Wase Va
Na Duri Kei na Bale ni Matakau Levu
1. Me icavai vei keda na veika e yaco ni oti e tini na yabaki mai na nona kauti Taniela vakavesu kei ira na kena vo o Tui Nepukanesa?
A TINI na yabaki na nona kauti Taniela vakavesu i Papiloni kei “ira ka uasivi e na vanua” o Juta na tui o Nepukanesa. (2 Tui 24:15) Se cauravou kina o Taniela qai veiqaravi tiko vua na tui. Ia e tubu na leqa vakarerevaki sara. Me icavai vei keda na leqa oqo? Baleta na nona curu takoso mai na Kalou o Jiova ena vuku ni leqa oya e sega ni ratou lai bula ga kina o Taniela kei ira na kena vo, eda mai kila tale ga kina na nodra veiliutaki veitaravi na matanitu qaqa kei vuravura ena parofisai vakaivolatabu me yacova sara mai na noda gauna.
E DUA NA NONA LEQA LEVU NA TUI
2. E tadra e naica o Nepukanesa na imatai ni nona tadra vakaparofisai?
2 “E nai karua ni yabaki ni lewa i Nepukanesa,” e vola na parofita o Taniela, “sa tadrataka e dua na tadra ko Nepukanesa, a sa kidroa kina na yalona, ia sa sega ni moce rawa.” (Taniela 2:1) E tadra tiko oqo o Nepukanesa, na tui ni Matanitu Vakapapiloni. E mai tui qaqa kei vuravura o koya ena 607 B.S.K. ni vakatarai koya kina na Kalou o Jiova me vakarusai Jerusalemi kei na kena valenisoro. Ena ikarua ni yabaki ni nona lewa i vuravura (606/605 B.S.K.), a qai vakavuna na Kalou me raica o Nepukanesa e dua na tadra rerevaki.
3. O cei e sega ni kila rawa na nona tadra na tui, na cava e vakarota kina o Nepukanesa?
3 E kidroa vakalevu o Nepukanesa ena tadra oya, sega sara ga ni moce rawa. Dua na ka nona via kila na kena ibalebale. E leqa ni sa guilecava mada ga o koya na ka a tadra! Ra kacivi na daucakaisausau kece e Papiloni, na dau vakatevoro, kei ira na dauvakadraunikau, ra vakaroti mera tukuna na nona tadra kei na kena ibalebale. Dravusakulukulu me dua e kila. Sa qai katakata ga o Nepukanesa, vakarota kina “me ra vakamatei ko ira kece na tamata vuku e Papiloni.” Ena ivakaro ni tui oya, sa na rawa sara ga ni mai mate kina o Taniela. Baleta? Ni o Taniela kei iratou na nona itokani Iperiu—o Enanaia, Misaeli, kei Asaraia—eratou wili tale ga me tamata vuku e Papiloni.—Taniela 2:2-14.
VEIVUKE O TANIELA
4. (a) E mai kila vakacava o Taniela na ka e tadra o Nepukanesa kei na kena ibalebale? (b) Na cava e kaya o Taniela ena nona vakavinavinakataka na Kalou o Jiova?
4 Ni kila na vuna e rui kaukaua kina na ivakaro nei Nepukanesa, “sa qai curu vua na tui ko Taniela, ka masuti koya me vakaberabera mada vakalailai, ena qai vakatakila vua na tui nai balebale ni tadra.” Mani vakadonui sara. Ni lesu i nona vale o Taniela, ratou tomani koya na nona itokani Iperiu ena masu “me ratou kere loloma talega vua na Kalou ni lomalagi e na vuku ni ka vuni oqo.” Ena bogi tiko ga oya, a vakatakila o Jiova ena raivotu vei Taniela na tadra. Dua na ka na levu ni nona vakavinavinaka o Taniela: “Me vakavinavinakataki tiko ka sega ni mudu na yaca ni Kalou: ni sa nona ga na vuku kei na kaukauwa: ka sa vukica ko koya na yabaki kei na gauna: sa vakasivoi ira na tui, ka sa lesi ira na tui: sa solia na vuku vei ira na lomavuku, kei na kila ka vei ira na yalomatua: sa vakaraitaka ko koya na ka titobu ka vuni tu: sa kila ko koya na ka sa tiko e na butobuto, ia na rarama sa tiko ga vua.” E vakacaucautaki Jiova o Taniela ena vuku ni kila a soli vua.—Taniela 2:15-23.
5. (a) E vakacerecerei Jiova vakacava o Taniela vua na tui? (b) Na cava e bibi kina vei keda ena gauna oqo na ivakamacala i Taniela?
5 Ena siga e tarava, sa lako sara o Taniela vei Erioki, na nodra iliuliu na yadra, oqo o koya e lesi me vakamatei ira na vuku ni Papiloni. E kauti koya vakatotolo sara vua na tui ni kaya o Taniela ni rawa ni vakaibalebaletaka na tadra. Sega ni via vakacerecerei koya o Taniela ni tukuna ga vei Nepukanesa: “Sa dua na Kalou mai lomalagi sa vakaraitaka na ka vuni, ka sa vakatakila rawa vei kemuni na tui ko Nepukanesa na ka ena yaco e na gauna maimuri.” E tu vakarau o Taniela me vakatakila na veika ena yaco ina Matanitu Vakapapiloni, na veika tale ga ena yacovi vuravura mai na gauna i Nepukanesa me yacova mai na noda gauna kei na gauna se tu oqo e liu.—Taniela 2:24-30.
