O Ira na Qasenilotu Era Tutaka Li na Dina ni iVolatabu?

Ke o lotu Vakarisito se sega, ena vakayacoka ga ena ivakarau ni nomu rai na ka era vakatavuvulitaka me baleta na Kalou ni iVolatabu, baleti Jisu kei na lotu Vakarisito. E dua vei ira e vakatokai me o Gusu Koula; e dua tale, Na Ka Levu. Era kilai “nira matataka na veika e baleta na bula i Karisito.” O cei o ira? Oqo o ira na vuku ni veika vakalotu ni gauna makawa, o ira na dauvolaivola, o ira na daunicioloji, kei ira na vuku era vakayacoka vakalevu sara ena vakabauta ni “lotu Vakarisito” nikua​—oqo o ira na Qasenilotu.

“E SEGA ni vosa kece ni Kalou na iVolatabu,” e kaya e dua na parofesa ni veika vakalotu ni Greek Orthodox, o Demetrios J.  Constantelos. “Na Yalo Tabu e vakamatatataka na vosa ni Kalou e sega ni mai vakavatukanataki tu ga ena dua na ivola.” Na cava tale beka e rawa ni ivurevure nuitaki ni itukutuku ceguvi vakalou? E kaya o Constantelos ena nona ivola Understanding the Greek Orthodox Church: “Na iVakavuvuli Makawa Vakalotu (Holy Tradition) kei na iVolatabu [erau] tiki ni veika e vakatakilai mai vakalou.”

E uto sara tiko ga ni “iVakavuvuli Makawa Vakalotu” oya na nodra ivakavuvuli kei na nodra volavola na Qasenilotu. Era daunicioloji kilai levu, era tamata vuku “lotu Vakarisito” era bula ena maliwa ni ikarua kei na ikalima ni senitiuri S.K. Era veivakamuai sara mada vakacava ina rai ni “lotu Vakarisito” ni gauna oqo? Era taura dei li na iVolatabu me yavu ni nodra ivakavuvuli? Na cava sara mada na nona yavu dei ni ka dina vakarisito e dua na imuri i Jisu Karisito?

Na Vanua e Vu Mai Kina

Ena veimama ni ikarua ni senitiuri S.K., era taqomaka vakaukaua na nodra vakabauta o ira era kaya nira lotu Vakarisito mai vei ira na dauveivakacacani ni Roma kei ira na vukitani. Ia, oqo e donuya na gauna e sa levu sara kina na duidui ni vakasama vakacioloji. Na veiba vakalotu me baleta nona “kalou” o Jisu se sega, kei na veika e baleta na yalo tabu e sega ni vakavuna wale ga na duidui. E sa bau lai tara yani na rara vakapolitiki kei na ivalavala vakavanua na kaukaua ni veileti gaga kei na duiyaloyalo sa sega ni wali rawa me baleta na ivakavuvuli “vakarisito,” era dau lai tini ena so na gauna ina veibuturaki, veivorati, tiko yavavala, kei na ivalu sara mada ga. E vola na daunitukutuku makawa o Paul Johnson: “A tekivu ena veilecayaki, ena veileti kei na veisei na lotu Vakarisito [vukitani] e qai tomani tiko ga. . . . Ena yasayasa e loma kei na tokalau ni Mediterranean ena imatai kei na ikarua ni senitiuri S.K. e binikasauru kina na duidui ni vakasama vakalotu, era dui guraka na domodra me rogo. . . . E laurai gona mai na kena itekivu, ni sa rui levu na veimataqali lotu Vakarisito, era duiyaloyalo vakalevu.”

Donuya na gauna oya, sa tekivu vakabulabulataki sara na ivakarau ni nodra rai na dauvolaivola kei ira na dauvakasama era nanuma ni dodonu me vakaibalebaletaki na ivakavuvuli ni “lotu Vakarisito” ena vuku ga vakatamata. Me vakayalovinakataki ira na tamata vuli lotu butobuto era se qai tavuki mai mera “lotu Vakarisito,” era sa qai ravi ga vakalevu na dauvolaivola vakalotu oqo ina veivola makawa vakirisi, kei na nodra ivola na Jiu me nodra yavu. Me tekivu mai vei Justin Martyr (rauta na yabaki 100-165 S.K.), na dauvolaivola vakirisi, o ira era kaya nira lotu Vakarisito era sa qai kenadau ga ena nodra ciqoma na vakasama ni bula vakirisi.

