Vanua Erau Vakasota Kina na Lotu Dina kei na Lotu Butobuto
E LEVU sara na vakadidike era cakava tiko mai na dauvakekeli ena loma ni duanadrau vakacaca na yabaki oqo ena irusarusa kei Efeso makawa, e tiko ena baravi ni ra kei Taki. Sa duri tale kina e vica vata na vale ena kena vakamuri na kedra itaratara makawa. E binikasauru na veika makawa era kunea e kea na saenitisi, ra qai saga mera vakadikeva, ra vakamacalataka tale ga. Sa rauta me sa nodra igadigadi talei tiko na saravanua e Taki.
Na cava sara mada e kilai me baleti Efeso? Na cava tale ga sa mai kilai tu nikua me baleta na korolevu makawa vakairogorogo oqo? Ke da sikova na irusarusa kei Efeso, vaka kina na kena valeniyaya maroroi e Vienna, mai Austria, e votu mamaca kina na vu ni nodrau vakasota na lotu dina kei na lotu butobuto ena koro oya. De vinaka meda dikeva mada e so na kena itukutuku.
Vanua e Dau Veivalataki
Dau levu sara na tiko yavavala kei na veitosoyaki e Urope kei Esia ena ika11 ni senitiuri B.S.K. Oqori tale ga na gauna era lai tawavanua kina ena baravi ni ra kei Esia Lailai na kai Kirisi mai na yasayasa o Ionia. Nodra butu vanua yani na ilawalawa oqori era lai veitaratara sara kina kei ira na itaukei era dau qarava e dua na kalou yalewa, e muri sa qai vakatokai me o Taiana mai Efeso.
Ia, ni toso mai na gauna, ena lomadonu ni ikavitu ni senitiuri B.S.K., era a valuti Esia Lailai na yavusa dauveitokiyaki ni koro makawa o Cimmeria, era cavutu mai na Wasawasa Loaloa ena vualiku. E muri, ni rauta toka na 550 B.S.K., a cadra kina o Tui Croesus, e dua na iliuliu kaukaua mai Litia, e rogo ena vuku ni nona iyau. Ia, a vakamalumalumutaki koya o Tui Sairusi, e mani tete kina na matanitu o Perisia, ra lai tini qali kina i Perisia na veikoro e Ionia, wili kina o Efeso.
Ena 334 B.S.K., a tekivu ravuti Perisia o Alekisada mai Masitonia, yaco kina me iliuliu vou kei Efeso. Ia, ni mai matedole ena 323 B.S.K., ratou sa qai veiletitaka nona jenerali se o cei me iliuliu kei Efeso. Ena 133 B.S.K., a qai tataunaka na koro o Efeso vei ira na kai Roma o Attalus III, na tui kei Perikamo e sega na luvena, yaco kina o Efeso me tiki ni yasayasa vakaroma e Esia.
Rau Vakasota na Lotu Dina kei na Lotu Butobuto
Ni tadu yani i Efeso na yapositolo o Paula ena imatai ni senitiuri S.K., ni vakarau cava na ikarua ni nona ilakolako vakaulotu, e rauta ni le 300,000 na lewenivanua. (Cakacaka 18:19-21) A lesu i Efeso ena ikatolu ni nona ilakolako vakaulotu, qai baci vunautaka tale ena doudou na Matanitu ni Kalou ena loma ni valenisoro. Ia, ni oti e tolu na vula sa kaukaua sara nodra veitusaqati na Jiu, mani nanuma o Paula me sa na veivakavulici ga e veisiga ena valeniwilivola nei Tirano. (Cakacaka 19:1, 8, 9) E rua taucoko na yabaki nona vunau tiko o Paula e Efeso, salavata kei na nona cakava e so na ka veivakurabuitaki, me vaka na veivakabulai vakacakamana, kei na nodra vakasevi na timoni. (Cakacaka 19:10-17) Sa rauta ga mera vakabauta e levu! E cakayaco dina na vosa i Jiova, nira vakama sara ga na nodra ivola ni vakacuru e levu era dauvakatevoro tu e liu.—Cakacaka 19:19, 20.
