Ena Vakayagataki Tiko Beka ga na Dra ena Veiqaravi Vakavuniwai?

“Na vakayagataki ni dra ena vaka tiko ga na noda curuma na veikauloa rerevaki. Sa matata beka vei keda na sala meda muria, ia ena gadrevi tiko ga na qaqarauni, ni rawa ni yaco vakasauri na leqa a sega ni bau vakasamataki, ra vakaleqai kina o ira na sega ni qaqarauni.”—Ian M. Franklin, parofesa ena vakadikevi ni dra.

NA TETE ni AIDS e vakavuna me vakadikevi vinaka tale na veika e baleta na dra me tekivu mai na yabaki 1980, qai sagai me kunei me vakawabokotaki tale ga na “leqa e rawa ni yaco vakasauri” ena kena vakayagataki ena tabana vakavuniwai. Ia, e dreve na sasaga ni tiko ga e so na leqa lelevu ena sega ni vakawabokotaki rawa. E tusanaka ena June 2005 na tabana ni bula e vuravura na World Health Organization: “Na kena taurivaki na dra savasava ena veiqaravi vakavuniwai . . . ena vakatau vakalevu ena vanua o tiko kina.” Ena vuku ni cava?

E levu na matanitu e sega ni dua na ituvatuva matata ni veiqaravi era muria me baleta na kena kumuni na dra, kena vakadikevi, kei na kena vakadewataki mai na dua na vanua ina dua tale. So mada ga na gauna e dau rerevaki sara na vanua e maroroi kina na dra—ena katoniwaililiwa e sega ni taucoko sara na kena ituvaki, vaka kina ena kato ni vakatakakana! Ni sega tu na ituvatuva matata ni veiqaravi vaka oqo, e rawa ni lako vakaca vei ira e levu na tauvimate na nodra vakayagataka na dra e solia e dua e tiko sara mai vakayawa ena vica vata na drau se vica vata sara na udolu na kilomita.

Dra Savasava—Sa na Bau Wadrega

Era kaya e so na matanitu ni sa qai savasava ga ena gauna oqo na dra era vakarautaka ni vakatauvatani ena gauna sa oti. Ia, se tiko ga na yavu ni nuiqawaqawa. A vakarautaka e tolu na isoqosoqo lelevu e Mereke eratou dau vakayagataka vakalevu na dra, e dua na ivola eratou vinakata me veisoliyaki raraba. E kaya na ivola oqo ena imatai ni tabana: “ME QARAUNI: Na dra taucoko kei na iwasewase lelevu ni dra era kau ga mai ena dra ni tamata, o koya gona, e rawa ni tiko kina na manumanu ni mate me vaka na, ‘virus.’ . . . Se mani vakacava nodra digi vinaka o ira era soli dra kei na dikevi vinaka ni nodra dra, ena sega ga ni rawa ni tababokoca na leqa e rawa ni yaco.”

Sa rauta me kaya o Peter Carolan, na vakailesilesi liu ni Kauveilatai Damudamu na International Federation of Red Cross kei na Red Crescent Societies: “Sega ni dua e rawa ni vakadeitaka ni na sega ni vakavuleqa na dra e dau soli.” E qai tomana: “Ena dau basika ga e veigauna na mate vou, dau qai taura na gauna me qai kilai na ka me caka me kunei kina na kena manumanu.”

Vakacava ke basika e dua tale na mate vou e dewa na kena manumanu ena dra—vaka beka na AIDS, me dede e sega ni laurai tu na kena manumanu e dina ni sa na tiko rawa vua e dua? Ena nona vosa tiko ena dua na bose ni tabana ni bula mai Prague, ena Czech Republic, a vakayacori ena Epereli 2005, e kaya o Vuniwai Harvey G. Klein mai na U.S. National Institutes of Health, ni oqo e dua dina na ka vakaloloma e rawa ni yaco. E tomana: “Me vaka ga a yaco ni se qai tekivu kilai na AIDS, era na sega tale ga ni vakarau tu na daukumuni dra mera tarova na leqa vakaitamera e rawa ni yaco.”

Cala Vakatamata kei na Lako Vakaca ni Tauri Dra

Cava na leqa levu duadua e rawa nira sotava o ira era tauri dra ena veimatanitu era sa rawati ira? Na cala vakatamata kei na lako vaka ca ni tauri dra. Ena dua na vakadidike e vakayacori mai Kenada ena 2001, e kaya kina na niusiveva na Globe and Mail ni vica na udolu na tauri dra mai kea e voleka sara ni tini ena leqa, baleta na “tauri cala ni sabolo ni dra, volai cala e so na ka ena sabolo, kei na soli cala ni dra.” Na leqa vaka oqo e mate kina e rauta ni lewe 441 e Mereke mai na 1995 ina 2001.