NA TADRA—NI SA NANUMI
6, 7. Na cava na tadra ni tui a nanuma rawa o Taniela?
6 Vakarorogo matua o Nepukanesa ni sa vakamacala o Taniela: “Koi kemuni na tui, ko ni a vakararai, ka raica e dua na matakau levu. A matakau levu ko ya, ka uasivi cake na kena serau, sa wavu tu e matamuni; ia na kenai rairai sa ka rerevaki. Na uluna na matakau ko ya sa koula dina, na serena kei na ligana sa siliva, a ketena kei na sagana sa parasa, a temo ni yavana sa aironi, ia sa so na tiki ni yavana e aironi, ka so na tikina e tete. Kemuni a vakaraica tiko, ka sa kavida mai e dua na vatu ka sega ni ta e na ligana e dua, a sa lauta na yava ni matakau sa aironi ka tete, ka vurumemeataka. Sa qai vorolaki vata na aironi, na tete, na parasa, na siliva, kei na koula, ka sa yaco me tautauvata kei na qa ni sila e na rara ni sila e na vula i matua; ka sa dui cagina tani yani, me sega ni kune tale: ia na vatu ka lauta na matakau, sa tubu me ulu-ni-vanua levu, ka roboti vuravura taucoko.”—Taniela 2:31-35.
7 Sa na wacava nona marau o Nepukanesa ni rogoca nona sereka na tadra o Taniela! Ia se sega ni o koya ga oqori! Era na qai bula ga na vuku kei Papiloni ke tukuna tale ga o Taniela na ibalebale ni tadra. Ena vukuna kei na vukudratou na nona itokani Iperiu, a kaya o Taniela: “Oqo na tadra; ia na kenai balebale keitou na tukuna vei kemuni na tui.”—Taniela 2:36.
NA MATANITU ENA DUATANI DUADUA
8. (a) O cei, se vakaibalebaletaka ina cava o Taniela na ulu koula? (b) E duri e naica na ulu koula?
8 “Sai kemuni, na tui, na nodra tui na tui: ia ko koya na Kalou ni lomalagi sa solia vei kemuni na matanitu, kei na kaukauwa, kei na gumatua, kei na lagilagi. Ia na vanua kecega era tiko kina na luve ni tamata, na manumanu ni vanua, kei na manumanu vuka, sa solia ko koya ki na ligamuni, a sa lesi kemuni mo ni lewai ira kecega. Sai kemuni na ulu koula oqo.” (Taniela 2:37, 38) Mai vakayacori na vosa oqo vei Nepukanesa ni vakayagataki koya oti o Jiova me vakarusai Jerusalemi ena 607 B.S.K. Na vuna ni o ira na buli mera tui e Jerusalemi era kawa mai vei Tevita, o koya na tui lumuti i Jiova. O Jerusalemi e koroturaga kei Juta, na ivakatakarakara ni matanitu ni Kalou e matataka na lewa i Jiova e vuravura raraba. Ni mai rusa na koro oya ena 607 B.S.K., sa mai mudu tale ga kina na ivakatakarakara ni matanitu ni Kalou. (1 Veigauna 29:23; 2 Veigauna 36:17-21) Sa ra na veiliutaki veitaravi kina e vuravura na veimatanitu qaqa era vakaraitaki tiko ena dui tiki ni matakau oya, sa na sega ni vakalatilati na matanitu e matataka e vuravura na matanitu ni Kalou. E vakatakilai Nepukanesa na ulu koula, ni se vatu talei duadua ni gauna oya na koula. Ena nona vakavuai Jerusalemi, e sega tale ni dua, o Nepukanesa duadua ga e nona na itavi levu me vakatoboicutaka na matanitu o Juta.—Raica na “Vakaduria na Matanitu Qaqa na Toanivala,” ena taqana e 63.
9. E tukuni cei tiko na ulu koula?
9 A lewa me 43 na yabaki o Nepukanesa, a liutaka o koya na vuvale vakatui a veiliutaki ena Matanitu Vakapapiloni. Wili ena vuvale oya o Nabonidus na vugona tagane kei na luvena tagane ulumatua o Ivili-mirotaki. A lewa nona vuvale me 43 tale na yabaki, me yacova nona mate o Pelisasari na luve i Nabonidus ena 539 B.S.K. (2 Tui 25:27; Taniela 5:30) Na ulu koula gona ena matakau a tadrai oya e sega wale ga ni tukuni Nepukanesa tiko, e tukuni ira kece na kawa vakatui e Papiloni.
10. (a) E vakaraitaka vakacava na tadra nei Nepukanesa ni na bale na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Papiloni? (b) Na cava a parofisaitaka na parofita o Aisea me baleti koya ena ravuti Papiloni? (c) Ena sala cava e lailai sobu kina o Mitia kei Perisia mai vei Papiloni?
10 E tukuna vei Nepukanesa o Taniela: “Sa na tubu mai me veitaravi kei kemuni, e dua tani tale na matanitu e lailai sobu vei kemuni.” (Taniela 2:39) Na matanitu e vakatakarakarataki ena serena kei na liga siliva ni matakau ena sosomitaka na nodratou lewa na vuvale i Nepukanesa. Ni bera sara oya, ena 200 na yabaki yani e liu, sa tukuna tu mai na matanitu oqo o Aisea, bau cavuta sara na yaca ni kena tui qaqa—o Sairusi. (Aisea 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) Oqo na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Mitia kei Perisia. Na mataqali bula a laurai e Mitia kei Perisia e via tautauvata kei na kena e laurai ena Matanitu Vakapapiloni. Ia e ivakatakarakara ni matanitu tovata oqo na siliva, e sau lailai mai na koula. E lailai sobu o Mitia kei Perisia vua na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Papiloni ni sega ni vakayagataki, me vakataki Papiloni, me vakatoboicutaki Juta, na ivakatakarakara ni matanitu ni Kalou e kena koroturaga o Jerusalemi.
