Vakavinavinakataka na iSolisoli Talei e Soli Vei Iko

E VAKATUBUQOROQORO na levu ni ka e rawa ni cakava na yagoda. Na manumanu e sega ni cakava rawa na ka eda cakava. Na vuna eda rawata kina qori, oya nida rawa ni duri vakadodonu, qo eda na sega wale ga ni raica kina e levu na vanua, ena galala tale ga kina na ligada meda cakava na ka ga e rawa. Vakasamataka mada na lailai ni ka eda rawa ni cakava ke da vakayagataka na ligada kei na yavada meda taubale kina!

E dua tale oya na vereverea ni ibulibuli niyagoda meda vakila kina na ka, qori ena veivosakitaki tiko ena ulutaga qo. E okati e ke na liga, daliga, mata, kei na vakasakiti ni noda mona. Meda dikeva yadua mada.

Na Ligada

E iyaragi totoka dina na ligada me maqosa kina na ka eda cakava. Eda rawa ni tuya na waniculacula ena icula liga se bola buka, da rawa ni droini se taba piano. E dau vakila totolo na ka na ligada. Ke da tara mada ga vakalailai e dua na ka, e totolo ga noda rawa ni kila ni oya e vuti ni manumanu, pepa, kuli ni yago, kaukamea, wai, se kau. Io, e levu tale na ka e rawa ni cakava na ligada. Eda rawa tale ga ni kila kina na veika e tu wavoliti keda. E rawa tale ga nida vakaraitaka kina na noda loloma kei na veinanumi.

Na cava e maqosa kina na ligada? Na cava e rawa kina ni matanataka qai vakila totolo na ka? Se cava e rawa ni cakava kina e levu na ka? E levu na vuna. Dikeva mada qo e va.

1. E sivia e 50 na sui e tu ena ligada ruarua, qo e dua na ikava ni wiliwili ni sui e tu e yagoda. Na vereverea ni ituvatuva ni ligada​—na sui, na isema ni sui, na viciko​—e rawarawa kina na kena yavala.

2. E dua vei ira na noda iqaqalo e vakatokai na idovidovi ni kakana, e sema ena dua na isema ni sui e vaka na idabedabe ni ose na kena ibulibuli, e bulicaki vakamatau ena rua na sui erau qai veibasai toka. Na isema ni sui qo e sema vata kei na masela, kei na so tale na viciko me rawarawa kina ni veimoiyaki na idovidovi ni kakana me kaukaua tale ga.

3. E tolu na iwasewase ni masela e lewa na veimoiyaki ni ligada. Na rua na iwasewase kaukaua duadua​—na extensor kei na flexor​—e tiko ena maliwa ni noda duruduruniliga kei na noda ilabeniika qai rawa ni yavalata na iqaqalo ena veivuke ni viciko. Ke tiko na rua na iwasewase ni masela qo ena qete­qete­ni­liga, ena rairai levulevu tu qai dredre meda veimoiyaka! Na ikatolu ni iwasewase ni masela, e tiko sara ga ena loma ni qeteqeteniliga, e lailai toka ga vei rau qori, qo e rawarawa kina me veimoiyaki na noda iqaqalo.

4. Na noda iqaqalo e vaka e dua na misini livaliva e rawa ni dau vakila na ka​—na vusoniliga e tu kina e rauta ni 2,500 na sela ni nave e vakatokai na receptor. Qo e dua wale ga na vanua lailai, e rauta ni dua na square na sedimita. Era duidui tale ga na sela ni nave qo qai duidui na itavi era dui qarava, rawa kina nida vakila na dravia se varovaroa ni dua na ka, na katakata kei na batabata, suasua, na ka e yavavala, na kaukaua, kei na mosi. Sa rauta me kilai na noda iqaqalo me dua na tikiniyago e dau vakila totolo na ka.

Na Daligada

Eso na manumanu era rogoca rawa na ka e sega ni rogoca na tamata, ia era tukuna na kenadau ni vakatubuqoroqoro na cakacaka vata ni daligada kei na noda mona. Na ka eda rogoca eda rawa kina ni kila se ka oya e rogolevu, rogo bi se mamada, kila na kena itautau, da qai kila tale ga na vanua e voqa tiko mai kina kei na kena yawa. Na levu ni ka e rawa ni rogoca e dua na daliga vinaka e rauta ni 20 ina 20,000 na hertz se italetale ni dua na sekodi. E rawa ni rogoca na daligada na rorogo mai na 1,000 ina 5,000 na italetale ena dua na sekodi. Kuria qo, eda rawa tale ga ni vakila na kena veisau e dua na rorogo, kena ivakaraitaki mai na 440 ina 441 na italetale ena dua na sekodi.

Io, na daliga vinaka e rawa ni rogoca totolo mada ga na rorogo ni veitosoyaki ni cagi ke volekata yani vakalailai na imatai ni lati ni daligada e vakatokai na eardrum! E tukuni ena dua na ulutaga ni vuli ena dua univesiti me baleta na rorogo, “ni ituvaki ni noda rogoca rawa na ka na kawatamata e sa veirauti vinaka sara ga e yagoda. . . . Ena sega ni yaga ke sa rui sivia tale na levu ni ka eda rawa ni rogoca, nida na rogoca tale kina eso na ka e sega ni yaga vei keda,” qo eso na rorogo lalai me vaka na kena veitosoyaki e maliwalala eso na ka somidi sara.

