Wase Tolu

Vakatovolei—Ia e Dina Tu ga Vei Jiova!

1, 2. Na cava soti na veika lelevu e yaco tiko ena vica na yabaki ni bera na itukutuku i Taniela?

E TEKIVU na ivola vakaparofisai i Taniela donuya na veiveisau lelevu ena veiliutaki e vuravura. Se qai bale ga o Ninive, na koroturaga kei Asiria. Sa mai vakamalumalumutaki o Ijipita ena ceva ni vanua o Juta. Ia o Papiloni e kaukaua sara tiko mai vakatotolo me vakacolasau e vuravura.

² Ena 625 B.S.K., a saga ena iotioti ni gauna o Fero Niko mai Ijipita me tarova nona via tete vaka ina ceva o Papiloni. A liutaka o Niko na nona mataivalu i Kakimisi ena bati ni isoniwai na Uferetisi. E qai mai vakatokai na ivalu oqo me veiraravui e Kakimisi, e ivalu vakairogorogo, e ivalu ni qaqa tale ga. E ravuti kina na mataivalu i Fero Niko mai na mataivalu ni Papiloni e liutaka na ravouvou o Nepukanesa. (Jeremaia 46:2) Ni se cibitaka tiko o Nepukanesa nona qaqa, e mai ravuti Siria kei Palesitaina sara. E rawa ni tukuni ni mai muduka vakadua o koya na nona vakacolasau o Ijipita ena iwase ni vuravura oya. E mai cegu ga vakalekaleka na ravuravu i Nepukanesa ni leqa o tamana, o Nabopolassar.

3. Na cava e yaco ena imatai ni nona valuti Jerusalemi o Nepukanesa?

³ Ena yabaki e tarava ni sa mai dabe me tui Papiloni o Nepukanesa, a tomana tale nona ravuravu vakaivalu e Siria kei Palesitaina. E se qai imatai ni gauna oqo me butuki Jerusalemi kina. E kaya na iVolatabu: “E na nona gauna sa lako cake ko Nepukanesa na tui Papiloni, a sa qali vua ko Jioiakimi ka yabaki tolu: sa qai vuki ko koya, ka talaidredre vua.”​—2 Tui 24:1.

NEPUKANESA E JERUSALEMI

4. Na cava na ibalebale ni malanivosa “e nai katolu ni yabaki ni lewa i Jioiakimi na tui” ena Taniela 1:1?

⁴ Eda kauai sara ena malanivosa “ka yabaki tolu,” ni idola ni vosa i Taniela e kaya: “E nai katolu ni yabaki ni lewa i Jioiakimi na tui Juta sa lako mai ko Nepukanesa na tui Papiloni ki Jerusalemi, ka sa buku na kena druadrua.” (Taniela 1:1) A se ravouvou ga, sega ni “tui Papiloni” o Nepukanesa ena ikatolu ni yabaki ni veiliutaki i Jioiakimi, ni a lewa o Jioiakimi mai na 628 ina 618 B.S.K. Ena 620 B.S.K., a vakaroti Jioiakimi o Nepukanesa me saumi ivakacavacava. Ia a be o Jioiakimi ni oti tale e tolu na yabaki. O koya gona, ena 618 B.S.K. donuya na ikatolu ni yabaki ni nona qali o Jioiakimi i Papiloni, a lesu kina ena ikarua ni gauna i Jerusalemi o Tui Nepukanesa me totogitaki Jioiakimi ena nona vakadrecike.

5. E qai tini vakacava na ikarua ni nona valuti Jerusalemi o Nepukanesa?

⁵ Ena lewa i Jiova, “sa soli Jioiakimi na tui Juta ki na ligana, ka so nai yaya ni vale ni Kalou” me tini kina nodra buku druadrua na Papiloni. (Taniela 1:2) Rairai mate o Jioiakimi ena nona labati se vuaviritaki ni se buku druadruataki tiko o Jerusalemi. (Jeremaia 22:18, 19) Ena 618 B.S.K., a sosomitaki koya me tui o Jioiakini, na luvena tagane yabaki 18. Ia a lewa ga me tolu na vula tini na siga o Jioiakini, ni a soro ena 617 B.S.K.​—Vakatauvatana 2 Tui 24:10-15.

