira na daubuliyaya, na isau ni kau vata oqori e rawa ni yacova na $130,000 na ilavo ni Mereke, oya ni se bera mada ga ni qai lai ta kina na iyaya me volitaki ena sitoa. Sa rauta me okati na vunikau oqori me dua na iyau talei.

Levu sara na itukutuku sa tabaki me baleta na kena vakarusai na veikauloa mai Brazil. E laurai ena iyaloyalo mai na satellite ni vakarusai e sivia ni 20,000 na kilomita vakarivirivi na veikauloa mai Brazil ena maliwa ni 1995 kei na 2000. “Na totolo ni kena vaqeavutaki e kena ibalebale ni veikauloa e vaka na levu ni dua na raraniqito soccer e vakarusai ena veiyawalu na sekodi,” e kaya na ivola ni Brazil e vakatokai na Veja. E kunei ni a volia taudua o Mereke e sivia na 70 na pasede na mahogany mai Brazil ena yabaki 2000.

E vaka sara tale ga oqori na kena vaqeavutaki na veikauloa ena veiyasa i vuravura tale e so. Me kena ivakaraitaki, e veimama na iwiliwili ni veikauloa mai Mexico era qeavu ena 50 na yabaki sa oti. E ca sara na kena ivakatagedegede a yaco mai na Yatu Filipaini. Veiyabaki, ena vakayalia na matanitu oqori e 100,000 na ekatea na veikauloa. Ena 1999 a nanumi kina ni kevaka ena vaka tiko oqori na levu ni veikauloa ena vakayalia na Yatu Filipaini, ena loma ni tini na yabaki ena qeavu kina e voleka ni rua na ikatolu ni kena veikauloa.

Ena taura e 60 ina 100 na yabaki me matua kina e dua na vunikau e dau vakayagataki me kauvaro, ia ena taura e vica wale ga na miniti me vakabalei kina e dua na vunikau oqori. Meda kua gona ni kidroataka na berabera ni kena vakaisosomitaki na veikauloa sa qeavu.

Sa Sega na Qele me Teivaki

Ni sa darama na vanua e dau levu kina na kau, ena mamaca na iwase ni qele e cake qai cagina ni liwava na cagi se sisi ni drodrova na wai. Oqori na vuna sa sega kina na qele me teivaki.

E macala ni na sisi ga na qele, ia e sega ni leqataki sara​—vakavo ga ke ra vakavuna na tamata ena nodra vakayagataka vakatani. Me kena ivakaraitaki, e kaya na ivola na China Today, na cagina ni nuku ni laba na cagi, na yaco ni so na ituvaki me vaka na caramaki ni veikauloa kei na vakacacani ni vanua veico nira kanilaka kece na manumanu, “sa totolo sara kina ni tete” na vanua dravuisiga. E sotavi tiko e dua na draki mamaca ena vica na yabaki oqo mai Jaina, e ravuta kina na yasana vaka ina ra kei na vuaicake na cagi batabata e liwa mai Siberia. E vica vata na milioni na tani na kuvu kei na nuku dromodromo era sa cagina, era yaco sara i Korea kei Japani. Ena gauna oqo, e rauta ni 25 na pasede na vanua mai Jaina e sa vakatokai me vanua dravuisiga.

Na sala vata ga oqori e vaqeavutaki kina na qele mai Aferika. E kaya na ivola na Africa Geographic: “Nodra talaka na veikauloa na dauteitei me tei kina na covuata, sa lai vakamatea tale ga na bulabula ni qele.” E kainaki ni gauna sa talaki kina na veikau ena dua na tikiniqele, ena loma ni tolu ga na yabaki ena yali e rauta ni 50 na pasede na kena bulabula. Na ivola vata ga oqori e tomana: “Vica vata na milioni na ekatea sa qele mate tu, qai vica vata tale na milioni na ekatea sa via vaka toka oqori na kedra ituvaki, sa lai lutu tiko ga kina e veiyabaki na vuaniqele ena so na vanua.”

E kainaki ni dau vakayalia o Brazil e 500 na milioni na tani na qele e veiyabaki ni dau sisi. Mai Mexico, e kaya na tabana ni itikotiko kei na iyaubula ni 53 na pasede na vanua e tubu kina na kausala, 59 na pasede na veikau, qai 72 na pasede na veikauloa e vakacacani ena sisi ni qele. Ni dikevi na itukutuku kece sa tu, e dua na ripote e vakarautaka na porokaramu ni veivakatorocaketaki ni Matabose kei Vuravura e kaya, ni “dua na ikatolu ni qele teivaki e vuravura e vakacacani ena sisi ni qele. Yaco gona me lailai na vuaniqele, ia e tubu tiko ga na lewe i vuravura mera kana.”