O ira e soli vei ira na nona dra e dua tale, e tautauvata ga na leqa e rawa ni yaco vei ira kei na dua e soli vua na nona gacagaca e dua tani tale. Na sotia ni yago e dau ravuta na veika tani e curu yani ina yago. Ena so na gauna, na dra tani e curu yani e lai vakamalumalumutaka sara ga na sotia ni yago. Ena ituvaki vaka oqo, sa na rawarawa ni lako vakaca vei koya e sele oti na dra e taura, rawa tale ga nira kaukaua cake na manumanu ni mate era a sa vakamoceri tu mai. Sa rauta me uqeti ira na dau dikeva na mate o Parofesa Ian M. Franklin: “Ke o sa nanuma me soli na dra, vakasama tale mada vakadua, vakarua, vakatolu.”

Nodra Vakamacala na Kenadau

Ni sa rabailevu na ka era kila na dauveiqaravi ena tabana ni bula ena gauna oqo, sa tekivu mera raica vakabibi na vakayagataki ni dra. E kaya na ivola na Dailey’s Notes on Blood: “E dei tu na nodra vakabauta e so na vuniwai ni ka rerevaki dina me soli na nona [dra e dua vua e dua tale]. Ena vakatabui na vakayagataki ni dra ena veiqaravi vakavuniwai kevaka e dikevi ena ivakatagedegede era dau dikevi kina na wainimate volitaki.”

A kaya o Parofesa Bruce Spiess ena icavacava ni yabaki 2004 me baleta na soli ni iwasewase lelevu ni dra vei ira e sele na nodra uto: “Au vakabauta ni vica wale sara na ivola [vakavuniwai] e kaya ni soli ni dra ena vakavinakataka cake na bula i koya e sele.” Kena ikuri, e vola o Vuniwai Spiess ni voleka ni soli dra kece vaka oya e “kauta tale mai na leqa, vakavo ga kevaka e mavoa levu o koya e cicivaki yani i valenibula.” Na soli dra tale ga vaka oya e “rawa ni vakavuna na niumonia, dewa ni manumanu ni mate, mateniuto, kei na mateniyago na stroke.”

Era kidroa e levu mera kila ni sega ni dua na ivakarau matata e virikotori tu me muri ena kena soli na dra. Ena dua na gauna wale tiko ga oqo, a kaya kina o Vuniwai Gabriel Pedraza vei ira na nona itokani vuniwai mai Chile mera nanuma tiko ni “soli ni dra e dua na ivakarau ni veiqaravi ca,” ni “sega ni salavata . . . kei na ivakarau ni veiqaravi vakavuniwai e sa taurivaki tiko nikua e veiyasa i vuravura.” Sa rauta me kaya vei ira na vuniwai o Brian McClelland, na darekita ni tabana ni dra na Edinburgh and Scotland Blood Transfusion Service, mera “kua ni guilecava ni soli ni dra e vakatulewa bibi, e sega ni duidui kei na soli ni gacagaca.” E kaya vei ira na vuniwai mera vakasamataka vakabibi na taro oqo, “Ke o yau oqo se luvequ, au na vakadonuya me soli na dra?”

E levu sara mada ga na dauveiqaravi ena tabana ni bula ena gauna oqo e sa tautauvata na nodra rai kei na ka a kaya ena Yadra! e dua e dau vakadikeva na dra: “Keimami na dau dikeva na dra keimami sega ni via taura, se solia na dra.” Ke sa vaka oya na nodra rai o ira era kila vinaka duadua na dra, me qai vakacava o ira na tauvimate?

Ena Vakayagataki Tiko Beka Ga?

‘Ke sa vakadinadinataki na levu ni leqa e kauta mai na tauri dra,’ de dua o na taroga, ‘na cava ga e se vakayagataki tiko kina vakalevu ena tabana ni bula, vakabibi ni sa tu e so tale na ka me kena isosomi?’ Dua na vuna, oya ni levu na vuniwai era sega ga ni via veisautaka na iwalewale ni nodra veiqaravi, se ra lecava na veiqaravi sa taurivaki tiko nikua me isosomi ni dra. E kaya na Transfusion, e dua na ivola e vakamacalataka na soli ni dra: “Era dau vakatura na vuniwai me soli na dra baleta ni oya ga na ka era vulica ena nodra gauna, na ka e sa matau vei ira, se ka ga era ‘nanuma ena ka era raica vei koya e tauvimate.’”