6. Na cava e cakava o Nepukanesa ena iyaya vakatabui ena valenisoro e Jerusalemi?

⁶ E kauta o Nepukanesa na iyaya vakatabui ena valenisoro e Jerusalemi me nona itokinivalu “ka sa kauta ko koya ki na vanua ko Saina ki na nona bure kalou; ka sa kauta nai yaya ki na vale ni yau ni nona kalou,” o Matuki se Merotaki ena vosa vakaiperiu. (Taniela 1:2; Jeremaia 50:2) A kunei e dua na ceuceu ni Papiloni e vakaraitaka nona kaya o Nepukanesa me baleta na valenisokalou i Matuki: “Au maroroya e loma na siliva kei na koula kei na vatutalei . . . au biuta tale ga kina na valeniyau ni noqu matanitu.” Eda na qai wilika tale na veika me baleta na iyaya vakatabui oqo ena nona gauna o Tui Pelisasari.​—Taniela 5:1-4.

NA ITABAGONE KAWA TURAGA KEI JERUSALEMI

7, 8. Ena Taniela 1:3, 4, kei na 6, na cava eda kila me baleti Taniela kei iratou na le tolu na nona itokani?

⁷ A sega ga ni kau mai i Papiloni na iyaya ni valenisoro i Jiova. E kaya na kena itukutuku: “A sa kaya na tui vei Asipinasi na turaga ni nona matanivanua, me kauti ira eso na Isireli, ka so era kawa ni tui, ka so era tamata turaga; na cauravou sa sega e dua na tikidra e ca, sa matavinaka, ka yalomatua e na vuku kecega, ka daukila ka, ka lomamacala e na vuli ka, ka tamata e kilikili me mai tu e na vale ni tui.”​—Taniela 1:3, 4.

⁸ O cei soti a digitaki? E tukuni vei keda: “Sa so vei iratou maivei ira na Juta, ko Taniela, kei Enanaia, kei Misaeli, kei Asaraia.” (Taniela 1:6) E kilai e ke e vica na ka me baleti Taniela kei iratou na nona itokani. Me kena ivakaraitaki, dikeva ni ratou sa “maivei ira na Juta,” na mataqali vakatui. Se ratou kawa sara ga ni tui se sega, sa da rawa ga ni kaya ni bau kilai toka na nodratou vuvale, dau vosayaco tale ga. Eratou vakatokai me ratou se “cauravou,” de ratou se qai yabaki 13 ga se sivia vakalailai. Ia eratou sega wale ga ni lomakasa se ratou bulicaki vinaka, eratou yalomatua, vuku, daukilaka, lomamacala sara tale ga. E vaka me duatani sara ga o Taniela kei iratou na nona ilala vei ira na itabagone e Jerusalemi, ni ratou kawa turaga.

9. Na cava e kena irairai kina ni ratou dau rerevaka na Kalou na nodratou itubutubu o Taniela kei iratou na le tolu na nona itokani?

⁹ E sega ni cavuti na nodratou itubutubu na itabagone oqo. Ia e kena irairai ni ratou qarava na Kalou dina, ratou taura tale ga vakabibi na nodratou itavi vakaitubutubu. Dua na ka na torosobu ni itovo kei na bula vakayalo mai Jerusalemi ena gauna oya, vakabibi vei ira na ‘kawa ni kei ira na sucuturaga.’ E macala kina ni ratou a tuberi vinaka o Taniela me ratou itovo vinaka, a sega ni tu tu ga ratou sa itovo vinaka. Sega ni vakataratutu ni ratou rarawataka dina na itubutubu na kau vakayawa ni dui luvedratou. Ia sa na wacava na nodratou sakitaki luvedratou ke ratou kila mada ga na ka eratou na cakava! Io, e rui bibi dina vei ira na itubutubu mera tuberi luvedra “ena veivakadodonutaki kei na ivakarau ni vakasama i Jiova”!​—Efeso 6:4, NW.

VAKATOVOLEI NA DEI NI VAKASAMA

10. Na cava eratou vakavulici kina na cauravou Iperiu, na cava e kena inaki?

¹⁰ Sega ni bera sa vakatovolei na dei ni nodratou vakasama na gonetagane kau vakavesu oqo. E inaki i Nepukanesa me ratou tuberi na itabagone Iperiu oqo ena ivakarau vakapapiloni. E vakaroti ira kina nona vakailesilesi “me ra vakavulici [iratou] enai vola kei na vosa ni kai Kalitia.” (Taniela 1:4) E duatani sara na vuli oqo. E vakamacalataka na International Standard Bible Encyclopedia ni “vulici kina na vosa vakasumerini, Akadini, Aramea . . . , kei na so tale na vosa, vaka kina e levu na ivola ena vosa kece oqori.” “E levu na ivola” e okati kina na itukutuku ni gauna makawa, na fika, na vuli kalokalo, kei na lesoni vaka oya. Ia, “e dikevi vakalevu . . . na ivola tale ga ni lotu, na omina [ivakatakilakila] kei na rai kalokalo.”

