Ra Taroga na iTabagone
E Lewai au na Sala ni iTukutuku Livaliva (Electronic Media)?
Eratou tautauvata vakacava na le tolu eratou vakamacalataki e ra?
“Au sa taleitaka dina na vakauitukutuku ena mobail! Au nanuma ni qori e ka vinaka duadua. E rawa ni tukuni ni sa lewai au tu.”—Adriu.a
“A volia o tinaqu e dua na tivi me biu ena noqu rumu, dua na ka na noqu marau! Au sega ni dau moce, niu yadra tu me vica na aua meu sarasara. E vinaka cake meu sara tivi mai na noqu veimaliwai kei ira na noqu vuvale kei na noqu itokani.”—Teresia.
“Ena dua na gauna, niu qai lako ena dua na vanua seu cakava tiko e dua na ka, au sa dau vakasamataka tu ga ke sa tu ena noqu web page e dua na ka. Keu yadra mai ena bogilevu, au na jek ena internet. Au vakavoutaka na noqu dairi ena internet ena gauna kece e rawa.”—Ana.
O cei vei ratou na le tolu qori o nanuma ni laurai vua na ivakatakilakila ni sa lewai koya tiko na sala ni itukutuku livaliva?
□ Adriu □ Teresia □ Ana
NI RAU se itabagone na nomu itubutubu, na sala ni itukutuku livaliva a vakayagataki ga vakalevu oya na tivi kei na retio. Na talevoni tale ga ena gauna oya a rogoci ga kina na qiri qai rairai dau kabi ga e lalaga. Sa madra beka oya? Qori na ka e nanuma e dua na goneyalewa o Anna. E kaya: “Erau bula donuya na noqu itubutubu na gauna a se sega kina na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo. “Erau se vulica tiko mada ga qo na ivakavakayagataki ni nodrau mobail!”
O rogoca na qiri, ivakatagi, sara iyaloyalo, o qito, se o vakayagataka mo e-mail vei ira na nomu itokani, veitaba, kei na Internet—o rawa ni cakava kece qori ena dua na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo e rawa ni tawani toka ga ena taga. Nira sa tu na kompiuta, mobail, tivi, kei na Internet ena gauna o tubu cake tiko mai kina, o na rairai nanuma ni sega ni dua na leqa ke o vakayagataka wasoma. Ia erau na rairai nanuma na nomu itubutubu ni sa lewai iko tiko na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo. Ke rau vakaraitaka na nodrau kauai, kua ni vakalecalecava ni o nanuma sa oti na nodrau gauna. A tukuna na Tui vuku o Solomoni: “O koya sa vosa e na ka ni sa bera ni rogoca, sa ka lialia vua ka sa ka me madua kina.”—Vosa Vakaibalebale 18:13.
O dau veinanuyaka se cava erau rairai kauai kina na nomu itubutubu? Raica eso na vakatutu e toka qo me kilai kina ke sa laurai tiko eso na ivakatakilakila ni sa lewai iko tiko e dua na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo.
‘E sa lewai au tiko?’
E tukuni ena dua na encyclopedia ke lewai iko e dua na ka, kena ibalebale sa “ivakarau ni bula ni sa caka wasoma, sa sega ni tarovi rawa se sega ni via muduka e dua, dina ga ni na vakaleqai koya.” Me salavata kei na kena ivakamacala qori, o iratou na itabagone eratou vakamacalataki ena ulutaga qo e sa lewai iratou tiko na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo se a yaco qori ena dua na gauna. Vakacava o iko? Meda raica mada na kena wasewasei na ivakamacala e tukuna na encyclopedia. Wilika na ka era tukuna eso, qai raica ke tautauvata kei na ka o tukuna se cakava. Oti, qai tikitaka na nomu isaunitaro.
Sa sega ni lewai rawa. “Au dau vakayagataka e vica vata na aua ena qito era tu ena sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo. Qori e vakalailaitaka na noqu gauna ni moce, qai ka duadua ga au dau via veitalanoataka. Au sa yawaki iratou na noqu vuvale, qai ciri yawa na noqu vakasama se vaka e yali tu na yaloqu ena levu na gauna.”—Andrew.