Na drodro vakayauyau ni dra ena gauna ni veisele ena vakatau ena maqosa nei dauveisele. E vola o Vuniwai Beverley Hunt, e Lodoni, Igiladi: “E levu sara na ka e rawa ni caka me vakalailaitaki kina na drodro vakayauyau ni dra ena gauna ni veisele, sa kauaitaki tale ga vakalevu nikua na nodra vulica na dauveisele na iwalewale ni veisele me tarovi kina na drodro vakayauyau ni dra.” E so tale era kaya ni sa rui saulevu na veiqaravi e sega ni vakayagataki kina na dra, e dina ni sa laurai tiko mai oqo ni sega ni dina oya. Ena yasana kadua, era duavata e levu na vuniwai kei na ka e kaya o Vuniwai Michael Rose: “Ena veisele kece vakavuniwai, na veisele vinaka duadua e dau caka vei ira e sega ni soli vei ira na dra.”a

Na veiqaravi vinaka duadua—sega beka ni oya tale ga na veiqaravi o na vinakata? Ke vaka kina, e sa tautauvata na nomu gagadre kei na nodra gagadre na veisoliyaka na ivola oqo. Yalovinaka, tomana nomu wiliwili mo rawa ni vulica tale ga se cava na nodra rai me baleta na vakayagataki ni dra ena veiqaravi vakavuniwai.

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 6]

“Ke o sa nanuma me soli na dra, vakasama tale mada vakadua, vakarua, vakatolu.”—Parofesa Ian M. Franklin

[Tikina bibi ena tabana e 6]

“Ke o yau oqo se luvequ, au na vakadonuya me soli na dra?”—Brian McClelland

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 7]

Mate ena TRALI

E qai siqemi ena itekivu ni yabaki 1990 na Transfusion-related acute lung injury (TRALI) se leqa ni yatevuso e vu mai na tauri dra. E yaco oqo ni ravu lesu na sotia ni yago ni curu yani na dra tani. Sa kilai nikua ni TRALI e sa vu ni nodra mate e veiyabaki e vica vata na drau. Ia, era siqema na kenadau ni levu cake sara era sa mate tiko ena leqa oqo, me vaka ni levu ena tabana ni bula era se sega ga ni kila na kena ivakatakilakila. Se sega ni kilai se cava e lai leqa kina na yatevuso, ia me vaka e kaya na ivola na New Scientist, ‘e vakilai ni yaco vakalevu oqo ke o koya mada ga e soli dra e sa dau tauri dra e liu.’ E macala mai na dua na itukutuku ni TRALI e sa voleka sara ga ni vu levu duadua ni nodra mate o ira na tauri dra e Mereke kei Peritania. Sa ‘leqataki vakalevu cake tale ga ni vakatauvatani kei na mate kilai e so me vaka na HIV.’

[Kato/​Diagram ena tabana e 8]

Veika e Okati ena Dra

Dau kena ivakarau vei ira na soli dra mera solia na dra taucoko. Ia, vakalevu me sa soli ga na plasma. E dina ni so na vuniwai ena so na matanitu nikua era se solia tiko ga na dra taucoko vei ira na tauvimate, ia ena levu na vanua e dau wasei na dra ena vica na kena iwasewase lelevu ni bera ni taurivaki ena veiqaravi vakavuniwai. Dikeva mada oqo e va na iwasewase lelevu ni dra, nodra dui itavi, kei na levu ni dui iwasewase oqo e tiko ena dra taucoko.

NA PLASMA e taura tiko e rauta ni 52 ina 62 na pasede ni dra taucoko. Oqo e dua na mataqali wai dromodromo siawa e maroroi ira, veikauyaki ira tale ga na sela ni dra, protein, kei na so tale.

Ia, e 91.5 na pasede ni plasma na wai. E 7 na kena pasede na veimataqali protein. Na protein oqo era vu mai kina e so tale na iwasewase lalai ni plasma, (e wili kina na albumin, e via 4 na pasede; globulin, via 3 na pasede; kei na fibrinogen, sega ni yacova na 1 na pasede). Na vo ni 1.5 na pasede ni plasma e okati kina na veika tale e so me vaka na nutrients, hormones, respiratory gases, electrolytes, vitamins, kei na benu.

NA WHITE BLOOD CELLS (leukocytes) e sega ni yacova na 1 na pasede ni dra taucoko. Nona cakacaka me ravuta na veika tani e rawa ni lai vakaleqa na yago.

NA PLATELETS (thrombocytes) e sega ni yacova na 1 na pasede ni dra taucoko. Nona itavi me sogota na mavoa. Me tarova na drodro ni dra.

NA RED BLOOD CELLS (erythrocytes) e taura tiko e rauta ni 38 ina 48 na pasede ni dra taucoko. Na sela oqo e vakabula tiko na veitiki ni yago ena nona kauta yani kina na oxygen qai kauta laivi mai na carbon dioxide.