11. Na cava soti e caka me rawa ni matau kina vei iratou na cauravou Iperiu na nodra ivakarau ni bula na daunivakasala ni tui kei Papiloni?

¹¹ Ena nona vinakata me ratou vakamatauna na cauravou Iperiu oqo na nodra ivakarau ni bula na daunivakasala ni tui kei Papiloni, “a sa lewa na tui me dua na kedrai votavota e na veisiga mai na nona kakana ka dua na medra waini mai na waini sa gunu kina ko koya: ka me vakani ira tiko ka yabaki tolu, ka oti me ra qai mai tu e na mata ni tui.” (Taniela 1:5) Me kena ikuri, “sa vakayacani iratou na turaga ni matanivanua: sa vakayacani Taniela ko Pelitisasari; kei Enanaia, ko Setareki; kei Misaeli, ko Mesaki; kei Asaraia, ko Apeti-niko.” (Taniela 1:7) E kena ivalavala ena gauna vakaivolatabu me veisau na yaca ke dua na ka levu e yaco ena nona bula. Me kena ivakaraitaki, a veisautaka o Jiova na yacadrau o Eparama kei Serai me Eparaama kei Sera. (Vakatekivu 17:5, 15, 16) Ni dua e veisautaki na yacana, e vakaraitaka na nona lewai mai vua e veisautaka na yaca oya. Ni lesi o Josefa me lewa na kakana kece e Ijipita, a vakatokai koya o Fero me o Savenaca-panea.​—Vakatekivu 41:44, 45; vakatauvatana 2 Tui 23:34; 24:17.

12, 13. Na cava e tukuni kina ni sagai me vakasesei na nodratou vakabauta na cauravou Iperiu ena veisautaki ni yacadratou?

¹² E dua sara ga na ka levu vei iratou o Taniela na veisau ni yacadratou. Na yaca e vakatokai iratou kina o nodratou dui itubutubu e salavata ga kei na nodratou sokalou vei Jiova. E ibalebale ni “Taniela” na “Noqu Turaganilewa na Kalou.” Na “Enanaia” e kena ibalebale sa “Veivakadonui o Jiova.” Na “Misaeli” e rairai kena ibalebale “O Cei e Vaka na Kalou?” Na “Asaraia” e kena ibalebale “Sa Veivuke o Jiova.” Eratou rairai vakabauta na nodratou itubutubu ni ratou na tubu na dui luvedratou ena veidusimaki ni Kalou o Jiova me ratou nona dauveiqaravi daudina qai yalodina.

¹³ Ia na yacadratou vou na le va na Iperiu oqo e tukuni ira sara tiko ga na kalou lasu. E via kaya tiko beka ni sa mai vakamalumalumutaki na Kalou dina vei ira na veikalou oya. E sagai dina tiko me vakasesei na nodratou vakabauta na cauravou!

14. Na cava na ibalebale ni yaca e toka vei Taniela kei iratou na le tolu na nona itokani?

¹⁴ Na yaca i Taniela e veisau me Pelitisasari, e kena ibalebale “Taqomaka na Bula ni Tui.” Oqo e rairai ivakalekaleka ni vakamamasu vei Beli se o Matuki, na nodra kalou levu na Papiloni. Se a vakataulewa se sega o Nepukanesa ena yaca me toka vei Taniela, e macala ga ni dokadokataka ni toka vei Taniela “na yaca ni [nona] kalou.” (Taniela 4:8) A veisautaki na yaca i Enanaia me Setareki, era kaya e so na kenadau ni kena ibalebale na “iVakaro i Aku.” O Aku e tukuni ni dua na yaca ni nodra kalou mai Sumeri. O Misaeli e vakatokai me Mesaki (de, Mi·sha·aku), rairai moici ga na “O Cei e Vaka na Kalou” me “O Cei me Vakataki Aku?” Na yaca i Asaraia mai Papiloni o Apeti-niko, e rairai kena ibalebale “Dauveiqaravi i Niko.” O “Niko” e dua tale na yaca i “Nibo,” na yaca ni kalou e rairai toka tale ga vei ira e levu na iliuliu mai Papiloni.

LEWA ME DINA TU GA VEI JIOVA

15, 16. Na ka ni veivakatovolei cava soti eratou sotava o Taniela, na cava eratou cakava?

¹⁵ Na veika kece oqo, na yaca vakapapiloni, na vuli, kei na kakana digitaki, e rairai sagai tiko kina o Taniela kei iratou na cauravou Iperiu me ratou muria na bula vakapapiloni. Rairai sagai tale ga me ratou biuta na nodratou Kalou, o Jiova, me ratou biuta tale ga na ka eratou vulica ena nodratou sokalou kei na ivakarau ni bula eratou a susugi kina. Ena vuku ni veivakatovolei kei na veitemaki kece oqo, na cava beka eratou na cakava?