E sega wale ga ni uqeti ira e levu na nona vunau o Paula mera muduka na qaravi Taiana na kalou yalewa, ia e vakacudrui ira tale ga na dau tokona na lotu butobuto. A dua na bisinisi vinaka na buli ivakatakarakara siliva ni bure kalou nei Taiana. Sa na vakaleqai gona na nodra bisinisi na matai ni siliva, e mani uqeti ira e dua na turaga o Timitirio mera kudru.—Cakacaka 19:23-32.
E tini sara na ue oqo ena nodra qolouvaka na lewe vuqa me rauta ni rua na aua: “Sa levu ga ko Taiana na nodra kalou na kai Efeso!” (Cakacaka 19:34) Ni sa oti na ue, e vakauqeti ira tale vakadua na nona itokani lotu Vakarisito o Paula, qai tomana na nona ilakolako. (Cakacaka 20:1) Dina ni sa biubiu o Paula me gole i Masitonia, ia sa malumu tiko ga na qaravi Taiana na kalou yalewa e sa vakarau qeavu vakadua.
Kasura na Valenisoro i Taiana
A kaukaua sara ga e Efeso na nona sokaloutaki o Taiana. Ia, ni se bera ni tui o Croesus, a dau sokaloutaki e kea na kalou yalewa o Cybele. E kaya o Croesus ni o Cybele e kawa ga mai vei ira na kalou vu ni Kirisi, e nuitaka gona nira na ciqoma na kai Kirisi kei ira na sega ni kai Kirisi na kalou a vakarau bulia. Ena nona veitokoni a tekivu tara kina ena lomadonu ni ikaono ni senitiuri B.S.K. na valenisoro i Taiana, na isosomi kei Cybele.
E nodra isakisaki na dau taravale ni Kirisi na valenisoro oqo. Se qai imatai tale ga ni gauna me vakayagataki kina na tikitiki ni mapolo vulavula lelevu me tara kina na vale vakaitamera vaka oya. Ia, a qai kama ena 356 B.S.K. A taravaki tale na valenisoro, sa qai totoka ga na kena irairai, e ivurevure tale ga ni cakacaka vei ira e levu, ra qai tabili yani kina na ilakolako vakalotu. E tara ena dua na buturara e rauta ni 73 na mita na kena raba, e 127 na mita na kena balavu, ia na valenisoro e rauta ni 50 na mita na kena raba, qai 105 na mita na kena balavu. E kilai tale ga na valenisoro oqo me dua vei ira na vitu na isakisaki kei vuravura. Ia, era a sega ni marautaka kece na tamata. E dua na vuku e Efeso ena gauna oya, o Heracleitus, e vakatauvatana na buto ni icurucuru ni kena icabocabonisoro me vaka na vanua butobuto e dau caka kina na ka ca, qai raica tale ga na nodra itovo ena loma ni valenisoro me torosobu sara mai na nodra itovo na manumanu. E levu era a vakabauta ni na sega vakadua ni kasura na valenisoro i Taiana e Efeso. Ia, e qai yaco sara ga na kena veibasai. Me vaka e kaya na ivola na Ephesos—Der neue Führer (Efeso—Kena iDusidusi Vou): “Vakasauri ga na kena sa takali yani ena ikarua ni senitiuri na nona sokaloutaki o Taiana kei na so tale na kalou era a sokaloutaki makawa tu mai.”
E kurei Efeso e dua na uneune kaukaua sara ena ikatolu ni senitiuri S.K. Kena ikuri, era a butakoca na iyau vakasakiti ni valenisoro na ilawalawa dausoko ni Koca mai na Wasawasa Loaloa, ra qai vakama na valenisoro. E kaya na ivola e se qai cavuti oti: “Ni sega mada ga ni taqomaka rawa o Taiana nona valenisoro me qai taqomaka rawa vakacava na koro?”—Same 135:15-18.
Kena itinitini, ni vakarau cava na ikava ni senitiuri S.K., sa vanua “lotu Vakarisito” o Efeso ena veivakadonui i Empara Theodosius I. Sega ni dede sa vakayagataki na irusarusa ni valenisoro rogo oqo i Taiana me ivurevure ni vatu ni taravale. Sa oti vakadua nona sokaloutaki o Taiana. E donu vinaka kina na ka e kaya e dua na turaga me baleta e dua na serekali e lagiti kina na isakisaki makawa oqo kei vuravura: “Ena gauna oqo sa laladidi tu qai vakaloloma na kena irairai.”