Sa qai mai vakavatukana sara vakavinaka na vakasama vaka oqo ena volavola nei Origen (rauta na yabaki 185-254 S.K.), na dauvolavola vakirisi mai Alexandria. Na ivola i Origen, On First Principles e imatai ni sasaga kaukaua me vakamacalataki kina na ivakavuvuli ni “lotu Vakarisito” me yavutaki ena vuku vakirisi. Na Bose mai Nicaea (325 S.K.), a bosei kina me vakamacalataki, me vakadeitaki tale ga ni “kalou” na Karisito, oqo e dua na cavuikalawa e solia e dua na igu ena kena vakamacalataki na ivakavuvuli ni “lotu Vakarisito.” Na bose oya e itekitekivu ni vuqa tale na bose vakalotu e bosei kina na ka me vakadeitaki mera ivakavuvuli.

O Ira na Dauvolaivola Kei na Daunivosa

O Eusebius mai Sisaria, na dauvolavola a bula donuya na gauna ni Bose mai Nicaea, a vakavolekati koya vei Empara Constantine. Ni sivia vakalailai e 100 na yabaki mai na gauna ni bose mai Nicaea, e vuqa vei ira na daunicioloji dauvolavola vakirisi, era veileti vakaukaua tiko ena dua na gauna balavu, ra sa qai vakadeitaka e dua na ka e qai yaco me ivakavuvuli kilai ena lotu ni Veivanua Vakarisito, oya na Letoluvakalou. Eratou maliwai ira na veiliutaki o Athanasius, na bisovi yalovakatani mai Alexandria, kei na le tolu na qasenilotu mai Kapatosia, e Esia Lailai​—⁠o Basil na Ka Levu, na tacina o Gregory mai Nyssa, kei na nodrau itokani o Gregory mai Nazianzus.

E cecere sara na ivakatagedegede ni nodra ivakamacala o ira na dauvolavola kei na dauvunau ni gauna oya. O iratou o Gregory mai Nazianzus kei John Chrysostom (kena ibalebale “Gusu Koula”) ena vosa vakirisi, vaka kina o Ambrose mai Milan kei Augustine mai Hippo ena vosa vakalatina eratou daunivosa, na itavi e dau dokai qai vakacerecerei ena nodratou gauna. Na dauvolaivola veiuqeti vakalevu duadua ena gauna oya o Augustine. Era veivakamuai vakalevu na nona ivola ena ivakavuvuli vakacioloji ni “lotu Vakarisito” ni gauna oqo. O Jerome, na turaga vuku vakaivola duadua ni gauna oya, a liutaka na kena vakadewataki na iVolatabu mai na vosa a volai taumada kina ina Vulgate Vakalatina.

Ia, na taro bibi oqo: Era vakararavi li vakalevu ina iVolatabu na Qasenilotu oqori? Era yavutaka beka ena iVolatabu e uqeti vakalou na nodra ivakavuvuli? Era idusidusi nuitaki li na nodra ivola me yavu ni kilaka dodonu me baleta na Kalou?

iVakavuvuli Vakalou se iVakavuvuli Vakatamata?

Wale tiko ga oqo, a vola na ivola The Hellenic Pedestal of Christianity na vakailesilesi ni lotu Greek Orthodox, o Methodius mai Pisidia, me vakadeitaki kina ni itovo vakavanua kei na vuku vakirisi erau usutu ni “lotu Vakarisito” ni gauna oqo. E sega ni lomalomarua ni vola ena ivola oya: “Voleka ni o ira kece na Qasenilotu kilai era nanuma ni yaga na ivakarau ni vakasama vakirisi, ra mani tautauri mai na nodra itukuni makawa vakirisi mera vakayagataka me rawa ni kilai kina qai vakamacalataki vakamatata tale ga kina na ka dina vakarisito.”

Taura mada me kena ivakaraitaki na vakasama ni Tamana, Luvena, kei na yalo tabu, eratou tiki ni Letoluvakalou. Era sa mai tisaipeli kaukaua ni Letoluvakalou e levu na Qasenilotu ni sa oti na Bose mai Nicaea. Na nodra volavola kei na nodra ivakamacala e vakayacoka sara ga vakalevu ena kena mai vakabibitaki ena lotu ni Veivanua Vakarisito na ivakavuvuli ni Letoluvakalou. Ia, e kune beka ena iVolatabu na Letoluvakalou? E sega. Era kauta ga mai vei na Qasenilotu? E kaya na Dictionary of Religious Knowledge ni le levu era tukuna ni Letoluvakalou “e dua na veivakalaboci e vure mai vei ira na lotu butobuto, era sa qai mai sema vata ina vakabauta ni lotu Vakarisito.” E vakadeitaka tale ga na ivola na Paganism in Our Christianity: “Na kena itekitekivu [na Letoluvakalou] e vu ga mai na lotu butobuto.”a​—⁠Joni 3:​16; 14:⁠28.

Se, me dikevi mada na ivakavuvuli ni tawamate na yalo, na vakabauta ni bula tiko e dua na ka ni sa mate na tamata. E ke tale ga, era vakabulabulataka na Qasenilotu me vakabauta na ivakavuvuli oqo na lotu a sega tu ni kila e liu e dua na yavu me baleta na bula ni yalo ni sa mate na tamata. E vakaraitaka vakamatata na iVolatabu ni rawa ni mate na yalo: “Na yalo ga sai valavala ca ena mate.” (Isikeli 18:⁠4) Era yavutaka ga e vei na Qasenilotu na nodra vakabauta ni tawamate na yalo? E kaya na New Catholic Encyclopedia: “Sa bau dede vinaka na kena veivosakitaki tiko sa qai ciqomi ina lotu Vakarisito na ivakavuvuli ni yalo se soul e tawarairai a bulia na Kalou qai vakatikora ina yago ena gauna e kunekunetaki kina e dua me vakataucokotaki koya. Erau sa qai mai vakadeitaka oqo o Origen mai na Tokalau kei St. Augustine mai na Ra ni soul e ka tawarairai, rau qai mai vakamaucokonataka na kena ivakavuvuli. . . . [Na ivakavuvuli i Augustine] . . . e tautauri sara vakalevu (vaka kina na veika e lekata) mai na Neoplatonism (na iVakavuvuli Vou i Plato).” E tukuna na ivoladraudrau na Presbyterian Life: “Na tawamate ni yalo e dua na rai vakirisi e vure mai na so na lotu makawa dau muri tamata sa qai mai vakabulabulataka na vuku o Plato.”b

Na Yavu Dei ni Ka Dina Vakarisito

Ni sa dikevi vakalekaleka oqo na veika e baleti ira na Qasenilotu, kei na itekitekivu ni nodra ivakavuvuli, ena veiganiti me tarogi, E dodonu beka vua e dua na lotu Vakarisito lomadina me yavutaka na nona vakabauta ena nodra ivakavuvuli na Qasenilotu? Me sauma ga na iVolatabu.

O Jisu Karisito sara mada ga e sega ni tokona na vakayagataki ni itutu vakalotu ‘Tama,’ se Father (Faca) ena nona kaya: “Dou kakua talega ni vakatoka e dua me tamamudou e vuravura, ni sa tiko ga e dua na tamamudou, ko koya mai lomalagi.” (Maciu 23:⁠9) Na vakayagataki ni vosa ‘Tama’ se Father (Faca) me vakaibalebaletaka e dua na itutu vakalotu, e sega ni vakarisito e sega tale ga ni vakaivolatabu. A vakacavari na volai ni Vosa ni Kalou rauta na 98 S.K. ena volavola ni yapositolo o Joni. Oqo na vuna era sega ni vakararavi kina na lotu Vakarisito dina ina tamata, ni sega nira ceguvi vakalou. Era qarauna me kakua ni ‘vakawaletaki na vosa ni Kalou’ ena vuku ni ivakavuvuli vakatamata. E rui rerevaki dina me isosomi ni Vosa ni Kalou na ivakavuvuli vakatamata. E veivakasalataki o Jisu: “Kevaka e tubera na mataboko e dua na mataboko, e rau sa sikalutu ruarua.”​—⁠Maciu 15:​6, 14, VV.

E gadreva li na lotu Vakarisito e dua na ikuri ni vosa ni Kalou sa tu rawa ena iVolatabu? E sega. E veivakasalataki na ivola na Vakatakila me kua ni vakaikuritaki na vosa ceguvi vakalou: “Kevaka e dua na tamata ena vakaikuritaka na veika oqo, ena vakaikuritaka vei koya na Kalou na mate ca sa volai tu e nai vola oqo.”​—⁠Vakatakila 22:⁠18.

Na ka dina vakarisito sa umani kece tu ena Vosa volai ni Kalou, na iVolatabu. (Joni 17:17; 2 Timoci 3:⁠16; 2 Joni 1-4) Na kena mai kilai vinaka e sega ni yavutaki ena vuku vakatamata. Me baleti ira era via vakayagataka ga na nodra vuku vakatamata mera vakamacalataka na itukutuku ceguvi vakalou, e veiganiti me tokaruataki na taro ni yapositolo o Paula: “Era sa qai i vei na tamata vuku? Era sa i vei na tamata kila ka? Era sa i vei na matai ni veileti ni vuravura oqo? Sa sega beka li ni cakava na Kalou me rairai lialia na vuku ni vuravura oqo?”​—⁠1 Korinica 1:⁠20, VV.