¹⁶ E kaya na ivola e uqeta na Kalou me volai: “Sa lewa oti e lomana ko Taniela me kakua ni vakadukadukalitaki koya e nai votavota ni kakana ni tui, se na waini sa gunuva.” (Taniela 1:8a) E cavuti ga e ke o Taniela, ia mai na ka e qai yaco e kilai ni ratou tokoni koya na nona itokani le tolu. Na malanivosa “lewa oti e lomana” e vakaraitaka ni a tara na loma i Taniela na nodrau veivakavulici na nona itubutubu kei ira na wekana mai Isireli. De dusimaki iratou tale ga na le tolu na Iperiu na veituberi vaka oqo. E vakadeitaka oqo na yaga ni nodra vakavulici na luveda, me caka oqo veitalia sara ke nanumi nira se yalowai.​—Vosa Vakaibalebale 22:6; 2 Timoci 3:14, 15.

17. Na cava eratou besetaka ga kina o Taniela na kena kakana na tui kei na mena waini, sega ni dua tale na ka?

¹⁷ Na cava eratou besetaka ga kina na cauravou Iperiu na kakana kei na waini, sega ni dua tale na ka? E macala na vuna mai na ivakarau ni vakasama i Taniela: “Me kakua ni vakadukadukalitaki.” De sega ni vinaka vua nona vakavulici “e nai vola kei na vosa ni kai Kalitia” kei na yaca ni Papiloni e toka vua. Ia ena sega ni mai dukadukali sara kina. Raica mada na ivakaraitaki i Mosese voleka ni 1,000 na yabaki yani e liu. A “vakavulici . . . e na nodra vuku kecega na kai Ijipita,” ia a yalodina tu ga vei Jiova. A dei o koya ena nodrau veituberi na nona itubutubu. Oya na vuna “ni sa vakabauta sa bese kina ko Mosese, ni sa qai tamatabula mai, me vakatokai me luvena na luve i Fero na goneyalewa, ni sa digitaka me vosota na veivakacacani kei ira na tamata ni Kalou, ia ka cata ni bau marau walega e nai valavala ca e na siga eso.”​—Cakacaka 7:22; Iperiu 11:24, 25.

18. Ena sala cava e rawa ni vakadukadukalitaki iratou kina na cauravou Iperiu na ka e vakarautaka na tui?

¹⁸ Ena sala cava e rawa ni vakadukadukalitaki iratou kina na cauravou na ka e vakarautaka na tui kei Papiloni? Kena imatai, rairai okati ena kena kakana e so na ka e vakatabui ena Lawa i Mosese. Me kena ivakaraitaki, era dau kania na Papiloni na manumanu e vakatabuya na Lawa vei ira na Isireli. (Vunau ni Soro 11:1-31; 20:24-26; Vakarua 14:3-20) Kena ikarua, e sega ni nodra ivakarau na Papiloni mera vakadavea na dra ni manumanu e vakamatei me laukana. Ena beci sara ga na lawa i Jiova me baleta na dra ke laukana na lewenimanumanu e sega ni vakadavei na kena dra. (Vakatekivu 9:1, 3, 4; Vunau ni Soro 17:10-12; Vakarua 12:23-25) Kena ikatolu, e nodra ivalavala na qaravi kalou lasu mera cabora ina matakau na kedra ni bera na kanavata. Sega sara ga ni dodonu mera vakaitavi kina na dauveiqaravi i Jiova! (Vakatauvatana 1 Korinica 10:20-22.) Kena iotioti, e sega ni vinaka ina yago kevaka me sa laukana tu ga e veisiga na kakana urouro qai levu na gunu. E ca vei keda kece oqo, vakabibi sara vei ira na gone.

19. Na cava a rawa ni ratou vakaulubaletaka o Taniela, ia na cava a vukei iratou me ratou vakatulewa vakadodonu?

¹⁹ E rawarawa na kila na ka me caka, ia e sega ni rawarawa na cakava nida vakatovolei se temaki. A rawa ni ratou vakaulubaletaka o Taniela ni ratou yawa na nodratou itubutubu kei ira nodratou itokani, era na sega gona ni kila na ka eratou cakava. Rawa ni ratou ulubaletaka tale ga ni vakaroti iratou na tui, me ratou sa na muria ga. Kena ikuri, o ira tale na vo ni itabagone sa ra ciqoma na ituvatuva ni tui. Era raica ni ka dokai mera muria, sega ni ka dredre. Ia na rai cala sara ga vaka oqo e rawa kina na sikalutu ina ivalavala ca vuni, ni oqo na ka era coko kina vakalewe levu na itabagone. Eratou kila na cauravou Iperiu ni “tiko ga na mata i Jiova e na veiyasana kecega” ni na “lewa na cakacaka kecega na Kalou, kei na ka vuni kecega, se vinaka, se ca.” (Vosa Vakaibalebale 15:3; Dauvunau 12:14) Meda vuli kece sara mada ga vei iratou na itabagone yalodina oqo.

