Na Veika Mera Qarauna na iTabaqase

A QITO tiko e dua na goneyalewa lailai, vakasauri ga na nona sisi mani lutu sara. A via madua ga vakalailai, ia e sega ni bera sa duri tale qai sega mada ga ni mavoa. Ena yasana adua, a tacaqe qai lutu e dua na buinigone ena nona vale, mani ramusu na dibina. A lai sele sara qai vica na vula a curu tu ena vanua e qaravi kina na ramusu ni sui. Ni sa qai rerevaka ga vakalevu na lutu, sa sega kina ni via cakava e dua na ka, qori sa qai vakamalumalumutaki koya ga.

Ena dua na vanua vakavalagi, era dau lutu e veiyabaki e sivia e dua na ikatolu ni lewenivanua era yabaki 65 se sivia. Na nodra lutu tale ga qori e dua na vuna levu duadua era dau mavoa kina, ra mate sara. Qori na vuna e tukuna kina na iVolatabu me baleti ira na itabaqase: “Ni ra na rerevaka talega na ka cecere, ka ra daurere lako e na gau ni sala.”​—Dauvunau 12:5.

E dau dredre dina na bula vaqase, ia o rawa ni cakava eso na ka mo qarauna kina na nomu bula qai vakavinakataka. Dua mada ga na ka o rawa ni cakava oya mo saga mo bula vinaka tu ga, qai kaukaua. O rawa tale ga ni cakava eso na ka e vale me kua ni yaco kina na leqa.

Bula Vinaka Tiko ga Qai Kaukaua

Ni toso tiko na yabaki ni bula, ena rairai sega ni cakacaka vinaka eso na tikiniyagoda, de dua ena leqa na matada da qai taitaivatia. Eda na rairai malumalumu ga vakalevu ni malumalumu tiko mai na noda masela kei na sui. Ia eda na sega ni malumalumu totolo ke da dau vakaukauayago da qai kana vakavinaka. E tukuna o Nita e kenadau ena vakaukauayago: “E bibi meda dau cakava na vakaukauayago meda kua kina ni taitaivatia, me vakavinakataka na noda idabedabe se iduriduri, meda kaukaua tiko ga kina, qai rawarawa na noda veitosoyaki.”

E tukuna e dua na ivola na U.S. Department of Health and Human Services: “Se mani ra bula vinaka se sega, levu na ka era rawa ni cakava se sega, ena yaga vei ira na itabaqase na nodra yavalata tiko ga na yagodra. Ke dredre mada ga mo duri se taubale, o se rawa tiko ga ni vakaukauayago, o na vakila tale ga na kena yaga. E levu na gauna, ena vakaleqai iko sara ke o sega ni cakava e dua na ka.”a Ni o vakaukauayago tale ga, o na sega ni tauvi mate ni uto, momosi na isema ni yagomu, osteoporosis (malumalumu ni sui), o na sega tale ga ni lomabibi. E rawa ni vakavinakataka na veidrodroyaki ni dra, qaqi ni kakana, kei na moce, o na nuidei vakalevu qai yadra vinaka tale ga na nomu vakasama.

Ke sega ni matau vei iko na vakaukauayago, ena vinaka mo lai raici nomu vuniwai mada e liu. Ke o viavia rebo se mosi na seremu ni o vakaukauayago tiko, lai raici nomu vuniwai. Ena ituvaki va qori, e vinaka mo qirita na naba ni leqa tubukoso. Eso na ivakatakilakila va qori e rawa ni dusia na leqa, me kua gona ni raici vakamamada! E vinaka tale ga me laurai na matamu vei vuniwai vakadua e veiyabaki.

