E Bula na Vosa i Jiova

Veitikina Bibi Mai na iVola na Esera

E TEKIVU na ivola vakaivolatabu na Esera ena vanua sa mai yala toka kina na iKarua ni Veigauna. A vola na bete o Esera, qai kena iucu na ivakaro i Tui Sairusi mai Perisia e vakatarai ira na ilawalawa Jiu lailai era vakabobulataki tu mai Papiloni mera lesu ina nodra vanua. E tini na itukutuku ena ivola oqo ena nona vinakata o Esera vei ira na sa mai vakadukadukalitaki ira tu kei ira na lewenivanua mera vakasavasavataki ira. E kovuti ena ivola oqo na veika e yaco ena 70 na yabaki​​—mai na 537 ina 467 B.S.K.

Ena nona vola na ivola oqo o Esera, sa matata vinaka tu vua na kena inaki: me kilai kina ni o Jiova a vakayacora dina na ka a yalataka, oya me sereki ira nona tamata era tu vakabobula mai Papiloni, me qai vakalesui mai Jerusalemi na sokalou dina. Ia, e vakabibitaka ga o Esera na veika e baleta na inaki oqo. E volatukutukutaki ena ivola na Esera na tara tale ni valenisoro kei na kena vakalesui mai na sokalou vei Jiova, dina nira tusaqati ra qai sega ni uasivi na tamata ni Kalou. E bibi dina vei keda na itukutuku oqo baleta nida sa bula donuya tale tiko ga na gauna e vakabulabulataki tiko kina na sokalou dina. Levu era sa tabili tiko ina “ulu-ni-vanua i Jiova,” ni sa vakarau “roboti” vuravura taucoko “na kena kilai na lagilagi i Jiova.”​​—Aisea 2:​2, 3; Apakuki 2:​14.

TARA TALE NA VALENISORO

(Esera 1:1–​6:​22)

Ni rogoci na ivakaro ni veisereki i Sairusi, e rauta ni 50,000 na Jiu era suka i Jerusalemi donuya tiko nona veiliutaki o Kovana Serupapeli se o Sesipasa. Sega ni bera nodra sa tara na icabocabonisoro ena kena itokatoka na sereki yani oqori ra qai tekivu vakacaboisoro kina vei Jiova.

Na yabaki ga e tarava sa davo sara na yavu ni vale i Jiova. Ia, era veivakasosataki tiko ga na meca qai tini soli kina e dua na ivakaro ni tui me tarovi na tara vale. Rau vakayaloqaqataki ira na tamata na parofita o Akeai kei Sakaraia mera tomana tiko ga nodra tara vale dina ni sa tarovi. E dua na lawa vakaperisia a vola taumada o Sairusi. Na lawa oqo e sega ni rawa ni veisautaki. Era rere gona ni saqata na lawa oqo na meca ra mani vakayawaki ira voli kina. Ena dua na vakadidike vakamatanitu sa qai kilai kina na ivakaro oqo i Sairusi “e na vuku ni vale ni Kalou mai Jerusalemi.” (Esera 6:3) A toso vinaka na cakacaka qai vakaoti sara na tara vale.

Saumi na Taro Vakaivolatabu:

1:​3-6​—Sa malumalumu beka na nodra vakabauta na Isireli era a sega ni suka ina nodra vanua? So era sega ni via suka baleta nira sa rui domodomoiyau se ra sega ga ni vakabibitaka na sokalou dina, ia sega ni o ira kece. Dua mada ga, na ilakolako oqo i Jerusalemi e 1,600 na kilomita na kena yawa, qai taura e va se lima na vula na kena dede. Kena ikuri, me tawani tale e dua na vanua e sa 70 tu na yabaki na kena lala ena gadrevi sara ga kina e levu na cakacaka kaukaua. Oya na vuna e so na ituvaki me vaka na leqa vakayago, bula vaqase, kei na itavi ena vuvale, ena vakavuna nodra sega ni suka ina nodra vanua e so.

2:​43​—O cei o ira na Necinimi? O ira oqo era sega ni kawa i Isireli ia era dauveiqaravi ga ena valenisoro se ra italai. Era wili tiko kina na kawa i Kipioni ena gauna i Josua, kei ira e so tale e “lesia ko Tevita kei ira na turaga me qaravi ira na Livai.”​​—Esera 8:​20.