YAGA SARA NA DOUDOU KEI NA SASAGA

20, 21. Na cava e qai cakava o Taniela, na cava e qai yaco?

²⁰ Ni sa lewa mai vu ni lomana me vorata na veika e veivakadukadukalitaki, e cakava sara o Taniela na ka e sa lewa. “Sa kerekere [“tiko ga,” NW] ko koya vua na turaga ni mata ni vanua me kakua ni vakadukadukalitaki koya.” (Taniela 1:8b) “Sa kerekere tiko ga”​—meda kua sara ni guilecava. E vinakati tale ga vei keda meda na vosota ena noda sasaga tiko ga me valuti na veitemaki se so na malumalumu.​—Kalatia 6:9.

²¹ A qai lako vinaka vei Taniela na nona dau vosota. “Ia na Kalou sa vagolea na yalona na turaga ni matanivanua me vinakati Taniela ka me lomani koya sara.” (Taniela 1:9) Na kena mai rawa vinaka oqo e sega ni baleta ni ratou gone itovo vinaka se ratou gone vuku. E baleta ga na veivakalougatataki i Jiova. Rairai nanuma o Taniela na ivosavosa vakaiperiu: “Mo vakararavi vei Jiova e na vu ni yalomu: ka mo kakua ni vakararavi ki na nomu yalomatua: mo vakarogotaka vua na nomu sala kecega, ia ena vakadodonutaka na nomui lakolako ko koya.” (Vosa Vakaibalebale 3:5, 6) E yaga sara ga na muria na ivakasala oqori.

22. Na ulubale vinaka cava a vakaraitaka na turaga ni matanivanua?

²² A vakaulubale mada na turaga ni matanivanua: “Au sa rerevaka na noqu turaga na tui, o koya sa lewa na kemudou kei na memudou: de raica ko koya na matamudou ni sa ca ka vinaka na matadra na cauravou dou sai taba vata; ia dou sa vu ni noqu cala vua na tui ka’u sa mate kina.” (Taniela 1:10) Sa rauta vinaka me vakaulubale, ni rere dina o la na tagane oqo. E sega ni dau vorati na ka e vakarota o Tui Nepukanesa qai kila na vakailesilesi ni na rawa ni mate ke sega ni muria na ivakaro ni tui. Na cava ena cakava o Taniela?

23. Ena ka e vakayacora, e vakaraitaka vakacava o Taniela ni lomavuku, ni kilaka tale ga?

²³ Sa qai yaga e ke na lomavuku kei na kilaka. De nanuma na cauravou o Taniela na ivosavosa: “A vosa vakayalovinaka sai vakamalumu ni cudru: ia na vosa vakararawa sa vakatubura na cudru.” (Vosa Vakaibalebale 15:1) Sega ni domoqa o Taniela me usuraka yani nona kerekere. Ke usuraka, de rawa nira tini vakamatei koya sara na tani. Mani cegu toka mada e kea o koya. Ia ena kena gauna donu, a gole o Taniela vua e lesi me raici iratou, o Melisa. De na lomarawarawa o koya ni na sega ni saumitaro sara vakadodonu vua na tui.​—Taniela 1:11.

VAKATURI NA VAKATOVOTOVO ME TINI NA SIGA

24. Na vakatovotovo cava e vakatura o Taniela?

²⁴ A vakatura vei Melisa e dua na vakatovotovo o Taniela: “Vakatovolei keitou mada na nomu tamata, ka bogi tini; ia me soli ga vei keitou na kakana e tubu e na were me keitou kania, kei na wai ni gunu me keitou gunuva. Mo qai raica na mata i keitou, kei na matadra na cauravou era kania nai votavota mai na kakana ni tui: ka me vaka na ka ko sa raica, mo qai lewa vakakina kivei keitou na nomu tamata.”​—Taniela 1:12, 13.