Na yavavala ni eardrum e dau vakavuna e dua na igu e basika ga mai vakataki koya qai vakayagataki eso na sui lalai e vakatokai na ossicles me vakauta na yavavala oya ena loma sara ni daligada. E vakatokai na sui lalai qori me hammer, anvil, kei na stapes. Ia vakacava ke o rogoca vakasauri e dua na ka e sa rui rogo levu tale? Ke yaco qo, e tiko na ka e rawa ni taqomaka na daliga, qori na kena yavala na masela ena loma ni daligada me veisautaka na nodratou tuvai na sui lalai qori me vakalailaitaka na kaukaua ni rorogo oya. E sega ni tiko ena daligada eso na ka me vorata na rorogo sa lako tu ga qai rogolevu. Na rorogo levu va qori e rawa ni vakaleqa sara ga na daligada. Mo qarauna vinaka gona na ‘ibulibuli veivakurabuitaki’ e solia na Dauveibuli.​—Same 139:14.

Na veitikiniyago kece e daligada e vukea meda kila na vanua e gole tiko mai kina na rorogo. Qo eso na veitikiniyago, na ibulibuli ni daligada e vaka na qanivivili, na qara ni daligada, na kedrau veiyawaki na daligada, kei na vakatubuqoroqoro ni ka e rawa ni cakava na noda mona me cakacakataka kina na ka e rogoca. Koya gona, ke mani malumu na rorogo e rogoca e dua na daligada mai na kena ikarua, kaya mada ke vakavica na milioni ena dua na sekodi nona rogoca e liu e dua na daliga mai na kena ikarua, ena vakatakila vei iko na mona na vanua e gole tiko mai kina na rorogo.

Vakasamataka mada ke o nakita mo bulia e dua na ka vereverea va qori! Macala ga ni na vinakati mo kila vinaka sara na fika vereverea​—me totolo tale ga na nomu vakasama! Ke bulia e dua na izinia e dua na ka e vaka na daliga me via volekata na kena e bulia na Dauveibuli, ena vakacaucautaki vakalevu. Ia vakacava e dau vakacaucautaki vakalevu na Kalou ena ka veivakurabuitaki e bulia?​—Roma 1:​20.

Na Matada

Era tukuna eso na daunivakadidike ni o ira e vinaka na matadra e rauta ni 80 na pasede na nodra kila vinaka na veika e tu wavoliti ira, rawa ga qori mai na ka era raica. Ni cakacaka vata na matada kei na noda mona, eda rawa ni raica kina na duidui roka, eda raica vinaka kina eso na ka e veitosoyaki kei na kena iyaloyalo, eda kila tale ga na ibulibuli ni dua na ka, da qai rawa ni veiraiyaki. Kuria qori, eda rawa ni raica na duidui ni rarama.

E okati tale ga kina na nodra cakacaka vata eso na tiki ni mata. Kena ivakaraitaki, na loa ni mata e rawa ni vakalevutaki mai 1.5 na milimita ina 8 na milimita na kena raba, e rawa kina ni vakatolusagavulutaki na levu ni rarama eda raica. Ena curu basika sara na rarama ena loma ni matada, qai tao sara ena retina, qo na vanua ena vakaduanadrautaki kina na levu ni rarama e ciqoma na matada. Kua gona ni raica vakadodonu na matanisiga!

E tiko ena retina e rua na mataqali photo­receptor (e nona itavi me raica na rarama)​—dua e vakatokai na cone (rauta ni 6 na milioni na kedra iwiliwili), e rawa nida raica kina na dui roka, e matata tale ga. Dua tale e vakatokai na rod (120 ina​140 na milioni na kena iwiliwili), qo e vakaduanaudolutaki na kena kaukaua mai na cone, rawa kina nida raica na vanua e via buto.

Dua tale na tiki ni mata e okati kina na sela ni retina e sema ena cone kei na rod. Na sela qo e rawa ni vakamatauni koya “ena vica ga na sekodi ena vanua buto qai rawa ni vakavinakataka vakatini se sivia na noda rai ena bogi,” e tukuna na American Optometric Association.

O ira na izinia era dau bulia na itaba, scan­ner, kei na kompiuta salavata kei na kena porokaramu. Ia ena nodra cakacaka vata na gacagaca ni iyaya kece qori, kei na kedra vereverea e sega sara ga ni yacova na ka e cakava na matada. E vinaka mo taroga: ‘Na vereverea ni ka e cakava na matada, e dodonu meda vakabauta nira basika ga vakacalaka me vaka era nanuma o ira na vakabauta na bula vakaidewadewa?’ O Jope e dua na dauveiqaravi ni Kalou ena gauna makawa, e lailai ga na ka e kila me baleta na keda ibulibuli ni vakatauvatani kei na ka eda kila nikua. Ia e tukuna ga ena nuidei vua na Kalou: “Sa vakamataitaki au na ligamuni.”​—Jope 10:8.