11. A tini e naica na lewa ni vuvale i Nepukanesa?
11 Ni oti e 60 na yabaki nona tukuna na ibalebale ni tadra oya, a qai raica votu o Taniela na kena mai muduki na lewa ni vuvale i Nepukanesa. A tiko sara ga o Taniela ena bogi ni ika5/6 ni Okotova, 539 B.S.K., ena nodra kaba na koro a nanumi tu ni sega ni kabai rawa o Papiloni na mataivalu ni Mitia kei Perisia ra qai vakamatei Tui Pelisasari. Ni mate o Pelisasari—sa mai mudu tale ga kina na Matanitu Vakapapiloni, na ulu koula ni matakau.
SEREKI IRA NA KAU VAKAVESU E DUA NA MATANITU
12. E yaga vakacava vei ira na Jiu tu vakavesu na ivakaro nei Sairusi ena 537 B.S.K.?
12 Mai sosomitaka na Matanitu Vakapapiloni o Mitia kei Perisia me matanitu qaqa kei vuravura ena 539 B.S.K. Ni sa vakamalumalumutaka oti na koro o Papiloni, e mai isevu ni kena iliuliu o Taraiase na kai Mitia ni sa yabaki 62. (Taniela 5:30, 31) Ena dua na gauna lekaleka, rau a lewa vata kei Sairusi na turaga ni Perisia ena Matanitu Vakamitia kei Perisia. Ni mate o Taraiase, sa qai lewa duadua na Matanitu Vakaperisia o Sairusi. Vei ira na Jiu e Papiloni, sa ra sereki ni sa mai lewa o Sairusi. Ena 537 B.S.K., e vakarota o Sairusi mera vakatarai na Jiu era tu vakavesu e Papiloni mera suka i nodra vanua, oqo mera lai tarai Jerusalemi tale kei na valenisoro i Jiova. Ia a sega ga ni duri tale e Juta se duri mai Jerusalemi na matanitu e ivakatakarakara ni matanitu ni Kalou.—2 Veigauna 36:22, 23; Esera 1:1–2:2a.
13. Na cava e vakaibalebaletaka na serena kei na liga siliva ni matakau a tadra o Nepukanesa?
13 Na serena kei na liga siliva ni matakau a tadrai oya e vakaibalebaletaka na kawa vakatui ni Perisia me tekivu vei Sairusi na Ka Levu. Era veiliutaki ena 200 vakacaca na yabaki. E vakabauti ni mate o Sairusi ena dua na veiqedravu ena 530 B.S.K. Mai na 12 na tui era qai kena isosomi mera lewa ena Matanitu Vakaperisia, e rua vei ira na tui oqo erau caka vinaka vei ira na tamata digitaki i Jiova. Dua vei rau o Taraiase I (na turaga ni Perisia), na kena ikarua o Atakisekise I.
14, 15. Rau a vukei ira vakacava na Jiu o Taraiase na Ka Levu kei Atakisekise I?
14 Mai vei Sairusi na Ka Levu, e ikatolu ni tui me veiliutaki e Perisia o Taraiase I. O irau na liu vua e rairai wili kina o Cambyses II, kei na tacina o Bardiya (se dua e viavia bete, o Gaumata). Ena gauna me qai lewa kina ena 521 B.S.K. o Taraiase I, dau kilai tale tu ga me o Taraiase na Ka Levu, sa mai vakatabui tu na kena tara tale na valenisoro e Jerusalemi. A qai kune ena valenimaroroivola e Akimeca na ivolatukutuku e tiko kina na ivakaro i Sairusi, mani lewa o Taraiase me kau tani na vakatatabu ena 520 B.S.K. A solia tale ga o koya na ilavo mai na ilavo ni tui me tara tale kina na valenisoro.—Esera 6:1-12.
15 Na ikarua ni Tui Perisia me tokona nodra vakacoko tale na Jiu o Atakisekise I, a sosomitaki tamana o Easuerosi (Xerxes I) ena 475 B.S.K. Dau ikarua ni yaca i Atakisekise tu o Longimanus ni balavu toka na ligana i matau mai na ligana i mawi. Ena ika20 ni yabaki ni nona lewa, ena 455 B.S.K., a lesi Niemaia, na Jiu e dau tura na mena bilo, me kovana kei Juta, me tara tale ga na bai e Jerusalemi. Ena ka e caka oqo, sa mai tekivu kina na ‘vitusagavulu na wiki ni yabaki’ e vakamacalataki ena ika9 ni wase ni ivola i Taniela. E kilai tale ga mai kina na siga me na basika kina kei na siga me na mate tale kina na Mesaia, se na Karisito, o Jisu mai Nasareci.—Taniela 9:24-27; Niemaia 1:1; 2:1-18.
16. Ena yabaki cava kei na tui cava e mai tini koso kina na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Mitia kei Perisia?