25. Na cava soti beka e okati ena “kakana e tubu e na were” a soli vei Taniela kei iratou na nona itokani le tolu?

²⁵ E vakacava, e vinaka beka o ira na kena vo ia e ‘ca na matadratou’ ena nodratou kania na ‘kakana e tubu ena were kei na nodratou gunu wai’? Na “kakana e tubu e na were” e vakadewataki mai na vosa vakaiperiu e kena ibalebale ga na “sorenikau.” E vakadewataki ena so na iVolatabu me “pulse” e kainaki ni “sorenikau e laukana (me vaka na bini).” Era nanuma e so na vuku ni okati tiko e ke e so tale na kakana, sega ni sorenikau ga. E kaya e dua na ivola vakamacala: “Na ka eratou kerea tiko o Taniela kei iratou nona itokani na kakana rawarawa ga era kania vakalevu na lewenivanua, sega ni kakana urouro, na lewenimanumanu e kedra na tui.” Na kakana gona ena were e rairai wili kina na kakana bulabula e caka mai na kiukaba, qaliki, meleni, varasa, na madrai e buli mai na levu na co vuata, na dhal, bini, kei na leeks. Macala e ke ni oqo e sega ni kakana me ratou yago ca kina. Rairai taura sara o Melisa na vinaka ni vakasama oqo. “Sa vakarorogo vei iratou ko koya e na ka oqo, ka vakatovolei iratou ka bogi tini.” (Taniela 1:14) Na cava e qai macala?

26. Na cava e yaco ni oti na tini na siga ni vakatovotovo, na cava e tini kina vaka oya?

²⁶ “Oti na bogi tini, sa rairai na matadratou me vinaka ka vakalewe, ka ca na matadra na cauravou kecega era kania nai votavota mai na kakana ni tui.” (Taniela 1:15) Sega ni tukuni tiko e ke ni vinaka sara na kana draunikau mai na kana lewenimanumanu. Na vinaka se sega ni dua na kakana ena sega ni kilai ena loma ni tini ga na siga, ni sa rui lekaleka. Ia e sega ni lekaleka me vakayacora kina o Jiova na lomana. “Na veivakalougatataki maivei Jiova sa ia na veivakavutuniyautaki, ka sa sega ni kuria ko koya e na ka rarawa,” e kaya na nona Vosa. (Vosa Vakaibalebale 10:22) O iratou na le va na cauravou Iperiu oqo eratou vakabauti Jiova, eratou nuitaki koya. E sega tale ga ni biuti iratou na Kalou. Vica vata tale na senitiuri mai muri, a sega ni kana tu o Jisu Karisito me 40 na siga. Mai cavuta kina o koya na vosa ena Vakarua 8:3 ni kaya: “Sa sega ni bula na tamata e na madrai duaduaga, ka ni sa bula ga na tamata e na ka kecega sa vosataka ko Jiova.” Na dina ni vosa oqo e laurai vinaka ena ivakaraitaki i Taniela kei iratou na nona itokani.

SEGA NA KAKANA KEI NA WAINI, NA LOMAVUKU GA KEI NA KILAKA

27, 28. Ena nodratou muria tiko ga o Taniela na ivakarau ni bula dredre, e vakarautaki iratou vakacava oqo ina veika lelevu e se tu mai liu?

²⁷ E tini ga na siga na vakatovotovo, ia e veivakadrukai na ka e yaco kina. “Sa kauta tani [“tiko ga,” NW] ko Melisa na kedratoui votavota ni kakana, kei na medratou waini; ka sa solia vei iratou na kakana ni were.” (Taniela 1:16) Ena rawa nida vakasamataka na ka era rairai nanuma na vo ni cauravou me baleti Taniela kei iratou na nona itokani. Me dua e cata tu na kena kakana na tui me qai via kana draunikau ga e ka vakalialia dina vei ira. Ia se tu mai liu na ka ni veivakatovolei levu sara ena vinakati kina vei iratou na cauravou Iperiu me ratou na yadra, ratou vakarautaki iratou vinaka. Kena ilutua, ena qaqa ga nodratou vakabauta ke ratou vakabauti Jiova, ratou nuitaki koya tale ga.​—Vakatauvatana Josua 1:7.

²⁸ Na ka e tukuni tarava e ivakadinadina ni tiko vata kei iratou na itabagone oqo o Jiova: “Sa solia na Kalou vei iratou na cauravou vava oqo na lomavuku kei na kila ka: ka sa vuku ko Taniela ka sa rawata me tukuna nai balebale ni raivotu kecega kei na tadra.” (Taniela 1:17) Eratou kaukaua beka, ratou bulabula vakayago, ia se sega ni rauta oqori kevaka me ratou na qaqa ena gauna dredre eratou vakarau sotava. “Ni na qai curuma na lomamu na vuku, ka sa kamikamica mai ki na yalomu na daukila ka; ena qai maroroi iko na lomavuku, ka vakatawai iko na yalomatua: me vakabulai iko mai na sala ni tamata ca.” (Vosa Vakaibalebale 2:10-12) Oqori sara ga na ka a solia o Jiova vei iratou na cauravou yalodina le va me vakarautaki iratou kina ena veika eratou na sotakaya.