Na Wai​—Soli Wale, Gadrevi Meda Bula Kina

Ke sega ni kana e dua ena rawa ni bula tiko me rauta ni dua na vula, ia ke sega ni gunu wai ena rawa ni mate ena loma ni dua ga na macawa. O koya gona, era tukuna na kenadau na lailai ni wai ena vakavuna na tiko yavavala ena veiyabaki sa bera mai. Me vaka e kaya na ripote ni 2002 ni ivola na Time, ni dredre mera kunea na wainigunu savasava e dua na bilioni vakacaca na tamata.

E levu na ka e vakavuna na lailai ni wai. Mai Varanise, e dau vakavuna na leqa ni wai na kena vagagai, e kauaitaki sara tale tiko ga vakalevu. “Era vagagai vakaca sara na veiuciwai e Varanise,” e kaya na niusiveva na Le Figaro. Era beitaka na saenitisi ni vakavuna na leqa oqo na masima e vakatokai na nitrate, e kune ena maniwa era dau vakayagataka na dauteitei. E tomana na niusiveva vata oqori: “Na veiuciwai e Varanise e sa vakadrodroya yani e 375,000 na tani na nitrate ina wasawasa na Atalanitika ena 1999, e voleka ni vakaruataki na kena a yaco ena 1985.”

E via tautauvata oqori kei na kena a yaco mai Japani. Me rawa na ivurevure ni kakana ena vanua oqo, “era vakayagataka kina na dauteitei na maniwa kei na wainimate ni co ca e veiwaki tu kei na so na chemical, me rawa ga kina nira kana na lewenivanua,” e kaya o Yutaka Une, na iliuliu ni dua na isoqosoqo e sega ni rawa tubu, ia e dau taqomaka na iteitei. Yaco kina me vagagai na wai e lomaniqele​—e vakatoka na niusiveva ni Tokio na IHT Asahi Shimbun me “dua na leqa vakaitamera mai Japani.”

Mai Mexico, e 35 na pasede na tauvimate “era vu mai na kena vakaleqai na veika bula ena noda vuravura,” e kaya na niusiveva na Reforma. Kuria oya, e laurai ena nona vakadidike na vunivola ni tabana ni bula ni “le 1 mai na 4 na lewenivanua e sega na nodra valelailai; era le 8 na milioni vakacaca e nodra ivurevure ni wai na toevu, uciwai, drano, se drekeniwai; qai sivia e dua na milioni na lewenivanua era vakayagataka na wai e dau usana mai na kena lori lelevu.” Sa rauta me 90 na pasede na kisi ni tauvi coka ni kete mai Mexico, e vu mai na wai duka!

“Na veibaravi mai Rio de Janeiro e dau totoka kina na katakata ni siga, nuku vula, qai mai karakarawa tu yani na waitui,” e kaya na ivola ni Brazil na Veja. “Ia, e sinai tale ga kina na manumanu lalai ni mate e vu mai na benu ni tamata kei na manumanu, qai sega ni okati e ke na waiwai e dau tasova ena so na gauna mai na waqa ni usa waiwai.” E sivia ni 50 na pasede na benu ni valelailai e Brazil e dau drodro vakadodonu ina veiuciwai, drano, kei na waitui ni sega mada ga ni vakawainimatetaki. Yaco kina me lailai na wai savasava. Dua na ka na kena benuci na veiuciwai e yavolita na korolevu duadua kei Brazil, o São Paulo. Sa vakavuna gona ena gauna oqo me lai kau mai na wainigunu ena dua tale na vanua e rauta ni 100 na kilomita na kena yawa.

Nida toso mai vakavoleka, vakavuqa e dau leqa na wai mai Ositerelia ni dua na iwase levu ni wai e kea e tuituina. Ena dua na gauna balavu era vakauqeti voli kina na itaukei ni qele mera musulaka na veivunikau ena nodra qele mera teitei kina. Ni sa lailai gona na vunikau kei na co me domica na wai ena lomaniqele, sa vakavuna me lai qiloni tu na wai e delaniqele. E wakivata tale tu ga kei na vica na udolu na tani na masima mai na lomaniqele. “Rauta ni 2.5 na milioni na ekatea na qele e sa vakacacani ni sa levu na kena masima,” e kaya na taba ni Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (CSIRO) mai Ositerelia. “Dua na kena iwase levu era qele teivaki.”

So era vakabauta ni kevaka era a sega soti ni kauaitaka na rawailavo na daubulilawa ni Ositerelia, ke a sega ni yaco na leqa oqo. “A sa tekivu tukuni ena 1917 ina matanitu ni na rawarawa sara ni vakacacana na vanua e dau tei kina na witi na masima,” e kaya o Hugo Bekle ena Edith Cowan University mai Perth, e Ositerelia. “A tabaki ena veiyabaki ni 1920 na ca ni kena musulaki na veivunikau ni na levu kina na masima ena veiuciwai. Vakavuna tale ga na to ni wai i delaniqele me lai qiloni tu kina. Se ciqoma sara na tabana ni iteitei na vakasama oqori ena veiyabaki ni 1930. A cakava na CSIRO vua na matanitu [o Ositerelia] ena 1950 e dua na vakadidike rabailevu, . . . ia a vakalecalecava ga na matanitu na veivakasalataki oqori, ena nodra kaya ni o ira na saenitisi era veivakaduiduitaki.”