Me baleta na ka o kania, kua ni kania na kakana e lailai kina na vitamins kei na minerals, ke mani totolo se rawarawa mada ga na kena vakasaqari. E vinakati vakalevu vei ira sa qase na kakana e tiko kina na vitamin D kei na calcium, e yaga ruarua qori ena vakavinakataki ni sui, me kua tale ga ni malumu totolo kina. Kania na kakana e buli mai na sila qaqi, na kena e caka mai na sucu qai lailai kina na uro, na vuata kei na draunikau bulabula. Lai raici nomu vuniwai e liu qai cakava na veisau lelevu o vinakata ena nomu ivakarau ni kana. Ena rawa ni vakatututaka o vuniwai na kakana mo kania kei na kena me kua, ni so na kakana ena rawa ni vakaleqa na nomu bula.

Kuria qo, gunuwai tiko ga. Na maca ni wai ni yago e dau yacovi ira na itabaqase, vakabibi vei ira era tiko duadua se ra tiko ena vale ni malumalumu. Qori e rawa ni vakavuna na lutu, veilecayaki, qaco ni kete, salulu ni yago, tauvimate, kei na mate.

Na ka me Qarauni e Vale

E levu era dau lutu sara ga e vale. Ia o rawa ni vakalailaitaka na kena yaco qori ni muri eso na vakatutu yaga e toka e ra. Ni o wilika tiko qori, vakasamataka na ituvaki ni nomu vale.

Valenisili kei na Valelailai:

● Me kua ni sisisi na fuloa ni suasua.

● Ke biu na ibutubutu e loma ni valenisili se tavu, me vakayagataki na kena e sega ni sisisi. Ke biu tale ga kina na idabedabe, me volekata na vaivo. Ena rairai yaga tale ga na shawa (shower) e tauri toka ga, mo rawa ni dabe tiko ga ni o sili.

● E vinaka me tiko tale ga na itautauri mo kukube kina ni o vakarau se vakayagataka oti na tavu ni sisili se valelailai. Na itautauri e biu me kaukaua qai kabi dei. Raica me cere vinaka na idabedabe ni valelailai me rawarawa kina na nomu dabe se duri.

● Me waqa tu ga na cina ena bogi, se vakayagataka na cina livaliva.

iKabakaba:

● Me kua ni kabuacara kina na iyaya, tu vinaka tale ga, qai rama vinaka kina na cina.

● Ke rawa, me kabi dei na itautauri ena yasa ruarua ni ikabakaba, eso na ka e biu me kua ni sisisi kina na ikabakaba, me tiko tale ga na suwiti ni cina e cake kei na kena e ra.

● Na nodra kaba ra siro na qase ena ikabakaba e rawa ni kaukaua tiko ga kina na yavadra. Ia ke o taitaivatia ni o taubale, e vinaka mo drau lako vata kei na dua.

Rumunimoce:

● Me biu vakamatau na idavodavo kei na iyaya tale eso me rawarawa kina na nomu veitosoyaki, me kua tale ga ni yaco na leqa.

● Me dua na nomu idabedabe, mo dabe kina o qai vakaisulu.

● Me toka voleka vei iko e dua na cina se cina livaliva ni o moce.

Valenikuro:

● Me galala tu ga na vata kei na teveli me rawarawa na nomu biuta kina na iyaya o volia mai se so tale na ka.

● Me kua ni sisisi se ramase sivia na fuloa ni valenikuro.

● Me vakarauta ga na cere ni kovate me rawarawa na nomu taura mai na iyaya qai sega ni gadrevi kina na veivuke. Kua ni vakayagataka na ikabakaba kei na so tale na kena mataqali e via cere toka, kua vakadua ni kaba ena idabedabe!

Eso Tale na Vakatutu Yaga:

● Me waqa tiko na cina de o via gole i valenisili se valelailai se so tale na vanua ena bogi.

● E vinaka mo vakayagataka na ititoko se walk­er ni o lako ena bogi, ni o se sega ni yadra vinaka sara se yadra vinaka na nomu vakasama.

● Me kua ni yavavala na nomu idabedabe (kua ni vaqiqi), me tiko na vanua mo taqara kina na ligamu, me vakarauta tale ga na cere ni idabedabe me rawarawa na nomu dabe se duri.