29. Na cava e rawa ni tukuna kina o Taniela ‘na ibalebale ni raivotu kece ga kei na tadra’?

²⁹ E tukuni ni rawa vei Taniela me “tukuna nai balebale ni raivotu kecega kei na tadra.” Sega ni kena ibalebale ni daurairai o koya. E kilai tu o Taniela me dua vei ira na parofita Iperiu rogo, ia e vakavure vakasama toka ni a sega vakadua ni uqeti me tukuna, “o koya oqo sa kaya kina na Turaga ko Jiova” se “sa kaya vakaoqo ko Jiova ni lewe vuqa.” (Aisea 28:16; Jeremaia 6:9) Ia na veidusimaki ga ni yalo tabu ni Kalou a kila qai vakamacalataka rawa kina o Taniela na raivotu kei na tadra e kilai kina na inaki i Jiova.

NA VEIVAKATOVOLEI BIBI DUADUA

30, 31. E qai yaga vakacava vei iratou o Taniela na ivakarau ni bula eratou a lewa me ratou muria?

³⁰ Sa mai cava na tolu na yabaki ni veivakavulici kei na veivakarautaki. Sa qai vo na veivakatovolei bibi duadua​—mera veivosaki yadudua sara ga kei na tui. “Ni sa oti na gauna sa vosa kina na tui me ra kau kina vua, sa qai kauti ira yani na turaga ni matanivanua kivei Nepukanesa.” (Taniela 1:18) Sa kena gauna me ratou dui tusanaki iratou kina na va na cauravou. E vakacava, ena yaga beka vei iratou nodratou dei ena lawa i Jiova ratou qai sega ni via muria na bula vakapapiloni?

³¹ “Sa veivosaki kei iratou ko koya na tui; ia sa sega na tamata e kune vei ira kecega me tautauvata kei Taniela, kei Enanaia, kei Misaeli, kei Asaraia: o koya oqo eratou sa mai tu kina e na mata ni tui.” (Taniela 1:19) Sa mai vakadinadinataki na yaga ni nodratou muria na ivakarau ni bula eratou a nakita me ratou muria ena loma ni tolu na yabaki sa oti! E sega sara ga ni ka vakalialia na nodratou a dei me ratou vakayagataka na kakana ena vinaka tiko ga kina nodratou vakabauta kei na nodratou lewaeloma. Ena nodratou dina ina veika e rairai ka lailai, eratou vakalougatataki kina o Taniela ena veika levu cake. Vei ira kece na itabagone era vuli vata, era diva kece na itutu dokai mera ‘mai tu ena mata ni tui.’ Sega ni tukuna na iVolatabu se ratou a digitaki duadua ga na va na cauravou Iperiu. Ia e macala ni nodratou yalodina e “levu na kenai sau.”​—Same 19:11.

32. Na cava e tukuni kina ni tiko na ka e vinaka cake sara mai na nodratou digitaki o Taniela, Enanaia, Misaeli, kei Asaraia me ratou daunivakasala ni tui?

³² “Ko sa kunea li e dua na tamata daugumatua e na nona cakacaka? ena tu ko koya e matadra na tui,” e kaya na iVolatabu. (Vosa Vakaibalebale 22:29) O iratou gona o Taniela, Enanaia, Misaeli, kei Asaraia eratou digitaki vei Nepukanesa me ratou tu e mata ni tui, oya me ratou maliwai ira na nona daunivakasala. Eda raica ga kina na liga i Jiova, nona vakayagataki iratou na cauravou oqo​—vakabibi o Taniela​—me vakatakila na veika bibi me baleta na inaki vakalou. Nodratou digitaki me ratou daunivakasala i Tui Nepukanesa e ka dokai dina, ia e dokai cake sara nodratou vakayagataki ena sala e vakasakiti vua na Tui Sau, o Jiova.

33, 34. (a) Na cava e drukataka na tui me baleti iratou na cauravou Iperiu? (b) Na cava eda vulica mai na ka eratou sotava na le va na Iperiu?