Leqataki na Bula ni Kawatamata

Sega ni vakabekataki ni levu na sasaga ni tamata e vakayacori ena inaki vinaka. Ia me vaka ga ena vuqa na gauna, nida sega ni kila vinaka na ituvaki ni veika bula ena noda vuravura, eda na sega kina ni kila na ka e dodonu meda cakava. Sa sotavi ga kina na leqa. “Noda sa vakacacana gona na nodra cakacaka vata na veika bula era tu ena noda vuravura, eda sa vakaleqa sara tiko ga na qele eda rawata kina na noda bula,” e kaya o Tim Flannery, na dairekita ni vale ni iyau maroroi mai na ceva kei Ositerelia.

Na cava gona na kena iwali? Eda na vulica rawa beka na kawatamata na sala meda bula vata kina kei na veika bula tale e so era tu ena noda vuravura? Io, ena vueti rawa beka na noda vuravura?

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 6]

Kua ni Vakalusi Wai

So na ka lalai e rawa ni veivuke.

● Vakavinakataka na paipo e turu.

● Kua ni sili vakabalavu.

● Kua ni dolava tu na paipo ke o torotoro se barasitaka tiko na batimu.

● Ke o savasava ena misini, kumuna me levu na isulu mo qai savata ga vakadua. (E veiganiti tale ga oqo ke o vakamisini ni sava iyaya.)

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 7]

Me Bau Maninitaki Mada Ga

● E vanua dravuisiga duadua e vuravura o Ositerelia. Ia, e sivia ni 90 na pasede na wai e vakayagataki me suya na iteitei ni vanua oqo e dau “taurivaki kina e rua na iwalewale rawarawa sara, oya me keli vakabalavu e vica vata na ivakata, se me vakadrodroi sara ga vakadodonu na wai ina vanua e teivaki me lai qiloni tu mada kina vakalailai,” e kaya na niusiveva na Canberra Times. Oqo “na kena icakacaka e se taurivaki sara ena gauna era se tara piramiti (pyramid) kina na Fero mai Ijipita.”

● Ena vuravura raraba, na levu ni wai e vakayagataka e dua na tamata (wili kina na kena e vakayagataki ena iteitei se vanua ni buliyaya) e rauta ni 550,000 na lita ena dua na yabaki. Ia mai Mereke, ena vakayagataka e dua na tamata e rauta ni 1,600,000 na lita na wai ena loma ni dua na yabaki. E kunei ni dau vakayagataki wai vakalevu sara e dua na matanitu a lewe tu ni matanitu makawa na Soviet Union, ia sa yaco ena gauna oqo me matanitu tugalala. Ena dua na yabaki ena vakayagataka e dua na lewenivanua oqori e sivia ni 5.3 na milioni na lita na wai.

● A vakadikeva na ivola na Africa Geographic, na levu ni qele ena teivaka e dua na matanitu me rawata kece kina na kakana era dau kania na kena lewenivanua. Me kena vakatautauvata, na ivola vata oqori e kaya ni na gadrevi e 4.0 na ekatea na qele teivaki me kana rawa kina ena loma ni dua na yabaki e dua na lewenivanua mai Sauca Aferika. Ia, na matanitu oqori e rawa ni solia wale ga e 2.4 na ekatea na qele teivaki me ganita e dua na lewenivanua.

[iYaloyalo ena tabana e 5]

Sa darama na vanua o Sahel e Burkina Faso. A veikauloa kece tu na vanua oqo ena 15 na yabaki sa sivi

[Credit Line]

© Jeremy Hartley/Panos Pictures

[iYaloyalo ena tabana e 8]

E sa vaqeavutaki na veikauloa mai Cameroon ni musulaki qai vakamai na veivunikau me teivaki na qele

[Credit Line]

© Fred Hoogervorst/Panos Pictures

[iYaloyalo ena tabana e 8]

E kauai tiko vakalevu o Mereke ena vuku ni vagagai ni cagi e vakavuna na motoka kei na lori

[iYaloyalo ena tabana e 8]

E vakarusai e rauta ni 20,000 na kilomita vakarivirivi na veikauloa mai Brazil ena maliwa ni 1995 kei na 2000

[Credit Line]

© Ricardo Funari/SocialPhotos.com

[iYaloyalo ena tabana e 9]

Sa vagagai na nodra ivurevure ni wai na lewenikoro oqo mai Idia ena vuku ni kena tauyavutaki e kea na tobu ni susu ura

[Credit Line]

© Caroline Penn/Panos Pictures

[iYaloyalo ena tabana e 9]

E ruanabilioni vakacaca na lewe i vuravura era bula ena dua na siga ena tolu na dola se lailai sobu na ilavo ni Mereke

[Credit Line]

© Giacomo Pirozzi/Panos Pictures