2:​55​—O cei o ira na luvedra na tamata i Solomoni? Oqo o ira na sega ni Isireli era lesi ena so na itavi dokai ena veiqaravi e caka vei Jiova. Era rairai vunivola se dauvolaivola ena valenisoro se so tale na tabana ni veiqaravi.

2:​61-​63​—Vakacava na Urimi kei na Cumimi e dau vakayagataki mera taro ivakasala kina vei Jiova na Isireli, era a vakayagataka tale beka ga na sereki mai na veivakabobulataki? O ira na via suguta nira kawa ni bete ra qai sega ni kila na ivolatukutuku ni nodra kawa era rawa ni kaya nira dina tiko nira vakayagataka na Urimi kei na Cumimi. E kaya o Esera ni oqo beka ga na ka era rawa ni cakava. E sega ni volatukutukutaki tu ena iVolatabu na kena vakayagataki na Urimi kei na Cumimi ena gauna oya se ni oti oya. Sa mai yali na nodra ivalavala na Jiu ena kena dau vakayagataki na Urimi kei na Cumimi ena gauna a vakarusai kina na valenisoro ena 607 B.S.K.

3:​12​—Na cava era tagi kina ‘na tamata qase era a raica na vale e liu’ i Jiova? Era nanuma vinaka tu na sa qase oqo na valenisoro vakatubuqoroqoro a tara o Solomoni. Ia, na yavu ni valenisoro vou era sa raica tu e ‘ka wale sara e matadra’ ni vakatauvatani kei na kena a tara o Solomoni. (Akeai 2:​2, 3) Vakacava na nodra sasaga, ena rawa beka ni vakalesuya mai na lagilagi ni valenisoro makawa? Era rairai yalolailai kina na sa qase qai vakavuna nodra tagi.

3:​8-​10; 4:​23, 24; 6:​15, 16​​—Yabaki vica na kena tara tale tiko na valenisoro? A vakadavori na yavu ni valenisoro ena 536 B.S.K.​​—“e nai karua ni yabaki ni nodra lako mai.” A tarovi na cakacaka ena gauna e veiliutaki tiko kina o Tui Atakisekise, ena 522 B.S.K., me yacova na 520 B.S.K., ena ikarua ni yabaki ni nona veiliutaki o Tui Taraiase. Sa qai vakacavari na tara ni valenisoro ena ikaono ni yabaki ni nona veiliutaki, se na 515 B.S.K. (Raica na kato ena ulutaga “O Ira na Tui kei Perisia Mai na 537 ina 467 B.S.K.”) A rauta gona ni 20 na yabaki na kena tara tiko na valenisoro.

4:8–​6:​18​​—Na cava e volai kina vakaaramea na tikinivolatabu oqo? E kune vakalevu ena tikina oqo na nodra ilavelave ni veivolavolai na vakailesilesi vakamatanitu kei ira na tui. A lavetaki ira o Esera mai na itukutuku maroroi era volai tu vakaaramea, na vosa era vakayagataka sara tiko ga na vakailesilesi ni matanitu vaka kina ena buturara ni bisinisi. So tale na tikina ena iVolatabu era volai ena vosa makawa vakaaramea e wili kina na Esera 7:​12-​26, Jeremaia 10:​11, kei na Taniela 2:4b–7:​28.

Na Ka Eda Vulica:

1:2. A yaco dina na ka a se parofisaitaka tu o Aisea ena rauta na 200 na yabaki sara yani i liu. (Aisea 44:28) Dau yaco dina na ka e parofisaitaki ena Vosa i Jiova.

1:​3-6. Me vakataki ira e so na Isireli era a tiko ga e Papiloni, levu na iVakadinadina i Jiova era sega ni rawa ni cakacaka vakaitalatala vakatabakidua se mera lai veiqaravi ena vanua e gadrevi tu kina vakalevu na cakacaka. Ia era veitokoni, ra veivakayaloqaqataki vei ira na rawa ni vakayacora vaka kina, ra qai cau ena lomasoli me vakarabailevutaki kina na vunautaki ni Matanitu ni Kalou kei na cakacaka ni veivakatisaipelitaki.

3:​1-6. Ena ikavitu ni vula ni 537 B.S.K. (o Tishri, veidonui kei na vula o Sepiteba/Okotova), e imatai ni gauna mera vakacaboisoro na Jiu yalodina era suka yani. Era curumi Jerusalemi na kai Papiloni ena ikalima ni vula (o Ab, veidonui kei na Julai/Okosita) ni 607 B.S.K., ni oti tale e rua na vula sa rusa vakadua na koro. (2 Tui 25:​8-​17, 22-26) Me vaka a sa tukuni oti tu mai, a cava ena kena gauna na 70 na yabaki nona laladidi tu o Jerusalemi. (Jeremaia 25:11; 29:10) E dau yaco dina na ka kece sa tukuna tu mai vakailiu o Jiova.