Na cava na nomu rai me baleta na levu ni gauna e veiganiti mo vakayagataka kina e veisiga na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo? ․․․․․
Na cava na nodrau nanuma na nomu itubutubu me baleta na levu ni gauna mo vakayagataka kina? ․․․․․
E vakacava sara mada na levu ni gauna o vakayagataka e veisiga ena vakauitukutuku ena mobail, sara tivi, biu itaba kei na kena ivakamacala ena web site, qito ena sala ni itukutuku livaliva, kei na so tale? ․․․․․
Ni o sauma oti e vica na taro qori, e rawa beka ni tukuni ni sa sivia na gauna o vakayagataka ena sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo?
□ Io □ Sega
Sega ni tarovi rawa se sega ga ni via muduka e dua. “Erau dau raica na noqu itubutubu niu sa vakauitukutuku tu ga ena mobail rau qai tukuna ni sa sivia na noqu cakava tiko qori. Ia ni vakatauvatani kei ira na vo ni gone keimami yabaki vata, e lailai sara na gauna au dau vakauitukutuku kina ena mobail. Ena nodrau rai na noqu itubutubu, au cakava vakalevu cake qori ni vakatauvatani kei rau. Ia qori e vaka ga e vakatauvatani na apolo ina moli—ni rau yabaki 40 au se qai yabaki 15.”—Alan.
Erau sa tukuna beka vei iko na nomu itubutubu se na nomu itokani ni sa sivia na gauna o vakayagataka tiko ena sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo?
□ Io □ Sega
O sa sega ni lewa rawa na kena ivakavakayagataki se o sega ga ni via cakava qori?
□ Io □ Sega
Leqa e rawa ni yaco. “Era sa vakauitukutuku tu ga ena mobail na noqu itokani—ena gauna mada ga era draiva tiko kina. E vakarerevaki dina qori!”—Julie.
“Ni se qai dua na noqu mobail, au sa qiri se vakauitukutuku tu ga kina. Qori ga na ka au cakava tu. E vakaleqa sara ga na noqu veiwekani kei ratou na noqu vuvale kei na so na noqu itokani. Au sa raica tiko qo ni gauna au gade kina kei ira na noqu itokani, e levu na gauna era na tukuna ni keimami veitalanoa tiko: ‘Wawa, meu text mada.’ Qori e dua na vuna au sega ni volekati ira kina na itokani qori.”—Shirley.
Ni o draiva se o tiko e koronivuli, o dau wilika na itukutuku e vakau yani vei iko ena mobail se vakauitukutuku vua e dua tale?
□ Io □ Sega
O dau vuki e-mail vei ira eso tale, rogoca na nodra qiri, se vakauitukutuku ena mobail ni o veitalanoa tiko kei ira na nomu vuvale se itokani?
□ Io □ Sega
Sa vakaleqa tiko beka na nomu gauna ni moce se vakawelei iko mai na nomu vuli lesoni na nomu vakayagataka na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo?
□ Io □ Sega
Caka Vakarauta Ga
Ni o vakayagataka e dua na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo—se mani kompiuta, mobail, se dua tale na kena mataqali—e vinaka mo taroga e va na taro e toka qo e ra. O na sega ni sotava na leqa qai sega ni lewai iko na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo ke o muria na ivakasala vakaivolatabu kei na so na vakatutu rawarawa ga.
1. Na cava e lewe ni sala ni itukutuku livaliva ? “Vakasamataka na veika e vinaka, e ganita me vakacaucautaki: na veika e dina, vakaturaga, dodonu, savasava, totoka, qai dokai.”—Filipai 4:8, Today’s English Version.
Vakadeitaka mo volekati ira tiko ga na nomu itokani kei na nomu vuvale. Ke oni via tukuna na nomuni rai, ia me veiuqeti, na ka tale ga oni talanoataka me veiuqeti.—Vosa Vakaibalebale 25:25; Efeso 4:29.
Kua ni kakasetaka e dua, vakauta na itukutuku kei na itaba vakasisila, se sarava na iyaloyalo kei na porokaramu tawakilikili.—Kolosa 3:5; 1 Pita 4:15.
2. Gauna cava meu vakayagataka kina ? “Sa dui vagauna na ka kecega.”—Dauvunau 3:1.
Vakadeitaka mo yalana na gauna o vakayagataka ena nomu qiri se rogoca na qiri, vakauitukutuku ena mobail, sara iyaloyalo, se qito. Vakaraitaka ni o veidokai ena nomu bokoca na nomu talevoni ni o tiko ena soqo bibi, me vaka na gauna ni sokalou. O rawa ni qai vakauitukutuku vakamalua ena nomu mobail.