Na “Tina ni Kalou” e iSosomi ga kei Taiana
E vakaroti ira na qase ni ivavakoso e Efeso o Paula nira na basika mai “na wolifa sa ca sara” ra qai “vosataka na ka e veivakacalai,” ena gauna sa na yali kina o koya. (Cakacaka 20:17, 29, 30) A yaco dina oqori. E kilai ena so na ka e yaco ni sa tiko e Efeso na lotu lasu, oqo ena nodra vukitani na lotu Vakarisito.
Ena 431 S.K., a vakayacori e Efeso na ikatolu ni bose levu vakalotu, a veiletitaki kina na nona kalou se sega o Jisu Karisito. E vakamacalataka na Ephesos—Der neue Führer: “Sa vakabau na nodra ile mai Alexandria, nira kaya ni o Karisito ga na Kalou.” Ia, e sega ni yala ga ena vakasama oya. “Na vakatulewa oya mai Efeso, a laveti cake sara tale ga kina o Meri, mai na nona itutu ni Tina i Karisito me sa Tina ni Kalou, sa tekivu sokaloutaki sara, ia e vakavuna tale ga na kena yaco ena imatai ni gauna na tawase levu ena loma ni lotu. . . . Se veiletitaki tiko ga na tikina oqo me yacova mai nikua.”
E sosomitaka gona na sokalou e dau caka vei Cybele kei Taiana na nona sa mai sokaloutaki o Meri na “Tina ni Kalou.” Me vaka e tomana na ivola na Ephesos—Der neue Führer, “e se bula vinaka sara tu ga nikua e Efeso na nona sokaloutaki . . . o Meri, qai macala vakasigalevu ni isosomi ga ni sokalou a dau vakayacori vua na kalou yalewa o Taiana.”
Sa Yali Yani
Na gauna sa luluqa kina na sokalou vei Taiana, sa karusa vakamalua tale ga na koro o Efeso. Sa qai dredre ga na bula ena koro oya ni yaco kina e so na ka me vaka na maca ni toba, na uneune kei na veitakavi ni malaria.
Ena ikavitu ni senitiuri S.K., sa tekivu tete vakalevu na lotu Musolomani ena vanua oqo. Ia, e sega ni yalani wale ga na nodra sasaga na Musolomani mera vakaduavatataki na yavusa vakaarapea. Ena ikavitu kei na ikawalu ni senitiuri S.K., e ravuti Efeso kina na nodra manua ni vala na kai Arapea. Koya li ni sa qai mamaca taucoko na kena toba, e macala ni sa na karusa vakadua o Efeso, me qai vo wale ga na kena irusarusa. Ena korolevu gona a isakisaki tu ni dua na gauna oya, e dua bulu ga na itikotiko lailai sa vo, o Aya Soluk (sa o Selçuk tiko nikua).
Sikova na iRusarusa kei Efeso
Kevaka e dua e via kila vinaka sara na totoka ni vanua makawa oqo o Efeso, ena daumaka me sikova na kena irusarusa. Ke da tekivu curu yani ena yasa ni koro e cake, eda na raica vinaka sara na gaunisala e vakatokai na Street of the Curetes, e muria sobu na vanua e tiko kina na valeniwilivola na Library of Celsus. E tiko ena yasa imatau ni gaunisala e dua na valenisarasara lailai na yacana na Odeum, a tara ena ikarua ni senitiuri S.K.—e sega ni vakabekataki ni na dreta na matada. E rawa nira dabe kina e rauta nira le 1,500, e rairai dau vakayagataki ena nodra bose na matabose ni koro, e caka tale beka ga kina na veivakamarautaki. E tawa ruarua na yasa ni gaunisala na Street of the Curetes, e koto kina na nodra valenibose na iliuliu ni matanitu, na valenisoro i Hadrian, so na nodra tobu ni wai na lewenivanua, kei na nodra vale lelevu na vakavatu.