16 Na iotioti ni ono na tui me muri Atakisekise I me tui ni Matanitu Vakaperisia o Taraiase III. Mai tini dole na nona lewa ena 331 B.S.K. ni vakadrukai koya vakaloloma o Alekisada na Ka Levu mai Gaugamela, volekata na koro makawa o Ninive. Sa mai oti sara ga kina e kea na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Mitia kei Perisia, e vakatakarakarataki ena yago siliva ni matakau a tadra o Nepukanesa. Ena dua na yasana e uasivi sara na matanitu sa na mai lewa oqo, ia e malumalumu ena so tale na tikina. E macala oqo nida raica nona sereka tale o Taniela na ibalebale ni tadra nei Nepukanesa.
NA MATANITU—LEVU IA E LOLOVIRA
17-19. (a) Na matanitu qaqa cava e vakaibalebaletaki ena kete kei na saga parasa, ena vakaevei na levu ni vanua e lewa? (b) O cei o Alekisada III? (c) Mai vosataki tu vakacava e vuravura na vosa vakirisi, na sala cava e yaga vakalevu kina oqo?
17 E tukuna vei Nepukanesa o Taniela ni ibalebale ni kete kei na saga ni matakau levu oya e “dua tani tale, na kenai katolu ni matanitu, o koya ka parasa, ka sa na lewai vuravura taucoko.” (Taniela 2:32, 39) Na ikatolu ni matanitu oqo ena tarava na Matanitu Vakapapiloni kei na Matanitu Vakamitia kei Perisia. Na parasa e lolovira ina siliva, ena lailai gona vei Mitia kei Perisia na ikatolu ni matanitu qaqa oqo ni a sega ni soli vua na itavi dokai me sereki ira na tamata i Jiova. Ia na matanitu e vaka na parasa oqo ena “lewai vuravura taucoko,” e kena ibalebale ni na levu sara na vanua e lewa, ena lailai na Matanitu Vakapapiloni se Matanitu Vakamitia kei Perisia. Na cava e laurai ena itukutuku ni veigauna me baleta na matanitu qaqa oqo?
18 Ni dabe ena idabedabe vakatui mai Masitonia ena 336 B.S.K. ni se qai yabaki 20, sa tekivu sara ga nona ravuravu o Alekisada III ena levu ni nona via rogo. Levu sara nona qaqa ena ivalu, mai vakatokai kina me o Alekisada na Ka Levu. Na levu ga ni ivalu e qaqa kina, na levu tale ga ni nona volekata yani na qele qali vakaperisia. Ni vakadrukai Taraiase III ena ivalu mai Gaugamela ena 331 B.S.K., sa tekivu bale na Matanitu Vakaperisia, sa mai vakadeitaki Kirisi o Alekisada me matanitu qaqa kei vuravura.
19 Ni sa qaqa mai Gaugamela, e toso yani o Alekisada me lai ravuta na koroturaga kece kei Perisia, oya o Papiloni, Susa, Persepolis, kei Akimeca. Ni ravuta kece na Matanitu Vakaperisia, sa qai tomana nona ravuravu ina ra kei Idia. Ena vanua kece e ravuta, sa ra duriduri na koloni ni Kirisi. Mai tete kina ena vanua kece oqo na vosa kei na itovo vakirisi. Vei ira na matanitu sa ra lewa oti e vuravura, sa qai kena e levu duadua na Matanitu Vakirisi. Me vaka a parofisaitaka o Taniela, sa “lewai vuravura taucoko” na matanitu e vakatakarakarataki me parasa oqo. Dua na ka e mai yaco kina na kena vosataki e vuravura taucoko na vosa vakirisi (Koine). E rawarawa ena vosa oqo me vakamacalataki vakadodonu kina na ka, e veiganiti sara me volai kina na iVolatabu Vakirisi Vakarisito kei na kena vakatetei na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou.
20. Na cava e yaco ina Matanitu Vakirisi ni mai mate o Alekisada na Ka Levu?
20 E walu ga na yabaki nona lewa e vuravura o Alekisada na Ka Levu. E se gone ga, ia a tauvimate ni oti e dua na kana magiti, mate kina o Alekisada ena 13 June, 323 B.S.K. ni se qai yabaki 32. Toso na gauna, e mai vidai va na nona vanua, ratou dui lewa kina e va na nona turaganivalu. Mai na dua gona na matanitu vakaitamera, sa mai va na matanitu, ia ena toso ni gauna, sa mai wili i Roma na matanitu e va oqo. Mai lewa tiko e vuravura na matanitu qaqa e vakatakarakarataki me parasa oqo me yacova na 30 B.S.K. Oqori na yabaki a bale kina vei Roma na ikava ni matanitu oqo—na vuvale vakatui nei Ptolemy e Ijipita.
NA MATANITU E VURUMEMEATAKA, E VOROLAKA
21. E vakamacalataka vakacava o Taniela “nai kava ni matanitu”?
21 E tomana o Taniela nona vakamacalataka na matakau a tadrai oya: “Ia nai kava ni matanitu [e taravi Papiloni, Mitia kei Perisia, kei Kirisi] ena kaukauwa ga me vaka na aironi: ia na aironi sai koya sa vurumemeataka ka butuvorota na ka kecega: ka me vaka sa vorolaka na ka kece oqo na aironi, sai koya ena vurumemeataka vakakina ka vorolaka.” (Taniela 2:40) Ena levu ni nona kaukaua kei na nona veivakavurumemeataki, e vaka na aironi se kaukamea na matanitu qaqa kei vuravura oqo—e kaukaua sara mai na matanitu e vakatakarakarataki ena koula, siliva, se parasa. E vaka sara ga oya na Matanitu Vakaroma.