Kua ni vakatara me vakataotaka na sala ni itukutuku livaliva vovou ni gauna qo na nomu veimaliwai kei ira na nomu itokani kei na nomu vuvale, na nomu vuli, se na nomu cakava na itavi vakalou.—Efeso 5:15-17; Filipai 2:4.
3. O cei e noqu ilala? “Ni kua ni vakaisini kemuni. Na ilala ca e vakacacana na itovo vinaka.”—1 Korinica 15:33.
Vakadeitaka me vakayagataki na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo me dei kina na nomu veitokani kei ira era na vukei iko me vinaka na nomu itovo.—Vosa Vakaibalebale 22:17.
Kua ni vakaisini iko—o na rawa ni muria dina na nodra ivakatagedegede, ivosavosa, kei na nodra rai o ira o digia mo veitokani kei ira ni o e-mail, vakauitukutuku ena mobail, sara tivi, vidio, se Internet.—Vosa Vakaibalebale 13:20.
4. E vakacava sara mada na levu ni gauna au vakayagataka tiko kina? ‘Vakadeitaka na veika era bibi sara.’—Filipai 1:10.
Vakadeitaka mo kila tiko na levu ni gauna o vakayagataka ena sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo.
Kua ni vakawalena na ka era tukuna na nomu itokani se na nodrau veidusimaki na nomu itubutubu ke ra tukuna ni sa sivia na gauna o vakayagataka ena dua na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo.—Vosa Vakaibalebale 26:12.
E vakamacalataka vinaka o Andrew e tukuni mai cake na kena vakayagataki vakarauta na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo. E kaya: “E maleka na vakayagataki ni iyaya vovou, ia ena dua ga na gauna lekaleka. Au vulica meu kua ni vakatara na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo me tawasei au mai na noqu vuvale kei ira na noqu itokani.”
O rawa ni raica e levu tale na ulutaga ni “Young People Ask” ena Web site www.watchtower.org/ype
[iVakamacala e ra]
a Sa veisau eso na yaca.
[Kato/iYaloyalo ena tabana e 24]
KA ERA TUKUNA NA NOMU ICABA
“Erau dau kaya vei au na noqu itubutubu, ‘Na levu ni nomu vakayagataka na nomu mobail, sa vinaka ga me qulutaki e ligamu!’ A lasa vei au qori e liu, ia au qai liaca ni rau sega ni veiwali tiko. Qo au sa yalana na noqu vakauitukutuku ena mobail, au sa qai marau!”
“Au dau nanuma e liu meu jek ena internet ena gauna kece e rawa meu raica kina na ka era vakau mai. Au vakawalena kina na noqu lesoni e koronivuli kei na so tale na ka meu vulica. Ia qo niu vakalailaitaka, au vakila ni vaka ga e taluva vei au e dua na icolacola bibi. E bibi me caka ga vakarauta.”
[iYaloyalo]
Jovarny
Mariah
[Kato ena tabana e 24]
“A LEWAI AU TU E LIU NA SOCIAL-NETWORKING-SITE (SALA NI VEIKILAI ENA INTERNET)”
“Keitou toki vakavuvale ena vica na yabaki sa oti. Au via volekati ira tiko ga na noqu itokani, ra qai tukuna vei au me dua na site me keimami biuta kina na neimami itaba. E vaka me sala vinaka oya me keimami veivolekati tiko ga kina. Ena sega ni rawa ni yaco e dua na leqa, niu na veivosaki tiko ga kei ira au kila, sega ni o ira au sega ni kila.
“A vinaka na ka kece ni se qai tekivu. Au dau raica ga vakadua na Internet ena dua na macawa meu sarava kina na nodra itaba na noqu itokani au qai tukuna kina na noqu nanuma, au dau wilika tale ga na nodra nanuma me baleta na noqu itaba. Ia sega ni dede au sa via cakava tu ga. Ena gauna au qai lialiaci kina, sa veigauna ga au tu ena Internet. Ni sa va qori na levu ni gauna au vakayagataka kina, era sa lai kilai au kina o ira na nodra itokani na noqu itokani, ra qai vinakata meu nodra itokani. O kila na ka e dau yaco—o vakadonuya mo veitokani kei na dua ni tukuna o nomu itokani ni rawarawa na veikilai kei koya. Ena gauna o qai lialiaci kina, sa 50 na nomu itokani ena internet.