³³ Sega ni dede nona raica o Nepukanesa ni cecere sara na lomavuku kei na kilaka e solia o Jiova vei iratou na Iperiu cauravou le va mai vei ira kece na nona daunivakasala kei ira na nona tamata vuku. “E na kila vuku kecega kei na kila ka sa tarogi iratou kina na tui, sa kunei iratou ni ratou vuku vakatini cake vei ira kece ga na daucaka mana, kei na dauvakaraimata ni lomalagi, era tiko e na nona matanitu taucoko.” (Taniela 1:20) Sa dodonu ga me vaka kina, se vakacava? Era vakanuinui na “daucaka mana, kei na dauvakaraimata ni lomalagi” ina vuku vakatamata kei na rere vakalialia ni Papiloni. Ia o Taniela kei iratou nona itokani eratou vakabauta ga na vuku mai cake. Sa sega ni rawa ga ni rau vakatauvatani​—ni rau veiyawaki dina na vuku vakalomalagi kei na vuku vakatamata!

³⁴ Se dina tiko ga oqo ni sa mai oti e vica vata na udolu na yabaki. Ena imatai ni senitiuri S.K. ni se muri vakalevu na vuku vakirisi kei na lawa vakaroma, a qai uqeti na yapositolo o Paula me vola: “Sa ka sesewa vua na Kalou na vuku ni vuravura oqo. Ni sa volai, Sa rawai ira na vuku ko koya e na nodrai lawaki. Ka vaka tale, Sa kila ko Jiova na nodra nanuma na vuku, ni sa sega ni yaga. O koya oqo me kakua kina e dua me vosa doudou e na vukudra na tamata.” (1 Korinica 3:19-21) Edaidai, e bibi meda taura matua tiko na ka e vakavulici keda kina o Jiova, meda kua kina ni rawai rawarawa ena lasa kei na idre kei vuravura.​—1 Joni 2:15-17.

YALODINA YACOVA NA MATE

35. Na cava tale e tukuni vei keda me baleti iratou na le tolu na itokani i Taniela?

³⁵ E vakaraitaki vakamatata ena Taniela wase e 3 na kaukaua ni nodratou vakabauta o Enanaia, Misaeli, kei Asaraia ena nodratou vakatovolei ena matakau koula i Nepukanesa ena buca o Tura kei na lovo bukawaqa. E sega ni vakataratutu ni ratou yalodina tu ga vei Jiova me yacova na mate na Iperiu dau rerevaka na Kalou oqo. Eda kila ni a vaka kina ni rairai cavuti iratou tiko na yapositolo o Paula ena nona volai ira “sa vakabauta, . . . era sa bokoca na buka-waqa rerevaki.” (Iperiu 11:33, 34) Eratou ivakaraitaki vakasakiti dina vei ira na dauveiqaravi i Jiova, se ra gone se qase.

36. Na veiqaravi cava e kilaitani kina o Taniela?

³⁶ E kaya na iotioti ni tikina ni wase e 1 me baleti Taniela: “A sa tiko ga ko Taniela ka yacova nai matai ni yabaki i Sairusi na tui.” E kilai ena itukutuku makawa ni a vakavuai Papiloni ena loma ga ni dua na bogi o Sairusi ena 539 B.S.K. Ni tamata kilai qai vakaitutu levu, e kena irairai ni a daunivakasala tiko ga o Taniela vei Tui Sairusi. Ni kaya vei keda na Taniela 10:1, “e nai ka tolu ni yabaki i Sairusi na tui Perisia,” a vakatakila o Jiova vei Taniela e dua na ka bibi ena raivotu. Ke se yabaki tinikatolu vakacaca o Taniela ni kau mai i Papiloni ena 617 B.S.K., sa na rairai volekata na yabaki 100 ena gauna e raica kina na iotioti ni raivotu oya. Sa dua dina na gauna balavu qai gauna kalougata ni veiqaravi yalodina vei Jiova!

37. Na cava soti eda vulica mai na wase e 1 ni Taniela?

³⁷ Na idola gona ni ivola i Taniela e sega wale ga ni kedratou italanoa na itabagone a qaqa ena nodratou vakatovolei. E vakaraitaka tale ga vei keda na nona dau vakayagataka o Jiova o cei ga e vinakata me yaco kina nona inaki. E laurai kina ni kevaka e vakatara o Jiova, na ka e rairai nanumi ni leqa e tiko na kena yaga. E tukuna tale ga vei keda ni yalodina ena ka lailai e kauta mai na kalougata levu.

NA CAVA O RAICA RAWA?

• Na cava e rawa ni tukuni ena ivakarau ni nodratou susugi o Taniela kei iratou na nona itokani cauravou?

• Ni ratou tiko mai Papiloni, e vakatovolei vakacava na yaga ni nodratou susugi vinaka na Iperiu cauravou le va?

• Na cava e cakava o Jiova me isau ni nodratou yalodoudou na Iperiu le va?

• Na lesoni cava soti mera vulica na dauveiqaravi i Jiova edaidai mai vei Taniela kei iratou na nona itokani?

[iYaloyalo ena tabana taucoko e 30]