A Maroroi Vakacava?

Na ivola makawa e tiko na kena meca—na kama, suasua, se tauvi vukoa. Oqo era meca tale ga ni iVolatabu. Vei ira na ivola makawa, e vakasakiti na itukutuku ni kena maroroi voli mai na iVolatabu, me mai ivola e veisoliyaki vakalevu duadua e vuravura. Me kua ni tauri vakamamada na kena ivolatukutuku.

ERA sega ni ceuceu na dauvolaivolatabu ena vatu; se ra volavola ena tikiniqele. Era vakayagataka na ka e rawa ni vuca—na papyrus (mai na kuta ni Ijipita) kei na parchment (mai na kulinimanumanu).

Sa e vei na ivola taumada a volai sara ga kina? E levu era sa rairai rusa ena nodra gauna na Isireli makawa. E kaya o Oscar Paret na daunivakadidike: “Erau tautauvata vinaka sara ga [na papyrus kei na kuli ni manumanu] ena nodrau vucavuca rawarawa mai na draki tunumaka, na vukoa, kei na ulo. Eda kila vinaka na kena sega ni vinaka ina pepa, kei na kulinimanumanu, se mani kaukaua vakacava, me biu tu e tautuba se ena dua na rumu suasua.”¹

Ke sa vuca makawa na ivola taumada a volai sara ga kina na iVolatabu, a maroroi tiko ga mai vakacava na vosa era vola na dauvolaivolatabu?

Era Maroroya na Vunivola Maqosa

Ni volai oti ga e dua na ivola taumada ena iVolatabu, e lavetaki sara e liga, me levu na kena ilavelave. E Isireli makawa, e nodra cakacaka sara ga na vunivola mera lavetaka na iVolatabu. (Esera 7:6; Same 45:1) Ia era sega ni bula dede na ilavelave oqo, era dau vuca tale ga. Ni toso gona na gauna, ena vinakati mera lavetaki ina so tale na ivola me kedra isosomi. Ni sa vuca yani na ivola taumada, sa ra na tiko na kedra ilavelave vovou oqo me lavetaki kina e levu tale na ilavelave. Na cakacaka ni kena lavetaki se baci lavetaki vaka oqo e caka tiko mai ena loma ni vicavata na senitiuri. E vakacava, e veisautaka vakadua sara ga na lewe ni iVolatabu na ka era lavetaka cala na vunivola? E vakadinadinataki ni sega ni vaka kina.

Era yalodina ena nodra itavi na vunivola. Era doka sara ga na vosa era lavetaka. Ra qai maqosa ena nodra qarauna vinaka nodra cakacaka. Na vosa vakaiperiu e vakadewataki tiko me “vunivola” na so·pherʹ, e kena ibalebale na wiliwili qai volatukutukutaki. Ena kilai na dodonu vakaoti ni nodra cakacaka na vunivola ke ra dikevi na Masorete.a E vola me baleti ira na daunivakadidike o Hartwell Horne: “Era . . . kila na matanivola e tiko ena veimama ni Penitatuki [imatai ni lima ni ivola ena iVolatabu], na matavosa ena veimama ni ivola yadua, kei na iwiliwili ni kena vakayagataki e dua na matanivola vakaiperiu ena iVolatabu Vakaiperiu taucoko.”³

E vica na sala era vakayagataka na vunivola me kua ni cala kina nodra cakacaka. Ena nodra qarauna me kua ni lutu e dua mada ga na matanivola ena iVolatabu, era sega wale ga ni wilika na vosa yadua e lavetaki, ia na matanivola tale ga. Vakasamataka mada na tama ni cakacaka levu era cakava: E tukuni nira wilika kece na 815,140 na matanivola yadua ena iVolatabu Vakaiperiu!⁴ Na mamakutu vaka oqo e vakavuna me dodonu tiko kina nodra cakacaka.

Ia, era na cala ena so na gauna na vunivola. O koya gona, ena vicavata na senitiuri na kena lavetaki tiko mai na iVolatabu, e se sega beka ni veisau na lewena?

