Na Cava e Ka Vakamareqeti Kina na Dra?

“E ka bibi na dra ena tabana ni bula, e rawa ni vakatauvatani kei na bibi ni waiwai ena tabana ni veilakoyaki.” —Arthur Caplan, na dairekita ni tabana ni veiqaravi vakavuniwai ena Univesiti ni Pennsylvania, mai Mereke.

NIDA vakasamataka na veika kece e okati me wai se waiwai, na cava e vakamareqeti duadua? Levu era nanuma ni waiwai, baleta beka nira raica na tubu wasoma ni kena isau. Ia, e sega ni sivita na kena vakamareqeti na vica na lita na wai damudamu e veidrodroyaki sara tu ga e yagoda yadudua. Vakasamataka mada: E rawati e veiyabaki e vica vata na bilioni na dramu na waiwai e pamutaki mai na lomaniqele me yaga vei keda. E rawati sara tale ga e rauta ni 90 na milioni na unit na dra era solia na tamata ena vakasama me yaga vei ira era tauvimate.a Na iwiliwili vakaitamera oqori e rawa ni nodra dra e 8,000,000 na tamata.

Ia, e dua na ka erau tautauvata kina na dra kei na waiwai, oya ni rau sa lailai tiko ga mai. O ira na tabana ni veiqaravi vakavuniwai e veiyasa i vuravura era sa veivakaroti tiko ena lailai ni dra. (Raica na kato “Na Sasaga ni Soli Dra.”) Na cava e sa rui talei kina na dra?

E Dua na Gacagaca Vakasakiti

Na vakatubuqoroqoro ni ka e cakava na dra, e dau vakatauvatani kina me dua tale ga na gacagaca ni yagoda. “Na dra e dua vei ira na gacagaca ni yagoda—e vakatubuqoroqoro dina qai duatani duadua,” e tukuna ina Yadra! o Vuniwai Bruce Lenes. Io, e duatani duadua! E dua na ivola e vakamacalataka na dra me “gacagaca duadua ga ni yagoda e drodro.” Na ivola vata oqori e vakatoka tale ga na dra me “sala e veikauyaki kina na ka.” Cava beka e vakaibalebaletaka oqori?

“Na salanidra e rawa ni vakatauvatani kei na veitoloniwai ni korolevu o Venice,” e kaya na saenitisi o N. Leigh Anderson. Tomana o koya: “E veikauyaki kina na veika vinaka, vaka tale ga kina e levu na benu.” E 100,000 na kilomita na balavu ni noda salanidra. Ni veidrodroyaki kina na dra, ena voleka ni drodrova taucoko na noda gacagaca, okati kina na utoda, yateda, noda ivi, kei na noda yatevuso—na veitikiniyago bibi kece e rawa wale ga nira cakacaka se yavala ke tiko na dra.

Levu sara “na veika vinaka” e kauta na dra ina sela ni yagoda, me vakataka na nutrient, na cagi bulabula na oxygen, vaka kina na sotia ni yagoda. E dau kauta laivi tale ga “na benu,” me vaka na cagi gaga na carbon dioxide, na sela e mavoa se mate, kei na benu tale e so. Dua na cakacaka levu e dau cakava na dra ena kena kau laivi na benu. E vakaraitaka oqo na vuna e vakarerevaki kina me vakayagataki na dra e sa drodro tani mai yagoda. Ni sega ni vakadeitaki rawa na kena sa laurai na “benu” kece ena dra, se sa vakasavasavataki ni bera ni qai soli vua e dua tale.

Io, e dua dina na itavi levu e cakava tiko na dra e yagoda meda bula rawa kina. Sa rauta mera taurivaka na tabana ni veiqaravi vakavuniwai na soli ni dra vua e dua e lailai nona dra. Sega gona ni vakabekataki ni kena rawa ni vakayagataki vaka oqo na dra era kaya kina e levu na vuniwai ni sa rui ka talei. Ia, sa liwa tiko na cagi ni veisau ena tabana ni veiqaravi vakavuniwai. E rawa ni tukuni ni sa yaco tiko e dua na veisau levu ena kena dau vakayagataki na dra. Ni levu na vuniwai kei na dauniveisele era sa ririko na vakayagataka na dra ena nodra veiqaravi, e duidui sara oqo mai na veigauna sa sivi. Na cava na vuna?

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 4]

Na Sasaga ni Soli Dra

Era vakabauta na kenadau ena veiqaravi vakavuniwai ni sivia e 200 na milioni na unit na dra e gadrevi e veiyabaki ena vuravura raraba. E 82 na pasede na lewe i vuravura era vakaitikotiko ena veivanua e se qai vakatorocaketaki tiko, ia e sega mada ga ni yacova na 40 na pasede na dra e bau soli mai ena veivanua vaka oqori. Sega ni rawa kina mera vakayagataka na dra e levu na kena valenibula ena nodra veiqaravi vakavuniwai. Kaya na niusipepa ni Kenya na Nation, ni ‘vakadaroi e veisiga e voleka ni veimama na veiqaravi vakavuniwai e gadrevi kina na tauri ni dra, se toso na kena siga ena vuku ni lailai ni dra.’

Sa vakilai tale ga ena veivanua vutuniyau na lailai ni soli dra. E vu mai na nodra sa bula dede na lewenivanua ena gauna oqo, qai dua na ka na toso ni kila ena tabana ni veiqaravi vakavuniwai, e sa tubu tale ga kina na iwiliwili ni veisele e dau caka ena veivanua oya. Kuria oqori, levu era via lai soli dra edaidai era vakasukai ni ririkotaki nira vakaveitaliataka na nodra bula, se na nodra dau gade ina so na vanua e rawa ni tauvi ira mai kina e so na mate se manumanu ni mate.

Sa ra nuiqawaqawataka kina na ka mera cakava na veitabana kece e qarava na tauri ni dra se na kena soli. So na gauna, era taketetaki na itabagone era sega soti ni dau vakaveitaliataka na nodra bula mera ivurevure nuitaki ni soli dra. Me kena ivakaraitaki, ena gauna oqo e 70 na pasede na dra e vakayagataki tiko mai Zimbabwe era solia na gonevuli. Sa vakabalavutaki na gauna e dau dola kina na veivanua ni soli dra. So sara mada ga na matanitu e vakatara na veivanua oqori me volia na dra vei ira era lai soli dra se mera saumi ena so tale na sala, me rawa ga ni siwati ira mera lesu tiko yani. Ena dua na sasaga ni soli dra a caka mai na Czech Republic, era sureti kina na lewenivanua e kea mera soli dra me qai kedra isau e vica na lita na bia! Ena dua na yasayasa mai Idia, ni sa lailai gona na soli dra era sa lako kina e veivale o ira na kena vakailesilesi ena nodra vakasaqara e so era lomasoli mera soli dra.