4:​1-3. Ra sega ni ciqoma na vo ni Jiu yalodina na veisureti a rawa ni vakavuna mera veiyalayalati kina vakalotu kei ira na dau sokalou lasu. (Lako Yani 20:5; 34:12) O ira tale ga na sokaloutaki Jiova nikua era sega sara ga ni dau vakaitavi ena lotu veicurumaki.

5:​1-7; 6:​1-​12. Rawa ni moica na ka o Jiova mera rawaka kina na nona tamata.

6:​14, 22. Noda lomakatakata ni cakava na cakacaka i Jiova ena vakadonui keda kina o koya, ena vakalougatataki keda tale ga.

6:​21. O ira na kai Samaria era tiko ena nodra vanua na Jiu kei ira tale ga na sereki era sa coko tu ena vakabauta butobuto e uqeti ira nodra vakadinadinataka na toso ni cakacaka i Jiova mera veisautaka na nodra ivakarau ni bula. Sega li ni dodonu meda gumatua ni vakaitavi ena cakacaka vakalou eda lesi kina oqo, okati kina na vunautaki ni Matanitu ni Kalou?

LAKO MAI JERUSALEMI O ESERA

(Esera 7:1–​10:44)

Sa oti e limasagavulu na yabaki na kena vakatatabutaki na vale i Jiova a tara vou tale. Oqo na yabaki 468 B.S.K. A biuti Papiloni o Esera me gole i Jerusalemi, era salavata yani kei koya na ivovo ni tamata ni Kalou vaka kina nodra kauta tiko na ilavo a cautaki. Na cava e raica?

Ra kaya na turaga vei Esera: “O ira na Isireli, kei ira na bete, kei ira na Livai, era sa sega ni tawasei ira tani maivei ira na lewe ni veivanua, era sa cakacaka me vaka na nodrai valavala vakasisila.” Kena ikuri, “era sa liu e nai valavala ca oqo ko ira na turaga kei ira na turaga ni veimataqali.” (Esera 9:​1, 2) E kidroa dina o Esera. E vakayaloqaqataki me “yalo dei ga, ka kitaka [“yavala,” NW].” (Esera 10:4) E vakadodonutaki ira o Esera, ra qai vakarorogo na lewenivanua.

Saumi na Taro Vakaivolatabu:

7:​1, 7, 11​—Na veitikinivolatabu oqo e cavuti Atakisekise tiko, o koya beka ga oqo a tarova na tara vale? E sega. Ni tukuni na Atakisekise, oya e yaca se icavuti qai vakaibalebaletaki vei rau e rua na tui Perisia. E dua e rairai o Bardiya se o Gaumata, a vakarota me tarovi na tara ni valenisoro ena 522 B.S.K. Ia o Atakisekise (Longimanus) a veiliutaki tiko ena gauna e lesu yani kina o Esera i Jerusalemi.

7:28–​8:​20​​—Na cava era sega ni via lako kina kei Esera i Jerusalemi e levu na Jiu era sa tu e Papiloni? Dina ni sa oti e 60 na yabaki nodra suka yani na imatai ni ilawalawa Jiu ina nodra vanua e Jerusalemi, ia se sega sara ni levu na vanua e tawani. Nira lesu yani i Jerusalemi era na lai tauyavutaka tale na nodra bula ena ituvaki dredre qai vakarerevaki. Na gauna tale ga oya a sega kina ena vanua oqori na iyau me bau dreti ira na Jiu era sa rairai vutuniyau tu mai Papiloni. Me kua tale ga ni guilecavi na ilakolako vakarerevaki era na lakova. Dodonu me kaukaua nodra vakabauti Jiova na suka yani oqo, ra yalogutaka na sokalou dina, ra qai yaloqaqa ni toki i Jerusalemi. O Esera mada ga e vakaukauataki ni tiko vei koya na liga i Jiova. Ena nona veiuqeti o Esera e 1,500 kina na matavuvale​​—ra rairai le 6,000​​—era makutu ni lesu. A so tale na ka e veiuqeti kina o Esera ra qai makutu e 38 na Livai, vaka kina e 220 na Necinimi mera lesu.