Yavu Meda Nuidei Kina

E tiko na vuna vinaka me vakabauti kina ni a lavetaki vakadodonu na iVolatabu e tiko vei keda ena gauna oqo. E vakadinadinataki ena ilavelave ni iVolatabu e volaligataki se ra tiko edaidai​—vakabauti ni 6,000 na ilavelave taucoko ni iVolatabu Vakaiperiu se so na kena iwase, kei na rauta ni 5,000 ena iVolatabu Vakirisi Vakarisito. E wili kina e dua na ilavelave ni vica na wase ni iVolatabu Vakaiperiu a kune ena 1947, e vakadinadinataka ni a lavetaki vakadodonu na iVolatabu. E vakatokai na ilavelave oqo me “ilavelave uasivi duadua me kune ena noda itabagauna.”⁵

Ni vakatawa sipi tiko ena yabaki oqori e dua na cauravou ni Arapea, a kunea e dua na qaravatu volekata na Waitui Mate. A raica kina e so na saqa, levu ga era lala. Ia, a sogo vinaka tu e dua. Ena gauna e dolava kina, a ologi tu ena lineni e dua na ivolavivigi. E caka ena kulinimanumanu na ivolavivigi oqo, e volai kina na ivola taucoko nei Aisea ena iVolatabu. E maroroi vinaka na ivolavivigi oqo, ia e laurai ni sa vakavinakataki vakavica. E sega ni kila na cauravou oya ni na kuruseti vuravura na italanoa ni ivolavivigi makawa a kunea.

Na cava e vakairogorogo kina na ivolavivigi oya? Ena 1947, na ilavelave ni iVolatabu makawa duadua e tiko ena vosa vakaiperiu se volai rauta na ika10 ni senitiuri S.K. Ia na ivolavivigi oqo se volai ena ikarua ni senitiuri B.S.K.b—rauta ni duanaudolu vakacaca na yabaki yani e liu.c Era via kila sara ga na daunivakadidike se duidui na ivolavivigi oqo mai na kena ra qai volai e muri se sega.

Ena dua na vakadidike, era vakatauvatana na kenadau na ika53 ni wase ni Aisea ena iVolavivigi ni Waitui Mate kei na nodra ilavelave na Masorete a volai ni oti tale e duanaudolu na yabaki. E tukuna na ivola A General Introduction to the Bible na macala ni vakadidike oya: “Ena 166 na vosa ena Aisea 53, e duidui ga e tinikavitu na matanivola. E tini na matanivola e duidui ena vuku ni kena sipeligi, ia e sega ni veisautaka na ibalebale ni yatuvosa. E va tale na matanivola e duidui ni veisau na iwalewale ni volavola, me vaka na vosa isema. Na vo ni tolu na matanivola e baleta na vosa ‘rarama,’ ni lai vakacurumi ena Aisea 53 tikina e 11, ia e sega ga ni veisau sara kina na kena ibalebale. . . . O koya gona, ena dua na wase e tiko kina e 166 na vosa, e lomatarotarotaki ga e dua na vosa (tolu na kena matanivola) ni lavetaki voli mai ena duanaudolu na yabaki​—⁠qai sega ni veisautaka na ibalebale ni yatuvosa.”⁷

E vaka tale ga kina na ka e kaya o Parofesa Millar Burrows, a yabaki vicavata nona vakadikeva na iVolavivigi ni Waitui Mate: “Na kedrau duidui na . . . ivolavivigi i Aisea kei na nodra ilavelave na Masorete e bale ga ena kena lavetaki cala e so na ka. Veitalia na duidui oqo, e se lakolako vata ga kei na ivola a qai mai lavetaki e muri. Na kedrau lakolako vata kei na ivola e lavetaki makawa sara e ivakadei ni dodonu vinaka na lewenivola eda vakayagataka tiko.”⁸