22. Ena sala cava e vaka kina na aironi na Matanitu Vakaroma?
22 E vurumemeataka qai vorolaka o Roma na Matanitu Vakirisi, e taura tale ga na vo ni vanua rau a lewa tu na matanitu qaqa e liu kei vuravura o Mitia kei Perisia, vaka kina o Papiloni. E sega ni bau doka o Roma na Matanitu ni Kalou a kacivaka o Jisu Karisito, ni vakamatei koya qai vakarubeci koya ena kaunirarawa ena 33 S.K. E saga o Roma me vaqeavutaki ira na lotu Vakarisito dina, e vakacacani ira kina na tisaipeli i Jisu. Me kena ikuri, era vakavuai Jerusalemi kei na kena valenisoro na Roma ena 70 S.K.
23, 24. Me ikuri ni Matanitu Vakaroma, na cava tale e vakatakarakarataki ena yava ni matakau?
23 Na yava aironi ni matakau a tadra o Nepukanesa e sega wale ga ni vakatakarakarataka na Matanitu Vakaroma, e baleta tale ga na matanitu vakapolitiki e vakasucuma. Dikeva na vosa oqo ena Vakatakila 17:10: “Sa lewe vitu na tui: e le lima sa bale, e dua sa tiko, e dua tale sa bera ni lako mai: ia ni sa lako mai ko koya, ena tiko vakadede vakalailai.” Ni vola na vosa oqori na yapositolo o Joni, se vesu voli o koya vei ira na kai Roma ena yanuyanu lailai o Patimo. O iratou na lima na tui, se matanitu qaqa kei vuravura, sa ratou bale oya o Ijipita, Asiria, Papiloni, Mitia kei Perisia, kei Kirisi. Na kena ikaono—na Matanitu Vakaroma—se lewa tiko. Ia ena bale tale ga o Roma, ena qai cadra na ikavitu ni tui mai na dua vei ira na vanua qali vakaroma. O cei beka na matanitu qaqa kei vuravura oqori?
24 A wili tu o Peritania me tiki ni Matanitu Vakaroma ena vuaira. Ia ena yabaki 1763, sa mai matanitu qaqa o Peritania—na Peritania e lewa na wasawasa e vitu. Ni qai 1776, sa kacivaka na 13 na kena koloni e Amerika nodra tugalala mera tauyavutaka kina na matanitu cokovata o Mereke. Ia e muri, rau qai mai tovata ena gauna ni ivalu kei na gauna ni sautu o Peritania kei Mereke. Mai basika kina na matanitu tovata o Peritania kei Mereke me rau ikavitu ni matanitu qaqa kei vuravura ena parofisai vakaivolatabu. Me vaka na Matanitu Vakaroma, e yaco na matanitu tovata me “kaukauwa ga me vaka na aironi,” ni warumisa nona lewa. Na yava gona ni matakau e tadrai oya e okati kina na Matanitu Vakaroma kei na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Peritania kei Mereke.
COKOVATA MALUMALUMU
25. Na cava e kaya o Taniela me baleta na yava kei na iqaqalo ni matakau?
25 Sa qai tukuna tale o Taniela vei Nepukanesa: “Ia ko ni a raica na yavana kei nai qaqalo ni yavana, ni sa tete eso na tikina, ka aironi eso na tikina, sa macala kina ena veisei na matanitu ko ya; ia na kaukauwa ni aironi ena tu ga kina, ka ni kemuni sa raica na aironi ni sa buli vata kei na tete lolobo. Ia me vaka sa aironi e dua na tiki ni qaqalo ni yavana, ka tete e dua na tikina, sa na vakakina na matanitu ko ya, e dua na tikina ena kaukauwa, ka dua na tikina ena vuru rawarawa. Ia ni kemuni sa raica na aironi ni sa buli vata kei na tete lolobo, era na dua vata vakakina kei na kawa ni tamata wale: ia era na sega ga ni veikabiti, me vaka na aironi ni sa sega ni veikabiti rawa kei na tete.”—Taniela 2:41-43.
26. E basika e naica na lewa e vakatakarakarataki ena yava kei na iqaqalo?
26 Na veitaravi ni matanitu qaqa kei vuravura e vakatakarakarataki ena matakau e tadra o Nepukanesa e tekivu mai na uluna me yaco sara i yavana. E matata gona ni yavana kei na nona iqaqalo e “aironi ni sa buli vata kei na tete lolobo,” e vakatakarakarataka na itinitini ni lewa vakatamata ena “gauna ni vakataotioti.”—Taniela 12:9.
27. (a) Na ituvaki cava e vuravura e tukuni tiko ena yava kei na iqaqalo waki ena aironi kei na tete? (b) Na cava e vakatakarakarataka na iqaqalo e tini ni matakau?
27 Ni qai cadra na ika20 ni senitiuri, e lewa na Matanitu Vakaperitania e dua na tamata mai na veiya4 e vuravura. Era lewa e so tale na matanitu lelevu e Urope e vica vata tale na milioni. Ia ni oti na iMatai ni iValu Levu, sa mai sega na veimatanitu lelevu vaka oya, ia sa ra cadra e so na matanitu tovata lalai. Mai takalevu sara oqo ni cava na iKarua ni iValu Levu. Nira sa dui boletaka na nodra vanua, sa mai levu sara na matanitu e duri e vuravura. Na iqaqalo e tini ni matakau e vakatakarakarataka na lewa kei na matanitu kece oqori, ni dau ibalebale ni tini ena iVolatabu na ka e taucoko vakayago, se vakavuravura.—Vakatauvatana Lako Yani 34:28; Maciu 25:1; Vakatakila 2:10.