“Ni toso na gauna, au sa vakasamataka tu ga meu raica na internet. Niu se tiko mada ga ena web site, au sa dau vakasamataka tale tiko na gauna tarava au na raica tale kina meu biuta na itaba vovou. Au na wilika na ka e tukuna e dua, au lai biuta sara e dua na vidio. Ena gauna au qai lialiaci kina, sa oti e vica na aua.
“Sa oti e dua veimama na yabaki, au qai liaca ni sa lewai au tu na internet. Ia qo au sa lewa vinaka sara ga na gauna au vakayagataka ena internet, au saga tale ga me keimami sota qai veikilai kei ira era rawa ni noqu itokani, era muria na ivakatagedegede savasava ni itovo au muria. Era sega ni kila na noqu itokani na vuna au sa veisau kina, ia au sa vuli sara ga mai na ka au sotava.”—Ellen e yabaki 18.
[Kato ena tabana e 24]
TAROGI RAU MADA NA NOMU ITUBUTUBU
O na rairai kurabui ena so na gauna ke o veitalanoataka kei rau na nomu itubutubu na ka ni veivakamarautaki. E kaya e dua na goneyalewa o Cheryl: “A tukuna o noqu tata ni sega ni vinaka e dua na noqu CD ni ivakatagi. Au mani kerei koya me keirau rogoca vata na sere kece ena CD oya, a vakadonuya sara. Ni rogoca oti, a qai tukuna vei au ni sega ni dua na ka ca e raica kina!”
Vola e ra e dua na taro o na via taroga vei rau na nomu itubutubu me baleta na sala ni itukutuku livaliva ni gauna qo.
[Kato ena tabana e 25]
MERA NANUMA NA ITUBUTUBU
E sa sivia tiko beka na gauna e vakayagataka o luvemu itabagone ena internet, sivia na itukutuku e vakau vua se vakauta ena mobail, se levu cake na gauna e vakayagataka ena nona MP3 player ni vakatauvatani kei na gauna e veimaliwai kina kei iko? Ke vaka kina, na cava o rawa ni cakava?
E dua na ka o rawa ni cakava, oya mo kauta laivi vei luvemu na iyaya qori. Ia kua ga ni nanuma ni sala kece ni itukutuku livaliva e ca. De dua o sa vakayagataka tale ga eso na sala ni itukutuku livaliva erau a sega ni donuya na nomu itubutubu. Kua gona ni taura vakaukaua vei luvemu itabagone na iyaya e rairai vakavu kauai vei iko—vakavo ke tiko na vuna vinaka mo cakava kina—ia qori e gauna vinaka mo vakavulici luvemu kina me vakayagataka vakavuku, vakarauta tale ga na sala ni itukutuku livaliva. O rawa ni cakava vakacava qori?
Drau veitalanoataka kei luvemu na leqa e tiko. Kena imatai, tukuna vua na ka o kauai kina. Kena ikarua, rogoca na ka e tukuna. (Vosa Vakaibalebale 18:13) Kena ikatolu, drau veivosakitaka na kena iwali. Kua ni tu suka mo yalana eso na ka o qai dei kina, ia mo yalorawarawa tale ga. (Filipai 4:5) E tukuna o Ellen sa cavuti oti mai: “A vakavu kauai na noqu dau vakauitukutuku ena mobail, ia rau sega ni kauta laivi vei au na noqu itubutubu na noqu mobail; erau vakatututaka ga eso na ka meu cakava. Na iwalewale erau vukei au kina a rawa niu lewa vinaka kina na noqu vakauitukutuku ena mobail, ena gauna mada ga erau sega ni tiko kina me rau raica na ka au cakava.”
Vakacava ke sega ni marautaka o luvemu na nomu via vukei koya? Kua ni nanuma ni na beca na nomu ivakasala. Ia me tiko vei iko na vosovoso, solia vua na gauna me vakasamataka kina na ka e tukuni vua. De dua e duavata kei na ka o tukuna, ena cakava tale ga na veisau e gadrevi. E levu na itabagone era vakataki Hailey, a kaya: “Au cudru ena gauna erau tukuna kina na noqu itubutubu ni sa lewai au tiko na noqu kompiuta. Ia niu dau vakasamataka e muri, au qai kila ni dina na ka erau tukuna.”
[iYaloyalo ena tabana e 25]
O lewa tiko na ivakavakayagataki ni sala ni itukutuku livaliva se sa lewai iko tiko?