Ugarit​—Koro Makawa ni Qaravi Peali

ENA yabaki 1928, ni siviyara tiko e dua na turaga ni Siria, a tavutu na nona isiviyara ena dua na vatu e latia tu e dua na qara era veidavoci tu kina e so na kuro qele makawa sara. Sega ni siqema vakadua na turaga ni Siria ni so na kuro vakamareqeti sa kunea tu oya. Gauna ga era rogoca kina e dua na matailawalawa dauvakekeli ni Varanise na ka sa kune oya, era gole vakadodonu sara ga i Siria ena yabaki e tarava, ena nona liutaki ira o Claude Schaeffer.

Sega ni dede na nodra kelikeli na kenadau, sa laurai sara e dua na vatu e ceuti tu kina na matanivola e vakatakila na irusarusa e keli tiko oya. Oqo o Ugarit, “e dua vei ira na korolevu rogo duadua mai na Tokalau e Loma ena gauna makawa.” Ni bau kaya sara mada ga na dauvolaivola o Barry Hoberman: “Ni vakatauvatani kei na veika kece e kune ena vakekeli, okati kina na iVolavivigi ni Waitui Mate, e sega ni dua na ka e sivita na irusarusa oqo, ni na vukea vakalevu na kilai vinaka ni iVolatabu.”​—The Atlantic Monthly.

Vanua ni Sotasota

O Ugarit e dua na korolevu a duri tu ena 3,000 vakacaca na yabaki sa oti, a toka ena dua na delana lailai e vakatokai o Ras Shamra ena baravi ni Wasawasa Levu, sa vualiku tiko kei Siria nikua. Na vanua e kovuta na korolevu oya e rauta ni 60 na kilomita mai na ulunivanua o Casius ena vualiku, me yaco sara i Tell Sukas ena ceva, qai rauta ni 30 ina 50 na kilomita mai na Mediterranean ena ra me cici vaka ina bucabuca na Orontes ena tokalau.

A vanua ni susu manumanu o Ugarit ni ganita na kena draki. A tei tale ga kina na witi, dau caka kina na waiwai ni olive, waini, qai ta kina na kauvaro​—na kauvaro e dua na ka erau a dravudravua kina na vanua o Mesopotemia kei Ijipita. Ni itokatoka vinaka na korolevu oqo, e vanua ni nodra isotasota na dauveivoli, a dua na vanua era dau sikova vakalevu na tamata ni gauna oya. Ra dau lako gona i Ugarit na dauveivoli ni Aegean, Anatolia, Ijipita, Papiloni kei na so tale na yasana ena Tokalau e Loma mera lai volitaka kina na nodra itei, vatu talei, dau volitaki tale ga e levu na ka e buli ga ena korolevu oya.

Ia e dina ni matanitu vutuniyau, ia e vanua qali tu ga. A itikotiko yawa duadua ena vualiku qai vakarurugi tu ina matanitu levu o Ijipita, me yacova ni lai wili ina nodra matanitu na Itaiti ena ika14 ni senitiuri B.S.K. Tekivu e kea na nodra saumi ivakacavacava na kai Ugarit, qai namaki tale ga mera vakarautaka vei ira na veiliutaki e so na matasotia. Nira ravuta gona na “Kai Wai”a na yasayasa o Anatolia (lomadonu i Taki) kei na vualiku kei Siria, era kaciva na matasotia kei na mataivalu e wai ni Ugarit na kai Itaiti. Mani sega kina ni vo e dua me taqomaka na koro o Ugarit, lai tini vakarusai vakadua ena rauta na 1200 B.S.K.

Vakalesui Mai na Gauna Makawa

Ni karusa o Ugarit, e dua na irusarusa vakaitamera a biuta koto mai, ni 20 vakadua na mita na kena cere qai kovuta e sivia e 25 na ekatea. Ia se qai keli rawa ga e duanaikaono na raba ni koro. Ra sa kelia rawa na dauvakekeli mai na irusarusa oqo e dua na ivovo ni dua na valenitui vakaitamera, e voleka ni 100 na kena rumu, e vica na kena lomanibai, qai kovuta e dua na vanua e 10,000 na kilomita vakarivirivi na kena raba. Laurai ni a vakapaipo tu ni wai, vakavalenisili, bau tu tale ga e loma na valelailai. Ni bonoti sara mada ga ena koula, vatukarakarawa kei na tabua na kena iyayanivale. Bau kune tale ga ni vonoti tu ena tabua na kau ni dua na idavodavo, qai ceuti tu vakarairaivinaka. Keli tale toka ga e dua na tobuwai lailai ena loma ni basenikau me sa qai kuria ga na rairai vinaka ni valenitui oya.

Votu mamaca tu ena korolevu oqo kei na kena veibuca na valenisoro i Peali kei Tekoni.b Na dokanivale balabalavu oqo a rairai 20 na kilomita na kena cere, qai tu e loma e dua na pasese lekaleka e basika ina dua na rumu e duri tu kina na ivakatakarakara ni kalou. Kabi no e tutuna e dua na ikabakaba, e nona icabecabe na tui ina varada e tara volekata toka, e dau lai vakayaco soqo kina. Ni bogi se gauna ni cagilaba, e kena irairai ni dau teki na bikeni ena delanivalenisoro qai vakawaqari me dusia na salaniwaqa. E nanumi gona ni 17 na ikelekele vatu e kune ena loma ni valenisoro, e nodra ka ni vakavinavinaka na kaiwaqa era lesu bula mai vanua vei Peali-Etati, na kalou ni cagilaba era vakabauta ni vakabulai ira.

Yaga Vakalevu na Kune ni iBinibini Papa Qele Era Volai Tu

E kune tale ga e vica vata na udolu na papa qele ena irusarusa kei Ugarit. Laurai ni volai tu ena walu na vosa qai lima vakadua na kena ivolavolai, e toqai tu kina na veika vakailavo, vakalawa, vakamatanitu, kei na veika e vauca na veiliutaki. Ratou kunea tale ga na ilawalawa i Schaeffer e dua na vosa se qai bau kilai vakadua​—ratou sa mani vakatoka ga ena yaca Ugaritic​—e 30 na kena matuavosa qai dua vei ira na matanivola makawa duadua se qai bau kune.

E vakayatuyatutaki tu ena volavola e kune oqo na bula ni veisiga, ia e lewena tale ga na ivakamacala e dolava na katuba ni kena kilai na vakabauta kei na ivalavala vakalotu ni itabagauna oya. E nanumi ni veivolekati sara na nodra lotu na kai Ugarit kei na lotu ni vanua o Kenani, e toka voleka e kea. Kaya kina o Roland de Vaux, ni volavola oqo e “boroya e dua na iyaloyalo matata ni ivakarau ni bula ena vanua o Kenani ni bera toka ga vakalailai na nodra lai vakavua na Isireli.”

Na Lotu ena Koro i Peali

E sivia e 200 na kalou tagane kei na kalou yalewa era cavuti ena volavola era kune oya mai Ras Shamra. Ia na kalou levu duadua vei ira o El, e vakatokai me tamadra na veikalou, e tama tale ga ni tamata. Na kalou ni cagilaba o Peali-Etati “e dau vodoka na o,” e “turaga ni vuravura.” Laurai mai na ka e volai ni o El e vaka toka e dua na kena turaga qase qai vuku, ia e sega ni veivolekati kei na tamata. Ia o Peali, e kalou momoqaqa qai dau via cakanona ni vinakata me nodra iliuliu na veikalou, me liutaka tale ga na tamata.

E nanumi ni volavola e kune oya e rairai dau wiligusutaki ena soqo vakalotu ni yabaki vou se ena gauna beka ni tatamusuki. Ia, e sega ni rawa ni vakadeitaki. Ena dua na serekali, e vakayatuyatutaki kina na nodrau veiqalisominiwai o Peali kei na gonenitoko i El, o Yamm, na kalou ni waitui. Qaqa kina o Peali, e rairai a solia oqo na yalonuidei vei ira na dau soko ni Ugarit nira na taqomaki kina mai waitui. Ia, a qai vala o Peali kei Mot, mani vakamalumalumutaki o Peali, bala sara kina ina nodra vuravura na yalo. Oqo a vakavuna e dua na lauqa levu, mai tu vakadua kina na cakacaka kece e dela i vuravura. A yavala o wati Peali ia e ganena tale ga, o Anat​—e kalou yalewa ni loloma kei na ivalu​—e vakamatei Mot, qai sereki Peali me rawa ni bula tale. O Peali a qai lai labati iratou na luvetagane i Athirat (Asherah), e dua na wati El, mani rawata lesu tale na itikotiko vakaturaga. Ia ni oti e vitu na yabaki a qai lesu tale mai o Mot.

So era vakaibalebaletaka na serekali oqo me dusia tiko ga na veiveisau ni draki ena loma ni dua na yabaki, na kena mudu na tau ni uca e dau solibula, ni sa warumisa mai na siga ni vulaikatakata, ia ena tau tale ena vulaitubutubu. E so tale era nanuma ni vitu na yabaki e cavuti oya e vakaibalebaletaka na kena dau rerevaki na dausiga se lauqa. Ia, se mani cava na kena ibalebale dodonu, e macala ga ni a dau vakaliuci o Peali ena veika kece a caka me rawa ni vuavuaivinaka kina. Kaya kina na vuku o Peter Craigie: “Na inaki duadua ni lotu vei Peali, oya me laveti cake tiko ga kina, ni kalou cecere era lolovira na vo ni veikalou; era vakabauta na sokalou vua ni nona toka ena itutu oya ena vakatau kina na bula ni itei kei na manumanu, e rua na ka e bibi me bula tiko ga kina na kawatamata.”

iTataqomaki Mai na Lotu Butobuto

Matata vakasigalevu ena ka e volai ena papa qele era keli oqo na torosobu ni nodra lotu mai Ugarit. Laurai ena ka e kaya na Illustrated Bible Dictionary: “E matata ena volavola na vua vakasisila ni nodra qaravi kalou; ni vakabibitaki ena nodra lotu na ivalu, veiyacovi ena valenisoro kei na garogaro ca, sa rauta me torosobu na ivakarau ni nodra bula.” Kaya kina o De Vaux: “Nida wilika na nodra serekali, eda raica rawa sara ga na vu ni nodra catacata ni mate na mataqali sokalou vaka oqo o ira na vakabauti Yahweh kei ira na parofita rogo.” Na Lawa gona a solia na Kalou ina matanitu makawa o Isireli a taqomaki ira mai na lotu lasu vaka oqo.

Na daurairai, raikalokalo kei na vakatevoro a tiki ni bula ena koro makawa o Ugarit. Ia, a sega ni yala ga ena ibulibuli vakalomalagi na nodra dau vakasaqara na ivakatakilakila ni veika e voleka ni yaco, ni bau yaco sara ina gone lutudole e se buli vakavo, vaka kina ina gacagaca ni manumanu e vakamatei. Me baleta na manumanu, “e nodra vakabauta ni kalou e caka vua na vakacaboisoro, ena yaco me rau cokovata kei na manumanu e cabo oya, me vauci vata na yalodrau,” e kaya na daunitukutuku makawa o Jacqueline Gachet. “O koya gona, ke ra vakaibalebaletaka rawa na mawe era raica ena gacagaca ni manumanu, oya sara ga na sala era sa veitaratara tiko kina kei na kalou. Sa na rawa vua na kalou me vakatakila mai vei ira na kena na yaco se sega e dua na ka e namaki tiko, se nona veidusimaki ena dua na inakinaki.” (Le pays d’Ougarit autour de 1200 av.J.C.) Ia, na kena veibasai o ira na Isireli, nira a vakaroti mera cata na ivakarau vaka oqo.​—Vakarua 18:​9-​14.

Dua tale na ka a vakatabui ena Lawa i Mosese, na veiyacovi kei na manumanu. (Vunau ni Soro 18:23) Ia era raica vakacava oqo o ira na kai Ugarit? Ena volavola era keli oqo, e wiliki kina na nona veiyacovi o Peali kei na bulumakau yalewa gone. “De a rairai vukici koya o Peali me bulumakau me cakava kina na lomana,” e kaya na dauvakekeli o Cyrus Gordon, “ia o ira na nona bete era veiyacovi vakadodonu sara ga kei na manumanu ena nodra via vakadamurimuria na italanoa ni bula i Peali.”

Oqo e dua tale na ivakaro vei ira na Isireli: “Mo dou kakua ni tavalaka na yagomudou e na vuku ni mate.” (Vunau ni Soro 19:28) Ia ni rogoca o El na mate i Peali, “e todilaki koya, e tavalaki koya ena isele, bau tini ena baluna kei na kumina.” Kena irairai ni dua na nodra ivalavala na dau qaravi Peali na tavatavalaki ni yago.​—1 Tui 18:28.

Dua tale na serekali e vaka ni vakavotuya ni dua na nodra ivalavala matau vakalotu na kai Kenani na nodra dau vakasaqara ena sucu na luve ni me, vakalevu ena soqo ni sokaloutaki ni igu ni vakatubukawa. Ia na kena veibasai era a vakaroti kina na Isireli ena Lawa i Mosese: “Dou kakua ni vakasaqa na luve ni me e na wai-ni-sucu i tinana.”​—Lako Yani 23:19.

Veidutaitaki kei na iVolatabu

Taumada, a veivuke sara vakalevu ena kena sagai me kilai na volavola vaka Ugarit na vakayagataki ni vosa vakaiperiu ena iVolatabu. Ia e kaya o Peter Craigie: “E levu na vosa vakaiperiu ena iVolatabu e buawa na kena ibalebale, e so e sega sara ga ni matata; ni bera gona na ika20 ni senitiuri, era dau vakayagataka na daunivakadewa e duidui na sala mera vakilakila kina na ibalebale ni dua na vosa. Ia ni laurai na vosa vata oya ena volavola vaka Ugarit, sa rawa ni vakamatatataka na kena ibalebale dina.”

Dua na kena ivakaraitaki na vosa vakaiperiu e vakayagataki ena Aisea 3:​18 (NW) me “lawa ni drauniulu.” Na kena vosa vaka Ugarit e vakayagataki vua na matanisiga kei na kalou yalewa matanisiga. Kena ibalebale ni o ira na goneyalewa ni Jerusalemi era cavuti oqo ena parofisai i Aisea, e rairai era a dara tu na ivakatakilakila lalai ni matanisiga kei na “iukuuku e vaka na vula na kedra ibulibuli,” me ivakaraitaki ni nodra rokovi ira na kalou ni Kenani.

Dua tale, na Vosa Vakaibalebale 26:​23, e vakatauvatana na “tebenigusu katakata kei na yalo sa ca” kei “na bilo qele sa boro e na butubutu ni siliva.” Ni laurai gona na vosa vaka Ugarit e via volekata na matavosa oqo, mani rawa kina ni biu na ivakatautauvata oqo ena dua tale na kena ibiubiu, oya me tukuni “ni vaka na iboro e boroi me lumisa kina na tikitikinikuro.” Oya na vuna e dodonu kina na New World Translation ni vakadewataka na vosa vakaibalebale vaka oqo: “Me vaka na siliva e boro ina tikinikuro qele me lumisa kina na tebenigusu katakata kei na loma sa ca.”

E Yavu Beka ni iVolatabu?

Ena kena vakadikevi na volavola e kune oya mai Ras Shamra, era kaya kina e so na vuku ni so na tikinivolatabu e tauri mai na serekali vaka Ugarit. Kaya o André Caquot, e lewe ni French Institute, “ni bula vakenani e yavu sara tu ga ni nodra lotu na Isireli.”

Me baleta na Same 29, e kaya o Mitchell Dahood mai na koronivuli na Pontifical Biblical Institute mai Roma: “Na same oqo era yavutaka na dauqaravi Yahweh mai na dua na nodra serenilotu makawa na kai Kenani, a daulagati vua na kalou ni cagilaba o Peali . . . Voleka ni qaqanisame yadua e kune ena nodra volavola makawa na kai Kenani.” Ia e dina beka na vakasama oqo? Sega sara!

E so tale na vuku era vakabauta ni sega ni dodonu me vakatauvatani na volavola vaka Ugarit kei na iVolatabu. “Sega ni dua na volavola ni Ugarit me tauvata vakaoti kei na Same 29,” kaya o Garry Brantley, e dua na daunicioloji. “E sega ni dua na ivakadinadina me vakadeitaka na kena tukuni ni yavutaki na Same 29 (se ivola cava tale ena iVolatabu) ena italanoa ni lotu butobuto.”

Ni via tautauvata e so na vosa, kena ivolavolai, se na kena balebale vata e so na serekali, sa kena ibalebale beka oya ni tautauri na iVolatabu mai na volavola vaka Ugarit? E sega ni vaka kina, ni sa dodonu ga me namaki ni so na ka ena tautauvata vaka oya. Kaya vaka oqo na ivola na Encyclopedia of Religion: “Nira a bula veivolekati ga, sa rauta me na tautauvata e so na ka era vola, vaka kina na iwalewale ni nodra volavola: vakararaba, e rawa ni tukuni ni duidui na vanua o Ugarit kei Isireli, a duidui tale ga na ivakarau matailalai ni nodra bula ni veisiga, ia ni rau koto vata ga ena dua na yasa i vuravura, sa macala ga ni na tautauvata e so na nodra vosa ni serekali se vosa vakalotu.” Tinia o Garry Brantley ena nona kaya: “E cala sara ke tukuni ni yavutaki tu na iVolatabu ena vakabauta ni lotu butobuto, baleta wale ga e so na vosa e vakayagataka.”

O koya gona, sa dodonu ga me tukuni, ke tiko e so na ka erau tautauvata kina na volavola ni Ras Shamra kei na iVolatabu, oya e baleta vakatabakidua ga na ivolavolai ni vola, e sega ni veika vakayalo. “Na taucoko kei na cecere ni ivakatagedegede ni bula savasava e vakauqeta na iVolatabu, e sega vakadua ni kune mai Ugarit,” e kaya na daunivakekeli o Cyrus Gordon. Io, e lailai sara na ka erau via tautauvata kina, ia e dua na tama ni duidui levu e kune ena kedrau maliwa.

Sega ni vakataratutu ni na yaga tiko ga na vakadidike e caka me baleta na volavola vaka Ugarit, vakabibi vei ira na gonevuli ni iVolatabu. Ena veivuke vakalevu oqo mera kila vinaka kina na ivakarau ni bula, na ka a yaco ena gauna makawa kei na draki ni bula vakalotu a donui ira na vola na iVolatabu, se na matanitu sara mada ga o Isireli. Ni toso na vakadikevi ni volavola oqo, ena rairai lai kilai vinaka kina na vosa vakaiperiu makawa. Kena ilutua, na veika e keli oya mai Ugarit, e votu vakamatata kina na torosobu ni sokalou vei Peali ni veidutaitaki kei na sokalou savasava i Jiova.

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 25]

E vukea na noda kila vinaka na iVolatabu na veika e keli mai Ugarit

[Mape/iYaloyalo ena tabana e 24, 25]

(Raica tale na ivola)

Nodra matanitu na Itaiti ena ika14 ni senitiuri B.S.K.

WASAWASA LEVU

Uferetisi

ULUNIVANUA O CASIUS (JEBEL EL-AGRA)

Ugarit (Ras Shamra)

Tell Sukas

Orontes

SIRIA

IJIPITA

[Credit Line]

Statuette of Baal and rhyton in the shape of an animal’s head: Musée du Louvre, Paris; painting of the royal palace: © D. Héron-Hugé pour “Le Monde de la Bible”

[iYaloyalo ena tabana e 25]

iRusarusa ni matamata ni valenitui

[iYaloyalo ena tabana e 26]

E rairai ena rawa ni kilai vinaka na vakasama e koto ena Lako Yani 23:19 mai na dua na itukuni e qaqa toka ni serekali vaka Ugarit

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[iYaloyalo ena tabana e 27]

iVakananumi kei Peali

Ceuti ena veleti koula na iyaloyalo ni vakasasa manumanu

Laurai toka ena isogo taku ni kato lailai ni iukuuku e dua na kalou yalewa

[Credit Line]

iTaba kece: Musée du Louvre, Paris