28, 29. (a) Me vaka e kaya o Taniela, na cava e vakatakarakarataka na tete? (b) Na cava me tukuni me baleta na kedrau wakivata na aironi kei na tete?
28 Nida sa mai tu oqo ena “gauna ni vakataotioti,” sa da yacova na yava ni matakau. E tukuni ena parofisai ni so na tikina e aironi, e so tale e tete. E so gona na matanitu e vakatakarakarataki ena yava kei na iqaqalo ni matakau era vaka na aironi se kaukamea oya ena voravora ni nodra lewa. E so tale era vaka na tete. Ena sala cava? E vakatauvatana o Taniela na tete vei ira “na kawa ni tamata wale.” (Taniela 2:43) E ka malumu wale beka na tete era buli mai kina na tamata, ia sa ra qai vakarorogo tiko ga vakalevu na veiliutaki voravora, era vaka na aironi vei ira na tauvanua ena nodra via lai vosayaco na tauvanua ina matanitu e liutaki ira tiko. (Jope 10:9) Ia sa sega tu ga ni duavata o ira na veiliutaki voravora kei ira na lewenivanua, me vaka nodrau na sega ni wakivata rawa na aironi kei na tete. Ena tiko ga na duidui vakapolitiki e vuravura ena gauna e kasura kina na matakau!
29 Ena bale beka na matakau baleta ni duidui na ka erau buli kina na yavana kei na kena iqaqalo? Na cava ena yaco ina matakau?
NA ITINITINI VEIVAKURABUITAKI!
30. Vakamacalataka na itinitini ni tadra i Nepukanesa.
30 Vakasamataka na itinitini ni tadra. A kaya o Taniela vua na tui: “Kemuni a vakaraica tiko, ka sa kavida mai e dua na vatu ka sega ni ta e na ligana e dua, a sa lauta na yava ni matakau sa aironi ka tete, ka vurumemeataka. Sa qai vorolaki vata na aironi, na tete, na parasa, na siliva, kei na koula, ka sa yaco me tautauvata kei na qa ni sila e na rara ni sila e na vula i matua; ka sa dui cagina tani yani, me sega ni kune tale: ia na vatu ka lauta na matakau, sa tubu me ulu-ni-vanua levu, ka roboti vuravura taucoko.”—Taniela 2:34, 35.
31, 32. Na cava e parofisaitaki ena itinitini ni tadra i Nepukanesa?
31 Ena kena ibalebale, e tomana na parofisai: “E na nodra gauna na tui ko ya ena qai vakatura na Kalou ni lomalagi e dua na matanitu, ena sega sara ni vakarusai rawa: ia na matanitu ko ya ena sega ni biu tu me nodra na tamata tani, ia ena vurumemeataka ga ka vakaotia na veimatanitu oqori, ka na tu ga ka sega ni mudu. Ia ni kemuni a raica na vatu ni sa kavida mai na ulu-ni-vanua ka sega ni ta e na ligana e dua, ka sa vurumemeataka na aironi, na parasa, na tete, na siliva, kei na koula: sa vakatakila kina vua na tui ko koya na Kalou levu na ka ena yaco maimuri: ni sa ka dina na tadra, ka macala na kenai balebale.”—Taniela 2:44, 45.
32 E kila o Nepukanesa ni oya dina na nona tadra, sa mai vakamacalataki tale ga na kena ibalebale. Mani vakadinadinataka kina o koya ni Kalou nei Taniela e “sa nodra Turaga na tui, ko koya talega ka vakaraitaka na ka vuni.” E solia tale ga na tui vei Taniela kei iratou na nona itokani Iperiu na itutu lelevu. (Taniela 2:46-49) Ia e vakaibalebale vakacava ena noda gauna na ‘tadra oqo e macala na kena ibalebale’?
‘NA ULUNIVANUA E ROBOTI VURAVURA’
33. E ta mai na “ulu-ni-vanua” cava na “vatu,” a ta e naica, a ta tale ga vakacava?
33 Ni cava na “nodra gauna na veimatanitu” ena Okotova ni 1914, a tauyavutaka na “Kalou ni lomalagi” na matanitu vakalomalagi ena nona vakadaberi Luvena tagane lumuti, o Jisu Karisito, me ‘nodra Tui na tui, kei na nodra Turaga na turaga.’a (Luke 21:24; Vakatakila 12:1-5; 19:16) Na “vatu” gona e kavida mai na “ulu-ni-vanua,” oya na nona lewa cecere o Jiova, e “ta” ga ena kaukaua ni Kalou, sega ni kaukaua ni tamata. Na matanitu vakalomalagi oqo e kena tui o Jisu Karisito, na tui e sa lewa na Kalou me na sega ni mate rawa. (Roma 6:9; 1 Timoci 6:15, 16, NW) O koya gona, na matanitu “me nona na noda Turaga [na Kalou] kei na nona Karisito”—e matataka na lewa cecere i Jiova—ena sega ni soli tale vua e dua. Ena tu ga me sega ni mudu.—Vakatakila 11:15, VV.