9:​1, 2​​—E veivakaleqai vakacava na vakawati veicurumaki? Na matanitu e sa suka yani oqori me na taqomaka tiko na sokalou vei Jiova me yacova na nona tadu mai na Mesaia. Na vakawati veicurumaki kei ira na lewenivanua e kea ena vakaleqa ga na sokalou dina. Ni so gona sa vakawatitaki ira tu na dau qaravi matakau ni vanua oya, sa rawarawa sara ga nodra duavata na lewe ni matanitu kece kei na veimatanitu lotu butobuto. Sa na rawa tale ga ni yali ena dela i vuravura na sokalou savasava. O cei gona me sa na qai baleti koya na nona tadu mai na Mesaia? Sa rauta sara ga me kidroataka o Esera na ka sa yaco tu oya!

10:​3, 44​—Na cava na vuna era biu tani tale ga kina na gone nira sa biu tani na tinadra? Ke ra qai tiko tale mai na luvedra, ena vu ni nodra veisiko tiko ga mai na tinadra. Kena ikuri, ni o ira na gonelalai ena namaki ga me qaravi ira o tinadra.

Na Ka Eda Vulica:

7:​10. E ivakaraitaki vinaka vei keda o Esera ni dua na gonevuli gugumatua qai qasenivuli vinaka ni Vosa ni Kalou. E vakarautaka na lomana ena masu qai vakasaqara na vunau i Jiova. Oti, sa qai vakarorogo vinaka ena ka e tukuna o Jiova. E vakayacora sara ga o Esera na ka e vulica qai gumatua ni vakavulici ira kina e so tale.

7:​13. E vinakata o Jiova mera lomasoli na qaravi koya.

7:​27, 28; 8:​21-​23. E vakavinavinakataki Jiova o Esera, e masu vua mai vu ni lomana ni bera nona ilakolako vakarerevaki i Jerusalemi, qai vosota na ka rarawa me vakalagilagi ga kina na Kalou. E ivakaraitaki vinaka gona vei keda.

9:2. Meda raica sara vakabibi na ivakasala meda vakawati ga kei “koya sa nona na Turaga.”​​—1 Korinica 7:​39.

9:​14, 15. Na vakailala ca ena sega ni vakadonui keda kina o Jiova.

10:​2-​12, 44. Era veivutuni o ira na tagane era vakawatitaki ira na yalewa tani ra qai vakadodonutaka na nodra sala ca. E ivakaraitaki vinaka dina na nodra itovo ni rai kei na ka era cakava.

Dina ena Nona Yalayala o Jiova

Dua na ka na yaga ni ivola i Esera vei keda! Ena kena gauna namaki, a vakayacora o Jiova na ka a yalataka me sereki ira nona tamata ena nodra tu vakavesu e Papiloni, qai vakalesuya mai Jerusalemi na sokalou dina. Sega beka ni vakaukauataka oya na noda vakabauti Jiova kei na nona vosa ni yalayala?

Vakasamataki ira mada na ivakaraitaki era tu ena ivola i Esera. A kune na ivakaraitaki ni qaravi Kalou vei Esera kei ira na suka i Jerusalemi mera vakaitavi ena vakalesui mai ni sokalou savasava. Na ivola tale ga oqo e vakamacalataki kina na nodra vakabauta na Kalou o ira na vulagi kei na nodra yalomalumalumu ni veivutuni na daucaka ca. Io, na ivola i Esera e uqeti vakalou, qai vakadinadinataka sara ga ni “bula na vosa ni Kalou, ka kaukauwa.”​​—Iperiu 4:​12.

[Chart/iYaloyalo ena tabana e 18]

O IRA NA TUI KEI PERISIA MAI NA 537 INA 467 B.S.K.

Sairusi na Ka Levu (Esera 1:1) e mate ena 530 B.S.K.

Cambyses, se Easuerosi (Esera 4:6) 530-​22 B.S.K.

Taraiase I (Esera 4:​24) 522-​486 B.S.K.

Atakisekise (Longimanus) (Esera 7:1) 475-​24 B.S.K.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo]

Easuerosi

[iYaloyalo ena tabana e 17]

Sairusi

[iYaloyalo ena tabana e 17]

Na papa qele na Cyrus Cylinder e volai tu kina na ka mera cakava o ira na tu vakabobula era sa suka yani ina nodra vanua

[Credit Line]

Cylinder qele: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[iYaloyalo ena tabana e 20]

O kila se cava e qasenivuli vinaka kina o Esera?