Na Noda Mona

Ni veivakurabuitaki na ka e rawa ni cakava na noda mona, e rawa kina ni kila na ibalebale ni sikinala e vakauta tiko yani na noda nave mai na tikiniyagoda e dau vakila na ka. Ena biuta vata tale ga na sikinala e ciqoma kei na itukutuku e sa maroroi tu ena noda mona. Koya gona, ena totolo ga na nona kila na mona na iboi ni dua na ka me nanuma lesu kina na ka sa yaco oti ena dua na gauna. Ke o qai raica ga vakalailai e dua na ka o sa kila rawa toka​—kena ivakaraitaki ni o raica ni pasi na bui ni pusi​—ena totolo ga ni cakacakataka na nomu mona ni tiko voleka e kea na pusi.

E macala ga ni sega ni porokaramutaki na noda mona me katona na rairai ni pusi, me vaka ga na kena sega ni porokaramutaki na noda mona ena iboi ni dua na rosi se rorogo ni wai se na kena vakilai na vutinimanumanu. E vulica na mona na ka kece qori. E vakadinadinataki qo vei ira na sucu mataboko, ra qai rai tale nira sele. Ena vulica na nodra mona me wilika na duidui sikinala e solia na mata. Na cava e rawa nira vakila?

E rawa nira kila na duidui roka, na veitosoyaki ni ka kei na kedra ibulibuli. Ia ni oti qori era sa rawa ni kila e levu sara na ka. O ira na gone, vakalevu o ira na gonelailai sara, e totolo ga na ka era vulica. Ia e dredre qori vei ira na uabula. Ni na dredre mada ga mera raica ra qai kilai ira eso tale. E rarawataki ni laurai vakalevu vei ira na uabula era sa “bula ni oti na nodra sele,” oya “nira dau marau ena gauna sa vinaka tale kina na nodra rai, oti era na rarawa ra qai veilecayaki, qo e dau vakavuna na nodra lomabibi,” e tukuna na Koch Laboratory ena California Institute of Technology.

Na itukutuku qo e vukei keda meda raica kina vakabibi na veivakabulai levu a cakava o Jisu Karisito, ena nona cakacaka vakaitalatala e vuravura. Era sega wale ga ni rai na mataboko, rogo na didivara, ia era rawa ni kila na ka era raica kei na rorogo era rogoca. E tautauvata tale ga qori ena gauna era vosa kina na galu ni oti na nodra vakabulai, e vakasakiti sara qo vei ira era galu ena gauna era sucu kina. (Maciu 15:30; Marika 8:​22-​25; Luke 7:​21, 22) Eda rawa ni vakadeitaka tale ga nira sega nira lomabibi o ira na mataboko era vakabulai ena gauna oya. O Jisu a vakabula e dua na turaga, e tukuna ena doudou na turaga qori vei ira na meca i Jisu: “Eda se sega ni bau rogoca ni dua e vakavuna me rai o koya e sucu mataboko. Ke sega ni tamata ni Kalou na tagane qo, ena sega ni rawata e dua na ka.”​—Joni 9:​1-​38.

Ena ulutaga e tarava eda na dikeva tiko eso na itovo me vaka na yaloqaqa kei na loloma. O bau vaqaqa tu se cava eda rawa duadua ga kina ni vakaraitaka na itovo qori? Meda rawa ni vakadeitaka qori, eso mada ga na ka veivakurabuitaki eda cakava e vakadredretaka na nodra sasaga o ira na via vakadinadinataka nida vaka na manumanu e uasivi sara.

[Kato ena tabana e 15]

VEIVAKURABUITAKI NA NODA MONA

E rawa vakacava ni kila na noda mona na ka eda raica, rogoca, boica, kei na ka eda tara? Era se drukataka tiko ga qori na saenitisi. E tukuna e dua na saenitisi o Gerald L. Schroeder: “E sega ni dua na ka e tiko ena noda mona me raica kina na vosa eda wilika tiko.”

E tukuna tale: “Na kena kilai tu mai na ka vereverea e rawa ni cakava na noda mona, e lomatarotarotaki kina na ivakavuvuli rawarawa me baleta na bula vakaidewadewa.” E tomana: “Ke a kila o Darwin na itukutuku dina me baleta na noda bula, au vakabauta ni na vakatututaka e dua na ivakavuvuli e duidui sara mai na ivakavuvuli ni bula vakaidewadewa.”

[Diagram/​iYaloyalo ena tabana e 13]

(Raica tale na ivola)

Vanua e lewa na masela

iSema ni sui (Saddle joint)

Sui ni qaqalo

Vakilai totolo kina na ka

[iYaloyalo ena tabana e 13]

Na cava e cakava kina e levu na ka na ligada?

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Na noda mona e cakacakataka na sikinala e solia mai na vo ni tikiniyagoda e dau vakila na ka, qai biuta vata na itukutuku sa tu rawa ena mona