34. Mai sucu vakacava na Matanitu ni Kalou ena “nodra gauna na tui ko ya”?
34 E mai sucu na Matanitu ni Kalou ena “nodra gauna na tui ko ya.” (Taniela 2:44) E sega wale ga ni wili e ke o ira na tui era vakatakarakarataki ena tini na iqaqalo ni matakau, ia e baleti iratou tale ga na vakatakilakilataki ena aironi, parasa, siliva, kei na koula. Sa ratou sega ni lewa tu beka e vuravura na matanitu qaqa o Papiloni, Perisia, Kirisi, kei Roma, ia e se bula tiko ga e so na kedratou ivovo ena 1914. Se lewa tiko na vanua mai Papiloni ena gauna oya na matanitu na Turkish Ottoman, ra qai tiko na matanitu kei Perisia (Irani), o Kirisi, kei na vanua o Roma mai Itali.
35. E naica ena lauta kina na matakau na “vatu,” ena vakaevei na kena vaqeavutaki na matakau?
35 Wale tiko ga oqo, na Matanitu vakalomalagi ni Kalou ena lauta na yavana vakaivakatakarakara na matakau. Era na vakavurumemeataki kina na matanitu kece era vakatakilai ena matakau, mera vakarusai vakadua. Ena “i valu e na siga bibi koya, na siga ni Kalou Kaukauwa,” na “vatu” ena lauta na matakau oya me kakavorovoro kina. Ena vurumemea qai cagina ena cagi kaukaua ni Kalou na matakau me vaka na qa ni sila ena raranisila. (Vakatakila 16:14, 16, VV) Oti oya, me vaka na vatu a tubu me ulunivanua levu e robota na vuravura taucoko, ena yaco tale ga na Matanitu ni Kalou me vaka na ulunivanua ena lewa na “vuravura taucoko.”—Taniela 2:35.
36. Na cava me tukuni kina ni Matanitu Vakamesaia ena matanitu dei?
36 E vakalomalagi na Matanitu Vakamesaia, ia ena lewa e vuravura mera vakalougatataki kina na lewe i vuravura talairawarawa kece. Ena dei na matanitu oqo, ena “sega sara ni vakarusai rawa” se me “biu tu me nodra na tamata tani.” E sega ni vaka na nodra matanitu na tamata era veiliutaki ga ra qai mate yani, ni na “tu ga ka sega ni mudu” na matanitu oqo. (Taniela 2:44) Mo kalougata mada ga o iko ena nomu mai dua o vakarurugi tawamudu ena matanitu oqo.
iVakamacala e ra]
a Raica na Wase e 6 ni ivola oqo.
NA CAVA O RAICA RAWA?
• Na matanitu qaqa kei vuravura cava soti e vakatakarakarataki ena tikiniyago ni matakau ena tadra i Nepukanesa?
• Na ituvaki cava ni vuravura e vakatakarakarataki ena yava kei na iqaqalo e tini e waki mai na aironi kei na tete?
• A ta e naica na “vatu,” e ta tale ga mai na “ulu-ni-vanua” cava?
• E naica ena lauta kina na matakau na “vatu”?
[Kato/iYaloyalo ena tabana e 63-67]
VAKADURIA NA MATANITU QAQA NA TOANIVALA
E RAVUTA na matasotia i Fero Niko mai Kakimisi e Siria na ravouvou ni Papiloni kei na nona mataivalu. Era dro ni vaqara bula ina ceva na kai Ijipita ena nodra lako vaka i nodra vanua. Ra cici muri yani na sotia ni Papiloni. Ia qai vakasavui mai Papiloni e dua na itukutuku, mani suka na ravouvou qaqa oya. Tukuni mai ni sa mate o Nabopolassar na tamana. Vakaroti ira sara nona jenerali na ravouvou o Nepukanesa mera na qai kau malua yani na meca era vesu vata kei na nodra iyau, ni sa lesu totolo o koya me lai dabe ena idabedabe vakatui i tamana.
E cabeta kina o Nepukanesa na idabedabe vakatui mai Papiloni ena yabaki 624 B.S.K., e ikarua ni tui ena Matanitu vou Vakapapiloni. E lewa me 43 na yabaki, e lai taura kina na vanua a dau lewa tu mada na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Asiria qai vakaikuritaka ena nona kabai Siria ena vualiku kei Palesitaina ena ra me yacova yani na kedrau iyala kei Ijipita.—Raica na mape.
Ena ikava ni yabaki ni nona lewa (620 B.S.K.), e valuti Juta o Nepukanesa me nona matanitu qali. (2 Tui 24:1) Oti tale e tolu na yabaki, a be o Juta, mai bukudruadruataki Jerusalemi o Papiloni. Ratou kau vakavesu kina vei Nepukanesa i Papiloni o Jioiakini, o Taniela, kei ira e so tale. E kauta tale ga na tui e so na iyaya ni valenisoro i Jiova. Lewa kina o koya me nona tui e Juta o Setekaia na momo nei Jioiakini.—2 Tui 24:2-17; Taniela 1:6, 7.
I muri mai vakalailai, a be tale ga o Setekaia, lai via to sara kei Ijipita. Baci kabai Jerusalemi tale o Nepukanesa, qai botea na kena bai ena 607 B.S.K., vakama na valenisoro, vakarusa sara tale ga na koro. E vakamatabokotaki Setekaia, vakamatei iratou kece na luvena tagane, qai vauraki me kau vakavesu i Papiloni. Levu vei ira na lewenikoro e kauta vakaivesu o Nepukanesa, usani ira tale ga yani na vo ni iyaya ni valenisoro. Yaco kina me “kau vakabobula tani ko ira na Juta mai na nodra vanua.”—2 Tui 24:18–25:21.
