Me Volai Beka na Yaca Jiova ena Veiyalayalati Vou?

E BIBI beka na kena volai ena iVolatabu na yaca ni Kalou? Nona rai na Kalou ni bibi. Na yacana e vakatakilakilataki ena va na matuavosa vakaIperiu e vakatokai me Tetragrammaton, qai voleka ni vaka7,000 na kena volai ena vosa taumada vakaIperiu sa kilai tu nikua me Veiyalayalati Makawa.a

Era vakadinata na vuku ni iVolatabu ni volai na yaca ni Kalou ena Veiyalayalati Makawa se iVolatabu vakaIperiu. Ia era nanuma e levu ni sega ni volai ena ivolavivigi taumada vaKirisi ni Veiyalayalati Vou.

Na cava era cakava o ira na vola na Veiyalayalati Vou nira lavetaka na tikina e volai kina na yaca ni Kalou mai na Veiyalayalati Makawa? E levu na dauvakadewa era vakayagataka na vosa “Turaga,” sega ni yaca ni Kalou. Na New World Translation of the Holy Scriptures e sega ni cakava qori. E vakayagataka vaka237 na yaca Jiova ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, se Veiyalayalati Vou.

Na leqa cava e basika ni vinakati mera vakatulewataka na dauvakadewa me vakayagataki se sega na yaca ni Kalou ena Veiyalayalati Vou? E tiko beka na vuna vinaka me vakayagataki kina ena Veiyalayalati Vou? E tarai iko vakacava na vakayagataki ni yaca ni Kalou ena iVolatabu?

Leqa ni Vakadewa

Na Veiyalayalati Vou sa tu nikua e sega ni kena a volai taumada. Era ca totolo na ivolavivigi ratou a volavola taumada kina o Maciu, Joni, Paula, kei na so tale, nira vakayagataki vakalevu. Mani lavetaki tale, gauna e ca kina era lavetaki tale e so. