Qito Makawa Bibi na Qaqa

“SA DAU lewai koya vakavinaka sara na daucici yadua e na veika kece ga.” “E na sega tale ga na dauqito e na rawata e dua na i covi ke sega ni muria na lawa ni qito.”​—1 Korinica 9:25, VV; 2 Timoci 2:5, VV.

Na qito e tukuna tiko e ke na yapositolo o Paula e bibi dina ena ivakarau ni bula vakirisi ena gauna makawa. Na cava e tukuna vei keda na itukutuku ni veigauna me baleta na qito vaka oqo kei na kena yalo?

Wale tiko ga oqo, a vakarautaki e dua na soqo ena valenisarasara levu mai Roma na Colosseum, me saravi kina na itukutuku makawa me baleta na nodra qito na kai Kirisi. Na ulutaga ni soqo oqo na Nike—⁠Il gioco e la vittoria (“Nike—⁠Na Qito kei na Qaqa”).a Na veika e vakaraitaki kina e sauma na taro e tarogi toka e cake, e vakavure vakasama tale ga vei keda na lotu Vakarisito ena rai e dodonu me tiko vei keda me baleta na qito.

iVakarau Makawa

O Kirisi e sega ni imatai ni vanua me vakaitavi ena qito. Ia ena rauta na ikawalu ni senitiuri B.S.K., e dua na dauniserekali makawa ni Kirisi o Homer e tukuna e dua na ilawalawa e bula na lomadra ena via rogo kei na yalo ni veisisivi, e dokai kina na yaloqaqa vakaivalu kei na qito. E vakamacalataki ena soqo e caka e Roma e saravi kina na itukutuku makawa ni qito ni imatai ni sotasota ni qito e Kirisi a tekivu ga mai na soqo ni lotu era dau nanumi kina na kalou. E dau vakayacori oqo ena somate ni dua na tamata rogo. Me kena ivakaraitaki, na ivola nei Homer na Iliad, na ivola vakirisi makawa duadua se tiko nikua, e tukuna na nodra biuta vakatikitiki na nodra iyaragi na itokani i Achilles ena veibulu vei Patroclus, ra qai veisisivi ena veivacu, veibo, tebetaki veleti, cokataki moto, kei na veitau kareti me macala kina o koya e kaukaua.

Na soqo vata vaka oqo sa qai dau vakayacori e veiyasa i Kirisi kece. E kaya na ivoladusidusi ni soqo e caka mai Roma: “Na veisisivi e solia na galala vei ira na kai Kirisi, ena nodra doka nodra veikalou, mera kua tu mada ni veicati, ra qai saga mera vukica na veisisivi me sala e rawati kina na veisaututaki ia ena gauna vata oya me vakaraitaki kina na yalo dina ni dauqito.”

Sa ra qai tuvanaka na ilawalawa ena veikoro kei na yasana me kena ivakarau tudei mera soqo ena vanua ni sokalou mera nanuma kina nodra kalou ena nodra vakaitavi ena veimataqali qito. Mani tauyavutaki e va tale na sotasota—⁠na Olympic kei na Nemean, e vakamuai vei Seusi, vaka kina na Pythian kei na Isthmian, e vakamuai vei Apollo kei Poseidon—⁠sa qai yaco na sotasota oqo me qitotaki raraba e Kirisi. Oya na vuna e dola kina na veisisivi vei ira kece na dauqito e Kirisi. Na sotasota oqo e dau caka kina na vakacaboisoro kei na masu qai dau vakalagilagi tale ga kina na veikalou ena nodra veisisivi ena qito kei na ivukivuki ni qito.

Na sotasota e rogo qai bibi duadua e tukuni ni a vakayacori taumada ena 776 B.S.K., qai tomani tiko oqori ena veiyava na yabaki me ivakananumi kei Seusi mai Olympia. Na ikarua ni sotasota e tarava oqori na Pythian. Na sotasota oqo e okati tale ga kina na qito, qai dau vakayacori volekata na valenisoro rogo duadua ena gauna makawa e Delphi. Ia e vakabibitaki vakalevu ga kina na sere kei na meke baleta ni kena inaki me vakananumi kina o Apollo, na nodra kalou ni serekali kei na ivakatagi.

Veimataqali Qito

Na qito ena gauna makawa e duidui mai na qito ena gauna oqo, ni yalani ga na iwiliwili ni qito, ra qai vakaitavi ga kina na tagane. E sega ni sivia na tini na qito e dau caka ena Olympic ena gauna makawa. Na kedra ivakatakarakara na dauqito, kedra iyaloyalo, na kuro qele e droinitaki tu kina na veimataqali qito, e vakaraitaki tu ena valenisarasara. E tu sara tale ga e so na kedra itaba.

E dau tolu na veitaucici—⁠na 200 na mita; na 400 na mita; kei na cici balavu, e rauta ni 4,500 na mita. Era luvawale na dauqito nira cici se ra vakaukauayago. Vei ira na veisisivi ena pentathlon, era dau vakaitavi ena lima na qito: na cici, lade balavu, tebetaki veleti, cokataki moto, kei na veibo. E so tale na sotasota e okati kina na veivacu kei na pancratium, e tukuni “ni oqo e qito vakadomobula ni caka vata kina na veibo kei na veivacu qai sega ni vakayagataki na qaniliga.” Sa qai tiko na veitau kareti me ciciva e sivia e 1,600 na mita. Na kareti e mamada ga, e dola e muri, e lalai ga na kena qiqi qai dreta e rua se va na luve ni ose se ose qase.

Na veivacu e dau kaukaua sara, so na gauna e dau tini ena mate. E dau vesu yavoki e ligadra na dauveivacu na leca kaukaua ra qai cobacoba tu kina na tikitiki ni kaukamea. Sa rauta me sega ni kilai koya rawa e dua na dauveivacu o Stratofonte ni raici koya ena iloilo ni oti e va na aua ni veivacu. E vakadinadinataki ena ivakatakarakara kei na iyaloyalo makawa ni dau bulicaki vakaca sara na matadra na dauveivacu.

Ena veibo, e vakatabui kina na veivesu e cake, ia o koya e vakadavori kena isa vakatolu e liu ena qaqa. Kena veibasai ena pancratium, e sega ni vakatabui na vanua me kua ni caka kina na veivesu. O ira na veisisivi e rawa nira caqe, vacu, ra qai muloca na isema. E tabu ga na veiceu mata, veikadru, kei na veikati. Na inaki ni qito oya me vakadavori o kemu isa qai sagai me soro. E so era kaya ni oqo “e dau qito vinaka duadua me saravi ena Olympia.”

Na qito gona vaka oqo e rogo duadua a vakayacori ena gauna makawa e tukuni ni caka ena fainala ni Olympic ena 564 B.S.K. A muloca o Arrhachion e dua na iqaqaloniyava i kena isa sa kidomoki koya tu. Ena gauna vata e soro kina o kena isa ni sa vakila na mosi, na gauna tale ga oya e mate kina o Arrhachion. Ra mani solia na turaganilewa na qaqa vei Arrhachion e dina ni sa mate!

Na veitau kareti e dau qito rogo duadua qai kilai levu vei ira na turaga ni vanua, ni sega ni taura na icovi o koya e vakauta na kareti, ia o koya ga na itaukei ni ose kei na kareti. E dau gauna ririkotaki ena sotasota oqo ni se qai tekivu ga na veitau, ni dodonu mera na cici tiko ga vakadodonu, ena gauna sara mada ga era donuya kina na iwavoki ena mua ni rara ruarua. Ena vakavuna na vakacalaka na nodra takoso se qito ca, ia oqori e taleitaki kina vakalevu na qito kilai oqo.

Na iCovi

E kaya na yapositolo o Paula: “Ni ra cici kece na daucici e na dua na veitau cici, ka qai dua wale ga e na taura na i covi.” (1 Korinica 9:24, VV) E vinakati duadua ga na qaqa. E sega ni dua e taura na siliva se varasa, me ikarua se ikatolu. E tukuni ena soqo e caka mai Roma: “Na qaqa, ‘Nike,’ e nodra isausau na dauqito kece.” “Ena vakabau ga o koya e qaqa ni oqo ena vakaraitaka na roka dina ni nona bula vakayago kei na nona itovo, ena isakisaki tale ga ena nona koro.” E vakamacalataka vakalekaleka na ivola i Homer na itovo ni rai e dau votu: “Au vulica meu na dau qaqa tiko ga.”

Na isala draunikau na icovi e dau soli vua e qaqa ena Panhellenic Games. E tukuna o Paula ni “rawa ni ca” na icovi oqo. (1 Korinica 9:25, VV) Ia, na kena ibalebale na icovi e titobu sara. E dusia na kaukaua e vukei koya e qaqa. Na dei ni vakasama e rawati kina na qaqa, e vakaraitaka nira veivuke kina na kalou. Na soqo gona a caka mai Roma e vakaraitaka na ka e tu ena na nodra vakasama na dauceuceu kei na daudroini makawa ena veika era cakava, era raivakatayaloyalotaki Nike na kalou yalewa e vakatabana e Kirisi ni solia tiko na icovi vua e qaqa. Na qaqa ena Olympia e dau isakisaki ni nona bula e dua na dauqito.

Ena sotasota ni Olympic e dau soli vua e qaqa na isala drauniolive—⁠ena Isthmian na paini, e dau soli ena Pythian me icovi na nokonoko, ena Nemean na wild celery. O ira era cicivaka e so tale na sotasota era dau vakarautaka na ilavo se so tale na icovi me dreti ira mai na dauveisisivi kilai. E levu na kuro qele era vakaraitaki tu ena soqo e caka mai Roma era icovi ena Panathenaic Games, a vakayacori e Aceni me nanumi kina na kalou yalewa o Athena. Na kuro oqo era dau tawa tu kina na waiwai mai na yasayasa o Attica. Ena yasa ni dua na kuro e droinitaki tu kina na kalou yalewa o Athena qai volai tu kina “icovi ni sotasota nei Athena.” Ena dua tale na yasa ni kuro e droinitaki kina na qito e veisisivitaki, na kena beka e qaqa kina na dauqito.

Na veikorokoro e Kirisi era dau marautaka vata na kedra irogorogo na nodra dauqito, na nodra qaqa era kilai tani kina ena nodra yasayasa. E dau caka na soqo me baleti koya e qaqa ni tadu i nona koro. E dau caka na kedra ivakatakarakara me isoro ni vakavinavinaka vei ira na kalou—⁠e sega ni dau caka vua na tamata—⁠ra qai dau lagata na dauniserekali na nodra yaloqaqa. O ira tale ga na qaqa era dau dabe sara e liu ena soqo lelevu ra qai tauri peniseni mai na ilavo era solia na lewenivanua.

Valeniqito kei Ira na Dauqito

Na veisisivi ena qito e dau tukuni ni yaga vakalevu ena nodra vakarautaki na sotia. Na veikoro kece e Kirisi e tu na kedra valeniqito, era dau vakaukauayago kina na cauravou, era vakavulici ra qai dusimaki kina vakayalo. Era tuvani na valeniqito me toka e loma na vanua galala ni vakaukauayago, ra qai yavokita na varada kei na so tale na rumu era vakayagataki mera laibri kei na rumunivuli. Na valeniqito vaka oqo era dau sikova wasoma na cauravou mai na vuvale vutuniyau e rawa nira sauma, mera vakayagataka na gauna mera vuli kina mai na nodra lai cakacaka. E ke gona, era na vakaukauayago kina vakadede me baleta na qito ena veivuke ni dauniveivakavulici, era lewa tale ga na ka me laukana ra qai vakatabuya na veiyacovi.

Na soqo a vakayacori ena valenisarasara mai Roma na Colosseum era raica kina na mai sarasara na kedra ivakatakarakara ceuti na dauqito makawa. Oqo na ivakatakarakara era bulia na kai Roma me muria sara ga na nodra ivakatakarakara na kai Kirisi. Na ivakatakarakara oqo a dau ceuti me vakaraitaka na ibulibuli ni tamata ena kena totoka duadua. A nodra rai na kai Kirisi ni rau dau salavata na totoka ni ibulibuli ni yago ni tamata kei na totoka ni vakasama kei na itovo, ra qai vakabauta ni oqo e kedra idivi ga na vetaicake. Era dau vakamareqeta na kai Roma na ivakatakarakara ceuti vaka oqo, e levu era ukutaka kina na nodra valenisarasara, tobu ni sisili, nodra itikotiko na vakavatu, kei na itikotiko vakatui.

E dau matau vei ira na kai Roma mera raica na qito e yaco kina na itovo kaukaua. O koya gona, vei ira kece na qito ni Kirisi e vakayacori e Roma, era taleitaka ga vakalevu na veivacu, na veibo kei na pancratium. Era sega ni okata na kai Roma na qito vaka oqo me ka ni veisisivi, me ka ni lasa ga. O koya gona, sa mai yali na inaki taumada ni nodra vakaitavi ena qito na kai Kirisi, oya me tiki sara ga ni nodra vakarautaki na sotia qaqa. Era sa mai okata na qito ni Kirisi na kai Roma me ka ga ni vakatakata ni bera na sili se saravi na qito e dau tini sara ena mate, era vakaitavi ga kina na tauvanua.

Rai ni Lotu Vakarisito

Ni tiko na kena ibalebale vakalotu na sotasota yadua, oqo e dua na vuna era cata kina na lotu Vakarisito ena imatai ni senitiuri, ni “rau na to vata vakaevei na vale ni Kalou kei na veimatakau?” (2 Korinica 6:14, 16) Vakacava na qito nikua?

E dina ni qito nikua era sega ni nanumi kina na kalou butobuto. Ia, e sega beka ni dina ni so na qito era via toka kina na vakasama vakalotu, e tautauvata kei na qito e dau vakayacori ena gauna makawa? Kuria, me salavata kei na itukutuku ena vica na yabaki sa oti, me rawati na qaqa, e so na dauqito era taurivaka na wainimate gaga e vakaukauataka na yagodra ia e vakaleqa na nodra bula.

Vei ira na lotu Vakarisito, e sega soti ni bibi vei ira na rawati ni veika vakayago. “Na ka vakayalo ga sa vuni” eda taleitaki kina vua na Kalou. (1 Pita 3:3, 4) Eda kila ni sega ni o ira kece era vakaitavi ena sotasota ni qito nikua e tu vei ira na yalo vakarerevaki ni veisisivi, ia e kune vei ira e levu. Ena vukei keda beka noda veimaliwai kei ira meda muria kina na ivakasala ena iVolatabu me ‘kua ni cakava e dua na ka ena veileti se ena veidokadokai wale ga, ia meda dau yalomalumalumu ga?’ Se ena tini noda veimaliwai ena “dauveicati, na dauveileti, na veiqati, na daucudrucudru, na dauveiba, na veisei”?​—Filipai 2:3; Kalatia 5:19-21.

Levu na qito e yaco kina na veitaratara nikua e dau tini ena itovo kaukaua. O koya e via vakaitavi ena qito vaka oqo e dodonu me nanuma na vosa ena Same 11:5: “Sa vakatovolea na tamata yalododonu ko Jiova: ia na tamata lomaca kei koya sa vinakata nai valavala kaukauwa, sa cati koya na yalona.”

E rawa ni marautaki na vakaukauayago ke biu ena kena ikotokoto dodonu, sa rauta me kaya na yapositolo o Paula ni “yaga vakatikina ga na vakaukauwataki ni yago.” (1 Timoci 4:7-10, VV) Ia ni tukuna na sotasota mai Kirisi, e vakayagataka o Paula me vakabibitaka kina vei ira na lotu Vakarisito me tiko vei ira na itovo me vaka na lewa vinaka kei na vosota. Na icovi a saga tiko o Paula me rawata, e uasivi duadua, oya me taura na ‘isala’ e solia na Kalou, na bula tawamudu. (1 Korinica 9:24-27, VV; 1 Timoci 6:12) Na ka e cakava oqori o Paula e ivakaraitaki vinaka vei keda.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 31]

Mawe ni Veivacu

Na ivakatakarakara varasa mai na ikava ni senitiuri B.S.K. oqo e vakaraitaka na ca ni veivacu ena gauna makawa, e kaya kina e dua na ivola mai na soqo e Roma, “Era dau dokai mera ivakaraitaki o ira na dauveivacu era vosota na warumisa ni ivacu, . . . ra qai bolea mera vakasa ivacu tiko ga veitalia na mavoa.” E tomana na kena itukutuku: “Na mawe ni mavoa ena gauna e cava kina na veivacu sa dau qai ikuri ga ni mavoa sa tu rawa mai na veivacu sa oti.”

[iYaloyalo ena tabana e 29]

Na veitau kareti e dau qito rogo duadua ena sotasota ena gauna makawa

[iYaloyalo ena tabana e 30]

Era raivakatayaloyalotaka na daudroini ena gauna makawa ni vakaisalataki koya e qaqa o Nike, na kalou yalewa ni qaqa e vakatabana