Eda na qoroqoro nida raica na totoka ni Library of Celsus, a tara ena ikarua ni senitiuri S.K. Era bini na kena ivolavivigi, ra qai maroroi ena dua na rumu levu ni wilivola e vaqarataki vinaka tu na vanua mera dui ciqimaki kina. E vakasakiti na kena icurucuru, ratou qai duri tu kina e va na ivakatakarakara ni marama eratou vakaibalebaletaka na itovo e namaki me tiko vei ira na vakailesilesi lelevu ni Roma me vakataki Celsus. Na yacadratou na marama oqo o Sophia (o vuku), o Arete (na itovo savasava), o Ennoia (na yalodina), kei Episteme (na yalomatua kei na kilaka). Ia, na kedratou ivakatakarakara a buli taumada, e tiko mai na valeniyaya maroroi kei Efeso, e Vienna. Toka ravita na icurucuru ina valeniwilivola e dua tale na katuba vakaitamera e basika ina makete e vakatokai na Tetragonos agora. Oqo e dua na tama ni makete levu, e vakavarada yavoki, ra qai dau osota e veisiga na dau caka bisinisi.
Eda na lakova tarava na gaunisala e vakatokai na Marble Road meda lai raica kina na valenisarasara levu ni koro oqo. Na gauna e veiliutaki kina o Roma, a vakalevutaki na vanua ni sarasara oqo mera dabe kina e rauta ni 25,000 na dausarasara. E ukutaki na mata ni valenisarasara ena ivakatakarakara kei na duru totoka era ceuti vakamatau. Rawa sara ga nida raitayaloyalotaka na nodra maue na lewe vuqa era dau osota yani na valenisarasara, ena nona uqeti ira o Timitirio na matai ni siliva.
E totoka vakaoti na gaunisala e cici mai na valenisarasara levu me yaco ina toba. E rauta ni 500 na mita na kena balavu, e 11 na mita na kena raba, qai ukutaki na yasana ruarua ena duru. A tiko tale ga ena tolo ni gaunisala oqo e rua na vale ni vakaukauayago. Na matamata vakaitamera e mai yala kina na gaunisala oqo, a icurucuru tale ga ina toba, e dolava gona na sala ni veitaratara kei ira na vo ni veivanua e vuravura. Sa tini tale ga e ke na noda sarava vakalekaleka e dua na irusarusa vakasakiti kei vuravura. E tiko ena kena valeniyaya maroroi mai Vienna na ivakatakarakara ni koro makawa oqo, e caka ena kau, okati kina e levu tale na ivakatakarakara e so.
Ke da lai sarava na valeniyaya maroroi kei Efeso, mai Vienna, da qai raica na ivakatakarakara kei Taiana, e macala ni na votu ga mai ena noda vakasama na nodra vosota na lotu Vakarisito taumada e Efeso. Nira a bula tu ena dua na koro e lomoci ena vakacuru qai butobuto ena levu ni veivakaduiduitaki vakalotu. Era tusaqata vakaukaua na dausokaloutaki Taiana na itukutuku baleta na Matanitu ni Kalou. (Cakacaka 19:19; Efeso 6:12; Vakatakila 2:1-3) Ia, ena vanua a sivia sara kina na veisaqasaqa vaka oya, a qai tauyavutaki rawa ga na sokalou dina. Me vaka ga na ka era a sotava na dau sokaloutaki Taiana ena gauna makawa, ena vaqeavutaki tale ga na lotu lasu nikua qai sega ni dua na ka me na vakalatilati ena nona sokaloutaki na Kalou dina.—Vakatakila 18:4-8.
[Mape/iYaloyalo ena tabana e 26]
(Raica tale na ivola)
MASITONIA
Wasawasa Loaloa
ESIA LAILAI
Efeso
Wasawasa Levu
IJIPITA
[iYaloyalo ena tabana e 27]
iRusarusa ni valenisoro i Taiana
[iYaloyalo ena tabana e 29]
1. Na Library of Celsus
2. Ni raici vakavoleka o Arete
3. Na gaunisala e vakatokai na Marble Road, e basika ina valenisarasara levu