Kua ni Biuta na Sosoqoni Vata

“Me da kakua ni biuta na vakasoqoni vata, me vaka nai valavala ni tamata eso,” e kaya na iVolatabu, “me da veivakamasuti tiko: ia me vakalevu, ni dou sa raica sa toro voleka mai na siga.” (Iperiu 10:25) E matata vinaka e ke, ni dodonu vei ira na dausokalou dina mera soqoni vata ena dua na vanua ni sokalou, mera ‘veivakananumi vakataki ira, mera veivakatakatai me dau loloma ra qai ivalavala vinaka.’​—Iperiu 10:24.

NONA volavola tiko oqori na yapositolo o Paula ena imatai ni senitiuri, a nodra vanua tu ni sokalou na Jiu na valenisoro totoka mai Jerusalemi. Era tu tale ga na valenilotu. Ni o Jisu e dau “vakavuvuli tikoga e na veivale ni lotu, kei na vale ni soro, era sa daulako kina ko ira kece na kai Jutia.”​—Joni 18:20.

Ena gauna a vakaroti ira tiko kina na lotu Vakarisito o Paula mera mai veivakayaloqaqataki, na vanua cava a nanuma o koya mera soqoni kina? E vakadamurimuria beka na valenisoro mai Jerusalemi na itaratara ni valenilotu lelevu ni Veivanua Vakarisito? E naica era tekivu tara kina na valenilotu vakaitamera na vakacavutaki ira nira lotu Vakarisito?

‘Na Vale me Toka Kina na Yaca ni Kalou’

Na imatai ni ivakaro me baleta na vanua e sokaloutaki kina na Kalou e kune ena Lako Yani. Na Kalou o Jiova a vakaroti ira nona tamata digitaki​—na Isireli​—mera tara na “vale ni Kalou,” se “na vale ni veitavaki,” me maroroi kina na kato ni veiyalayalati kei na veiyaya tabu e so. A “vakasinaita na vale ni Kalou na serau i Jiova” ena gauna e taravaki oti kina ena 1512 B.S.K. Sivia e vanadrau na yabaki a tuvanaka na Kalou me itakele ni nodra sokalou na valelaca veicavuyaki oqo. (Lako Yani, wase 25-​27; 40:​33-​38) E cavuti tale ga ena iVolatabu na valelaca oqo me “valenisoro i Jiova” kei “na vale i Jiova.”​—1 Samuela 1:​9, 24, NW.

E muri, na gauna a tui kina o Tevita e Jerusalemi a vinakata sara ga me tara e dua na vale e dei me vakalagilagi Jiova kina. O Tevita e dua na turaga e dau vakaitavi vakalevu ena ivalu, oya na vuna e kaya kina vua o Jiova: “Ko na sega ni tara na vale ki na yacaqu.” Ia, a qai digitaki Solomoni na luvena me tara na valenisoro. (1 Veigauna 22:​6-​10) A vakatatabutaka na valenisoro o Solomoni ena 1026 B.S.K., ni oti e vitu veimama na yabaki na kena taravaki. Nona vakadonuya gona o Jiova mani kaya kina: “Au sa vakatabuya na vale oqo, ko sa tara oti, me tiko kina na yacaqu ka tawa mudu; ia ena tiko maikea na mataqu kei na lomaqu e na veisiga kecega.” (1 Tui 9:3) Ena vakadonuya tiko ga o Jiova na vale oya ke ra yalodina tiko ga vua na Isireli. Ia, ke ra vakanadakuya na ka e dodonu, ena sega ni vakadonuya o Jiova, ena qai yaco “na vale me bukebuke wale tu ga.”​—1 Tui 9:​4-9, NW; 2 Veigauna 7:​16, 19, 20.

Toso na gauna, era a vakanadakuya na Isireli na sokalou dina. (2 Tui 21:​1-5) “E na vuku ni ka oqo, sa kauta mai vei ira ko. . . [o Jiova] na nodra tui na kai Kalitia, o koya . . . sa visa na vale ni Kalou, ka talaraka sobu na bai kei Jerusalemi, ka visa na kena veivale vakaturaga kecega e na bukawaqa, ka vakacacataka na kenai yaya vinaka kecega. Ia ko ira era a bula mai nai seleiwau, sa kauta yani ko koya ki Papiloni; ka ra sa bobula vei koya, ka vei ira na luvena.” E tukuna na iVolatabu ni a yaco oqo ena 607 B.S.K.​—2 Veigauna 36:​15-​21; Jeremaia 52:​12-​14.

Me vaka ga a tukuna tu mai na parofita o Aisea, a lumuti Sairusi na tui kei Perisia na Kalou me sereki ira na Jiu mai na kaukaua i Papiloni. (Aisea 45:1) Ni sivi na 70 na yabaki na nodra tu vakavesu, era a suka tale i Jerusalemi ena 537 B.S.K. ena inaki ni kena taravaki tale na valenisoro. (Esera 1:​1-6; 2:​1, 2; Jeremaia 29:10) A toso dredre na kena taravaki, ia a qai mai oti ena 515 B.S.K., vaka kina na kena vakataudeitaki tale na sokalou savasava vua na Kalou. Dina ga ni a sega ni lagilagi vaka na kena a tara o Solomoni, ia a duri dede toka na vale oqo me rauta ni 600 na yabaki. Yaco na gauna era se baci vakanadakuya tale na Jiu na sokalou vei Jiova, mani vakarusai vakadua kina na valenisoro oqo. Gauna e qai basika kina o Jisu Karisito e vuravura, e se qai saga tiko o Tui Eroti me taravaka tale na valenisoro. Na cava ena yaco ina valenisoro oqo?

‘Ena Sega ni Vo Tu na Veivatu e Veitaqataqai’

Nona vosa tiko me baleta na valenisoro e Jerusalemi, a kaya o Jisu vei iratou na nona tisaipeli: “Ena sega ni vo tu eke na veivatu sa veitaqataqai.” (Maciu 24:​1, 2) Me ivakadei ni veivosa oya, era vakarusa na mataivalu ni Roma ena 70 S.K. na vanua e dau kilai tu ena vica vata na senitiuri me uto ni vanua ni sokalou, me vakamalumalumutaki ira kina na Jiu domoqa.a A sega ni taravaki tale vakadua na valenisoro oya. Ena ikavitu ni senitiuri, a taravaki e kea na vanua ni nodra qaravi Kalou na lotu Musilimi e vakatokai na Dome of the Rock, e se toka ga nikua ina vanua era dau sokalou kina i liu na Jiu.

Na ituvatuvanaki cava ni sokalou a virikotori me baleti ira na imuri i Jisu? Era na lai sokalou tiko beka ga na lotu Vakarisito taumada era tikitiki Jiu ina valenisoro e sa vakarau vakarusai? Era na sokalou e vei na lotu Vakarisito era sega ni Jiu? E isosomi beka ni valenisoro na nodra valenilotu na lotu ni Veivanua Vakarisito? Na tikina oqori ena vakamatatataka vinaka vei keda na nodrau veitalanoa o Jisu kei na yalewa ni Samaria.

Ena vica vata na senitiuri, era dau lai sokalou na kai Samaria ina dua na valenisoro levu ena Ulunivanua o Kecisemani. “Era sa dausoro na neimami qase e na ulu-ni-vanua oqo,” a kaya na yalewa ni Samaria vei Jisu, “ia dou sa kaya, sa tu mai Jerusalemi na tikina e dodonu me da soro kina.” A qai kaya vua o Jisu: “Yalewa, vakadinata na noqu vosa: ena lako mai na gauna dou na sega ni lotu kina vei Tamada, e na ulu-ni-vanua oqo, se mai Jerusalemi.” Ena sega tale ni gadrevi e dua na valenisoro e tara ena liga me sokaloutaki kina o Jiova, ni kaya o Jisu: “A Yalo na Kalou: ia ko ira sa lotu vua, e dodonu me ra lotu vakayalo ka vakaidina.” (Joni 4:​20, 21, 24) E muri a qai kaya na yapositolo o Paula vei ira na kai Aceni: “A Kalou ka buli vuravura kei na ka kecega sa tu kina, sa Turaga ga ko koya mai lomalagi kei vuravura, a sa sega ni tiko e na veivale ni soro sa caka e na liga.”​—Cakacaka 17:24.

E matata e ke, ni nodra valenilotu na lotu ni Veivanua Vakarisito e sega ni vakadamurimuria na ituvatuva ni valenisoro ni se bera na gauna vakarisito. A sega gona na vuna mera tara kina na lotu Vakarisito ena imatai ni senitiuri na vale vaka oqo. Nira mate na yapositolo, a tukuni tu vakailiu ni na vakanadakui na ivakavuvuli dina​—ena yaco na vukitani. (Cakacaka 20:​29, 30) Ni se vo e vica vata na yabaki me qai tavuki ina lotu Vakarisito na empara ni Roma o Constantine ena 313 S.K., sa ra tekivu vakanadakuya na vakacavutaki ira nira lotu Vakarisito na ivakavuvuli i Jisu.

A tokona gona o Constantine na nodrau semai vata na “lotu Vakarisito” kei na lotu butobuto vakaroma. E kaya na Encyclopædia Britannica: “O Constantine a vakarota na nodratou tara na tolu na valenilotu lelevu ni lotu Vakarisito e Roma: na St. Peter’s, S. Paolo Fuori le Mura, kei na S. Giovanni e Laterano. A . . . viria sara ga na kedratou ibulibuli, mani yaco me vakadamurimuri na ibulibuli oya ena tara ni valenilotu kece ena ra kei Urope ni donuya na veiyabaki ni 500-1500 S.K.” A qai vakavoutaki tale na St. Peter’s Basilica mai Roma, ia me yaco mai na gauna oqo e se ciqomi tu ga me uto ni nodra vanua ni sokalou na lotu Katolika e vuravura taucoko.

“Yaco me ciqoma o Lotu e so na ivakarau ni [lotu butobuto] era a takalevu tu e Roma ni bera na gauna vakarisito,” e kaya na daunitukutuku makawa o Will Durant. Dua vei ira oya “na ibulibuli ni veivalenilotu lelevu.” A bula na tara valenilotu vakaitamera kei na kena e lalai ena ika10 ina ika15 ni senitiuri, e sakitaki ga kina na kedra itaratara. Oya na gauna e tekivu laurai kina na veivalenilotu lelevu ni Veivanua Vakarisito e qoroi tu nikua na kedra irairai.

Era na vakacegui qai vakayaloqaqataki beka ga vakayalo na tamata ke ra sokalou e valenilotu? “Niu raica na valenilotu, au dau nanuma lesu kina na ka kece au vuturitaka kei na ka au vakacauocataka me baleta na lotu,” e kaya o Francisco mai Brazil. “E sega ni dau vakaibalebale vei au na Misa ni oya e dua ga na ivalavala matau vakalotu, ia e sega ni vakacegui au vakayalo. Au dau marau ga ni sa tini.” Ia, era vakaroti na vakabauta dina mera dau sosoqoni vata. Na ituvatuva cava ni soqoni e dodonu mera muria?

“Soqosoqo Lewe ni Lotu e na Nodrau Vale”

Era taura rawa na lotu Vakarisito na vanua mera soqoni vata kina nira dikeva na kena ivakarau era dau cakava na tamata vakabauta ena imatai ni senitiuri. Na iVolatabu e vakamacalataka nira dau soqoni vata ena vale vakaitaukei. Me kena ivakaraitaki, a vola na yapositolo o Paula: “Me tukuni yani na noqu loloma vei rau ko Pirisila kei Akuila, koi rau sa cakacaka vata kei au e na veika i Karisito Jisu, . . . Au loloma talega vei ira nai soqosoqo lewe ni lotu e na nodrau vale.” (Roma 16:​3, 5; Kolosa 4:​15; Filimoni 2) Era sega ni gadreva na lotu Vakarisito dina na valenilotu e vakaiukuukutaki vinaka mera lai sokalou kina.

E dau vakayacori vakacava na nodra soqoni na ivavakoso lotu Vakarisito taumada? A vakayagataka na tisaipeli o Jemesa na vosa vakirisi sy·na·go·geʹ me dusia na soqoni ni lotu Vakarisito. (Jemesa 2:2) Na vosa vakirisi oqo e kena ibalebale “ra soqoni vata mai,” e rawa ni vakaisosomitaka tale ga na vosa “ivavakoso.” Toso na gauna, sa vakayagataki na vosa “synagogue” me vakaibalebaletaka na vanua se vale e caka kina na soqoni. Ia, o ira na lotu Vakarisito Jiu e liu era dau kila vinaka na ka e vakayacori ena synagogue se valenilotu.b

Era qai lako ga ina valenisoro mai Jerusalemi na Jiu mera tiko ena nodra solevu vakayabaki, ia ena nodra veikoro na valenilotu e vanua e dau vulici kina na ka me baleti Jiova kei na kena vulici na Lawa. Na veika e vakayacori ena valenilotu e rairai a okati kina na masu, na wiliki ni iVolatabu, na vakamatatataki ni veika titobu kei na veivakayaloqaqataki. Gauna a lako kina o Paula kei na nona itokani ina dua na valenilotu e Anitioki, “sa qai talaki vei rau ko ira na turaga ni vale ni lotu, ka kaya, Oi kemudrau na veiwekani, kevaka e tu vei kemudrau e dua na vosa ni vakavuvuli vei ira na tamata, tukuna ga mai.” (Cakacaka 13:15) O koya gona, na gauna era dau soqoni vata kina ena dua na vale vakaitaukei na lotu Vakarisito Jiu e liu, e sega ni vakabekataki nira muria tale ga na ivakarau vata oya, yaco kina na nodra soqoni me veivakavulici qai veitarai cake vakayalo.

Veitarai Cake ena iVavakoso

Me vakataki ira na lotu Vakarisito taumada, era soqoni vata na iVakadinadina i Jiova edaidai ena dua ga na vanua veiganiti e rawa ni caka kina na sokalou, mera vakavulici kina ena iVolatabu ra qai marautaka na veimaliwai e veitarai cake. Vica vata na yabaki era dau soqoni tu ga ena vale vakaitaukei, era se vakayacori tiko ga oqori ena so na vanua. Ia, oqo sa tubu na iwiliwili ni ivavakoso me sivia na 90,000, kei na nodra vanua ni soqoni e vakatokai me Kingdom Hall. Na veivale oqo e sega ni vakaiukuukutaki se rairai tu vaka na valenilotu. Era veiganiti qai maqosa na kedra itaratara me rawa nira vakayagataka na le 100 ina 200 na lewe ni ivavakoso, era dau soqoni e veimacawa mera rogoca qai vulica na Vosa ni Kalou.

E levu na ivavakoso ni iVakadinadina i Jiova era dau soqoni vakatolu e veimacawa. Dua na soqoni e dau rogoci kina na vunau me baleta na bula eda donuya tu nikua. Ena muria oqori na kena vulici e dua na ulutaga yavutaki vakaivolatabu se ena dua na parofisai, e dau vakayagataki kina Na Vale ni Vakatawa. Dua tale na soqoni, oya na koronivuli e vakarautaki me vulici kina na ivalavala ni kena kacivaki na itukutuku vakaivolatabu. Na soqoni e tarava e dau rogoci kina e so na vakatutu yaga e vakamuai vakatabakidua ga ina cakacaka vakavunau. Vakadua ena veimacawa, era na vulica na iVolatabu vakaiwasewase lalai na iVakadinadina ena vale vakaitaukei. E dola tu na veisureti vei kemuni kece na taleitaka na tiko ena veisoqoni oqo. E sega ni dau kumuni kina e dua na isolisoli.

O Francisco, a cavuti taumada, e vakadinadinataka ni yaga dina vua na soqoni e dau caka ena Kingdom Hall. E kaya: “Na imatai ni soqoni au a lakova a vakayacori ena dua na vale vinaka ena loma ni tauni, niu qai lesu sa dua na ka na noqu marau. Era veikauaitaki na lewe ni ivavakoso, au rawa ni vakila tale ga na nodra veilomani. Dua na ka na noqu nanamaki meu lesu tale. Na kena dina, au sega ni bau calata vakadua e dua na soqoni me tekivu mai na gauna oya. E dau veivakabulabulataki na veisoqoni vakarisito oqo, ra qai vakacegui au tale ga vakayalo. Gauna mada ga au dau via yalolailai kina, au na lako ina Kingdom Hall ena nuidei niu na lai vakayaloqaqataki mai.”

Ni o tiko ena nodra soqoni vakarisito na iVakadinadina i Jiova, o na vakila na veimaliwai e veitarai cake, o na vulica kina na iVolatabu, o rawa tale ga ni na kila na sala mo vakacerecerea kina na Kalou. Oni sureti mo ni lakova mada na Kingdom Hall e voleka duadua vei kemuni, ni oni na marautaka dina.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 4]

E dau vakayagataki na valeniveitavaki, e muri na valenisoro me itakele ni vanua ni sokalou vei Jiova

[iYaloyalo ena tabana e 6]

Na St. Peter’s Basilica mai Roma

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Era dau soqoni na lotu Vakarisito taumada ena vale vakaitaukei

[iYaloyalo ena tabana e 8]

Era dau soqoni na iVakadinadina i Jiova ena vale vakaitaukei kei na Kingdom Hall