Kuria, ni ivavakoso ni lotu Vakarisito dina “na duru kei na bai ni i vakavuvuli dina.” (1 Timoci 3:⁠15, VV) O ira na kena ivakatawa era taqomaka me savasava na nodra ivakavuvuli ena loma ni ivavakoso, era viribai me kua ni curu mai loma na ivakavuvuli e veivakadukadukalitaki. (2 Timoci 2:​15-​18, 25) Era sega ni vakatara mera curu ina ivavakoso ‘na parofita vakailasu, na ivakavuvuli vakailasu, kei ira na dauveisei e veivakarusai.’ (2 Pita 2:⁠1) Nira sa mate oti na yapositolo, era vakabulabulataka na Qasenilotu me vakawakana ina ivavakoso vakarisito na “yalo e dauveivakacalai kei na nodrai vakavuvuli na tevoro.”​—⁠1 Timoci 4:⁠1.

E laurai votu ena lotu ni Veivanua Vakarisito nikua na vakayacoka ni yalo ni vukitani oqo. Na kena ivakavuvuli kei na kena ivalavala era sa veicalati sara ga kei na dina vakaivolatabu.

[iVakamacala e ra]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 18]

O Ira na Qasenilotu ni Kapatosia

“Na lotu Orthodox . . . e dokai ira vakalevu na dauvolaivola ena ikava ni senitiuri, vakabibi ga o iratou na vakatokai ‘na Qase Levu ni Lotu,’ o Gregory mai Nazianzus, o Basil na Ka Levu, kei John Chrysostom,” e kaya na dauvolaivola o Kallistos, e dua na monk. Era yavutaka li ena iVolatabu na nodra ivakavuvuli na Qasenilotu oqo? E kaya na ivola The Fathers of the Greek Church me baleti Basil na Ka Levu: “E laurai ena nona volavola ni tudei ena nona muria vakavoleka na vakasama i Plato, Homer, kei ira na daunitukutuku makawa kei ira na daunivosa, era vakamuai koya sara ga ena ivakarau ni nona volavola. . . . E dei tu ga o Basil me vaka e dua na ‘kai Kirisi.’” E vakatale ga kina o Gregory mai Nazianzus. “Ena nona rai, na qaqa kei na kaukaua ni Lotu ena vakatau sara tiko ga ke muria taucoko na ivalavala vakavanua, kei na vakasama makawa kei Kirisi.”

E vola o Parofesa Panagiotis K. Christou me baleti iratou tolutolu: “Dina ni ratou dau veivakasalataki ena so na gauna me baleta ‘na vakasama tawa yaga ka lasu wale ni vuku vakatamata’ [Kolosa 2:⁠8, VV]​—me rawa ni salavata kei na ivunau ni Veiyalayalati Vou​—ia, ena gauna vata ga oya, eratou vulica sara tiko vagumatua na vuku vakavuravura kei na kena lawa, ratou qai uqeti ira na so mera vulica tale ga.” E vaka ni ratou nanuma na qasenilotu oqo ni sega ni rauta me yavu ga ni nodratou vakasama na iVolatabu. Ena nodratou lai vaqaqara tale ina so na ivurevure ni vuku vakatamata vaka oya, ena kena ibalebale ni sa sega ni salavata kei na iVolatabu na nodratou ivakavuvuli, se vakaevei? E vakasalataki ira na Iperiu lotu Vakarisito na yapositolo o Paula: “Dou kakua ni veikauyaki e nai vakavuvuli e vuqa sa lako vakatani.”​—Iperiu 13:9.

[Credit Line]

© Archivo Iconografico, S.A./​CORBIS

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 20]

O Cyril Mai Alexandria​—E Qasenilotu Veiletitaki Vakalevu

E dua vei ira na Qasenilotu veiletitaki vakalevu duadua o Cyril mai Alexandria (rauta na yabaki 375-​444 S.K.). E vakamacalataki koya na daunitukutuku makawa ni lotu o Hans von Campenhausen me “yalodua, itovo kaukaua, qai qaseqase, e nanuma ni sa bau dua na ka o koya ena cecere ni nona itutu kei na rokovi ni nona cakacaka,” qai kuria ni “sega ni via vakadonuya e dua na ka vakavo ga ke raica o koya ni na yaga vua me vakalevutaki kina nona kaukaua kei na nona lewa . . . Na ivakarau ni nona dau veivakalolomataki kei na nona dau veitaliataka na nona lewa e sega sara ni bau vakayalolailaitaki koya.” Ena gauna a bisopi tu kina mai Alexandria o Cyril, a veivaqumi, a veivakacacani, qai veibeitaki vakailasu me vakasivoi kina na bisopi mai Constantinople. E nanumi ni a vakavuna o koya na nona labati vakaloloma ena 415 S.K. e dua na vuku, o Hypatia. E kaya o Campenhausen me baleta na ivola vakalotu i Cyril: “A tekivutaka o koya na ivalavala ni kena dauvakatulewataki na ka me vakabauti, e sega ni yavutaki wale ga ena iVolatabu, ia mai na veika era vola e so na tamata kilai ra qai dokai.”

[iYaloyalo ena tabana e 19]

Jerome

[Credit Line]

Garo Nalbandian