E tiko tale ga na “ivakadei” ni a lavetaki vinaka na iVolatabu Vakirisi Vakarisito. A vakadinadinataki ena kena kune ena ika19 ni senitiuri na Codex Sinaiticus, e dua na ivola kulinime se volai ena ika4 ni senitiuri S.K. Oqo na ivola e vakadeitaka na dina ni ilavelave ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito a lavetaki ni oti tale e vicavata na senitiuri. E dua na iwase ni Kosipeli i Joni e volai ena tikinikuta a kune ena yasana o Faiyūm, mai Ijipita, se volai sara ena imatai ni veimama ni ikarua ni senitiuri S.K. Kena ibalebale ni lavetaki ni oti ga e 50 na yabaki mai na kena volai taumada na kosipeli oya. E maroroi voli mai ena loma ni nuku katakata me vicavata na senitiuri. E lako vata na lewenivola oqo kei na ilavelave era qai lavetaki e muri.⁹

Sa tu gona na ivakadinadina ni dodonu vinaka nodra cakacaka na vunivola. Ia, era a cala ena so na gauna. E sega ni dua na ivola me sega ni cala​—wili kina na iVolavivigi ni Waitui Mate nei Aisea. Ia sa rawa vei ira na daunivakadidike mera kila ra qai vakadodonutaka na cala vaka oqori.

Vakadodonutaki Nodra Cala na Vunivola

Kaya mada ke tukuni vei ira e 100 mera vola­liga­taka e dua na ivola levu. Sa macala ga ni na cala na ka era na lavetaka e so. Ia, ena sega ni tautauvata na vosa era vola cala. Ke o vakadikeva vinaka o qai vakatauvatana na 100 na ilavelave oqori, o na rawa ni kila na vosa e lavetaki cala, o qai kila tale ga na lewe dina ni ivola taumada, veitalia ke o se bera ni raica.

E vaka kina o ira na vunivola ni iVolatabu, e sega ni tautauvata na cala era cakava. Edaidai, sa rawa ni vakatauvatani e vicavata na udolu na ilavelave makawa ni iVolatabu, ra qai kila kina na kenadau na vosa era volai cala. Sa ra kila tale ga na lewe taumada ni ivola, ra qai kila na cala me vakadodonutaki. Ena kena vakadikevi vakavinaka vaka oqo, sa ra vola rawa kina na kenadau e dua na ivola, na ivakacoko (mas­ter text) ena kena vosa taumada, na vosa vakaiperiu kei na vosa vakirisi. E taurivaki ena ivola oqo na vosa era vakabauta ni vosa a volai ena ivola taumada. Ia, ke tiko na duidui ena so na vosa me vaka e laurai ena so tale na ilavelave, e dau tukuni oqo ena ivakamacala e ra ni ivola. Na ivola era vola oqo na kenadau era dau vakayagataka na daunivakadewa mera vakadewataka kina na iVolatabu ena vosa ni gauna oqo.

O koya gona, ena gauna o wilika tale kina e dua na iVolatabu e vakadewataki ena vosa ni gauna oqo, sa rawa ni o nuidei ni ivola ena vosa vakaiperiu kei na vosa vakirisi e yavutaki kina, e se vaka sara tiko ga na vosa era a vola na dauvolaivolatabu taumada.d E sega ni sega, e veivakurabuitaki dina na kena maroroi tiko ga mai na vosa ena iVolatabu ena loma ni vicavata na udolu na yabaki ni kena lavetaki. E rawa kina vei Sir Frederic Kenyon, na iliuliu ni valeniyaumaroroi mai Peritania ena dua na gauna balavu, me kaya: “E sega ni vinakati me veibataki tale ni dodonu tu na lewe ni iVolatabu . . . E sega ni dua tale na ivola makawa ena vuravura e rawa ni tukuni kina oqo.”¹⁰

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 8]

Era maroroya na iVolatabu na vunivola maqosa

[iYaloyalo ena tabana e 9]

Na iVolavivigi ni Waitui Mate i Aisea (na kena ilavelave e tabaki oqori) e via tautauvata sara ga kei na nodra ilavelave na Masorete a volai ni oti tale e duanaudolu na yabaki