Mai ravuti Taia tale ga o Nepukanesa ena nona bukudruadruataka na koro—e 13 taucoko na yabaki na kena dede. Ena loma ni gauna oqo, era “ulu cou” wale na nona sotia ena vuku ni nodra isala qai “drakulu” kece na tabadra ena levu ni ka era vakacolata me buki kina na druadrua kei Taia. (Isikeli 29:18) Yaco me soro o Taia vei ira na mataivalu ni Papiloni.
Kena irairai ni dua dina na toanivala na tui ni Papiloni oqo. Era vakatokai koya e so tale na ivola, vakabibi na ivola ni Papiloni, me tui lewa vinaka tale ga. Sega ni tukuna vakadodonu na iVolatabu ni tui lewa vinaka o Nepukanesa, ia e kaya na parofita o Jeremaia ni nona be o Setekaia ena sega ni vakalolomataki kina kevaka e “lako dina yani vei ira na tamata turaga nei tui Papiloni.” (Jeremaia 38:17, 18) Ni vakarusai Jerusalemi tale ga o Nepukanesa, a veidokai na nona ivalavala vei Jeremaia. A vakarota na tui me baleti Jeremaia: “Mo kauti koya, ka vakaraici koya vinaka, ka mo kakua ni cakava vua e dua na ka ca; ia mo cakava ga vua me vaka na ka sa kaya vei iko ko koya.”—Jeremaia 39:11, 12; 40:1-4.
Ni veiliutaki, totolo sara ni raica o Nepukanesa na itovo kei na kila i Taniela kei iratou na nona itokani—o Setareki, Mesaki, kei Apetiniko—na yacadratou vakaiperiu o Enanaia, o Misaeli, kei Asaraia. E lesi iratou kina na tui ina itutu lelevu ena nona matanitu.—Taniela 1:6, 7, 19-21; 2:49.
Ena nona lotu, a dau sokalou ga vakalevu o Nepukanesa vei Matuki, na nodra kalou levu e Papiloni. Dau kaya na tui ni vu tiko ga mai vei Matuki na nona qaqa kece vakaivalu. E Papiloni, a tara qai ukutaka o koya na veivalenisoro nei Matuki kei ira e vica vata tale na kalou ni Papiloni. De a baleti Matuki na matakau koula a vakaduria mai na buca o Tura. E kena irairai tale ga ni dau vakararavi vakalevu o Nepukanesa vei ira na daucurumi ena nona toso vakaivalu.
E marautaka tale ga o Nepukanesa na nona tarai Papiloni tale, na koro viribaiti vakaitamera duadua ena dela ni nona gauna. Ni vakacavara na bai drua a tekivu tara o tamana, de nanuma kina o Nepukanesa ni nona koroturaga ena sega ni kabai rawa. Ena lomadonu ni koro, e vakavinakataka na tui e dua na palesi makawa, tara tale ga e dua na palesi ni vulaikatakata rauta ni rua na kilomita ina vualiku. Ena nona via vakalomavinakataki watina na ranadi mai Mitia ena nona dau diva na veidelana kei na veikauloa mai nona vanua, e tukuni ni tara sara ga kina o Nepukanesa na basenikau lili (Hanging Gardens)—se tukuni tu ga me dua vei iratou na vitu na isakisaki kei vuravura ena gauna e liu.
“Sa sega beka ni ko Papiloni levu oqo, ka’u sa tara koi au me vale levu ni matanitu e na noqu kaukauwa levu, ka me sa rogo kina na noqu lagilagi?” a kaya ena dokadoka na tui ni taubale voli ena lomaniba ni nona palesi e Papiloni. “Ni sa vosataka tiko na vosa oqo ko koya na tui,” e qai curumi koya na lialia. Sega ni mani tui tu o koya me vitu na yabaki, e tini kana co sara me vaka a parofisaitaka o Taniela. Ni oti na vitu na yabaki, a suka tale na lewa vei Nepukanesa me tomana nona veiliutaki me yacova nona mate ena 582 B.S.K.—Taniela 4:30-36.
NA CAVA O RAICA RAWA?
Na cava e rawa ni tukuni me baleti Nepukanesa ena nona dau
• vala?
• veiliutaki?
• qaravi Matuki?
• taravale?
[Mape]
(Raica tale na ivola)
MATANITU VAKAPAPILONI
WASA DAMUDAMU
Jerusalemi
Uciwai na Uferetisi
Uciwai na Taikirisi
Ninive
Susa
Papiloni
Uri
[iYaloyalo]
Papiloni, na koro vakabai vakaitamera duadua ena kena gauna
[iYaloyalo]
Na drekoni e ivakatakilakila kei Matuki
[iYaloyalo]
Na basenikau lili e rogo kina o Papiloni
[Diagram/iYaloyalo ena tabana e 56]
(Raica tale na ivola)
MATANITU QAQA ENA PAROFISAI I TANIELA
Na matakau vakaitamera (Taniela 2:31-45)
PAPILONI mai na 607 B.S.K.
MITIA KEI PERISIA mai na 539 B.S.K.
KIRISI mai na 331 B.S.K.
ROMA mai na 30 B.S.K.
MATANITU QAQA KEI VURAVURA O PERITANIA KEI MEREKE mai na 1763 S.K.
VURAVURA TAWASE VAKAPOLITIKI ena gauna ni ivakataotioti
[iYaloyalo ena tabana taucoko e 47]
[iYaloyalo ena tabana taucoko e 58]