Me vaka ga na kena rawa ni wasei na plasma ena so tale na iwasewase lalai, e vaka kina na iwasewase lelevu tale e so ni dra. Kena ivakaraitaki, ni wasei tale vakalalai na red blood cell, e lai basika kina na hemoglobin.

[Diagram]

PLASMA

WAI 91.5%

PROTEINS 7%

ALBUMINS

GLOBULINS

FIBRINOGEN

VEIKA TALE E SO 1.5%

NUTRIENTS

HORMONES

RESPIRATORY GASES

ELECTROLYTES

VITAMINS

BENU

[Credit Line]

Page 9: Blood components in circles: This project has been funded in whole or in part with federal funds from the National Cancer Institute, National Institutes of Health, under contract N01-CO-12400. The content of this publication does not necessarily reflect the views or policies of the Department of Health and Human Services, nor does mention of trade names, commercial products, or organizations imply endorsement by the U.S. Government

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 8]

iSosomi ni Dra

Ena ono na yabaki sa oti, era sa veisoliyaka tiko kina e veiyasa i vuravura na komiti ni iVakadinadina i Jiova e dau veitaratara kei na valenibula ena nodra dui vanua, e dua na iwiliwili levu sara ni tepi ni vidio e vakatokai na Transfusion-Alternative Strategies—Simple, Safe, Effective, ena rauta ni 25 na vosa.b E laurai ena tepi oqo na nodra ivakamacala e so na vuniwai rogo e vuravura me baleta na ivakarau ni veisele maqosa sa vakayacori tiko nikua e sega ni soli kina na dra. Levu e sa cakayaco sara ga vei ira na itukutuku oqo. Kena ivakaraitaki, ni saravi oti ena 2001 na vidio oqo ena tabana ni dra mai Peritania na National Blood Service (NBS), mani vakatulewataka sara me vakauta e dua na ivola kei na ilavelave ni tepi ni vidio oqo vei ira na iliuliu ni vanua ni maroroi dra kei ira na dau dikeva na dra e Peritania taucoko. E volai vei ira mera sarava na iyaloyalo baleta ni “sa okati tiko me ivakarau ni veiqaravi vinaka vakavuniwai na kena sagai me kua ni soli na dra.” E kaya tale na ivola ni “NBS e tokona na vakasama [e vakabibitaki tiko ena vidio].”

[iVakamacala e ra]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 9]

Wasei ni Dra​—Taurivaki ni iWasewase Lalai ni Dra ena Veiqaravi Vakavuniwai

Na toso ni nodra vakadidike na vuku e sa rawa kina ena gauna oqo me wasei na dra ena vicasagavulu na kena iwasewase lalai ni taurivaki na ka e vakatokai vakavalagi na fractionation. Me vakarawarawataka noda kila, taura mada na waitui: E 96.5 na pasede ni waitui e waidranu, qai rawa ni taurivaki na fractionation me tawasei kina na veika tale e so e tiko ena waitui me vaka na magnesium, bromine, kei na masima. E vaka tale ga kina na plasma e wasei mai na dra. E sivia na veimama ni dra na plasma. Ia, na plasma vakataki koya e 90 vakacaca na kena pasede e wai, qai rawa ni wasei tale ga na vo ni veika e tiko ena plasma me vaka na proteins (wili kina na albumin, fibrinogen, kei na veimataqali globulins).

E rawa ni vakatura o vuniwai me soli vei tauvimate e dua na iwasewase lailai ni plasma. Me vaka beka na cryoprecipitate, e vutucoqa ena protein. E wasei na cryoprecipitate oqo mai na plasma ena kena vakabatabatataki mada me yacova ni vadu. Oti sa qai vakatakatataki me waicala me yacova ni sa qai vo tu na cryoprecipitate, me vaka ni sega ni waicala rawa. Oqo e ivakamavo vinaka ni mavoa, qai dau soli me tarova na drodro ni dra. So tale na wainimate e vakatura o vuniwai e rawa ni okati kina vakalevu se okati sara kina vakalailai e dua vei ira na iwasewase lalai ni dra.c E so na protein era wasei mai na plasma era dau taurivaki ena veicula me itatarovi ni mate dewa. Voleka ni iwasewase lalai kece ni dra era taurivaki ena veiqaravi vakavuniwai era tiko kina na protein e tawasei mai na plasma.

Me vaka e vakaraitaki ena ivola na Science News, era “vakabauta na saenitisi nira tu ena noda sala ni dra e vica vata na udolu na mataqali protein, ia era se qai kunea ga e vica na drau.” Ni toso na vakadikevi ni dra, de dua ena kunei e so tale na wainimate vou mai na protein vaka oqo.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 7]

E so era cakacaka ena tabana ni bula era dau qaqarauni sara mera kua ni tara se teregi ira na dra