● E vinaka mo vakavinakataka, sosomitaka se kauta laivi na kapete makawa (carpet), na laino, se na taile (tile) kaca mo kua kina ni tacaqe. Na wa kece ni livaliva me kabi e lalaga, me kua ni dodo ena vanua eda taubale kina.

● Na ibutubutu lalai e rawa ni vakavuna na tacaqe, e dodonu gona me kau tani mai na vanua e kapetetaki. Ke biu ena fuloa dravia, me vaka na taile se kau, e dodonu me kabi dei ena fuloa me qai biu vata kei na dua na ka e sega ni sisisi.

● Kua ni dara na ivava makawa se ka levu e yavamu se na ivava sisisi na botona. Kua tale ga ni dara na ivava titeqe.

● Eso na wainimate e rawa ni vakavuna na rebo se taitaivatia. Ke o vakila oya ni o gunuva oti na memu wainimate, tukuna sara vei nomu vuniwai. E rawa sara ga ni veisautaka na kena levu mo taura se veisau sara ga na wainimate.

Ke o raica ni gadrevi eso na ka o sega ni cakava rawa vakataki iko, kere veivuke vua e dua na nomu lewe ni vuvale, nomu itokani se o ira era rairai kenadau ena ka me ripeataki. Kua tale ga ni lokuyara.

Ka Era Rawa ni Cakava Eso Tale

Ke rau sa qase na nomu itubutubu, na tukamu kei na tubumu se dua na nomu itokani, o rawa ni vukei ira vakacava mera kua ni lutu me lai vakaleqai ira sara? Dua mada ga oya, o rawa ni maqosataka na nomu railesuva kei ira na veika sa vakamacalataki oti mai me qarauni, vukei ira tale ga mera vakavinakataka na leqa e tiko. Ke gadrevi, de dua o rawa ni vakarautaka vakadua se vakarua e veimacawa na kakana bulabula mera kania. E vinakati tale ga mera dau vakaukauayago na qase. Vakacava o rawa ni taubale kei ira se o okati ira ena so tale na ka o dau cakava? Era dau taleitaka e levu na qase mera dau lako e tuba ke lako kei ira e dua na itokani era nuitaka. Ena so na vanua era dau veivuke na matanitu ena nodra qaravi e vale na qase, nodra vakaukauayago se cakava eso na ka me yavala tiko kina na yagodra se vakasama, mera dau qaqarauni tale ga nira tiko e vale. Ena rawa ni vakatututaka na nomu vuniwai na taba ni veiqaravi va qori ke gadrevi.

Na Dauveibuli, e vakatokai me “ka dede sara na nona bula,” e vinakata meda dokai ira na qase, vakabibi o ira na noda itubutubu qase. (Taniela 7:9) E vakarota: “Mo vakarokorokotaki rau na tamamu kei na tinamu.” (Lako Yani 20:12) E tukuna tale ga: “Mo tu cake e matadra sa sika na uluna, ka doka na matadra na tamata qase, ka rerevaka na nomudou Kalou.” (Vunau ni Soro 19:32) Io, na noda dokai ira na tabaqase e vakaraitaka nida rerevaka na Kalou! Nira vakavinavinakataka na itabaqase na veivuke e caka vei ira, era na lomani, dokai ra qai kauaitaki. Eda sega ni raica wale ga ni dua na itavi na noda vukei ira, ia eda marautaka dina!

[iVakamacala e ra]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 30]

IYAYA VAKALIVALIVA E YAGA NI YACO VAKASAURI NA LEQA

Eso na vanua e rawa nira vakayagataka na itabaqase e dua na iyaya vakalivaliva lailai ni yaco vakasauri na leqa, me vaka na nodra lutu mera mavoa sara kina se sega ni duri rawa. E rawa nira kere veivuke ena nodra tabaka ga e dua na bulukau. Na iyaya qo e rawa ni lili toka ga ena domo se kabi toka ga ena ilabeniika. Ke tiko na iyaya va qori ena vanua o tiko kina, de dua o na via vakayagataka​—vakabibi ke o tiko duadua.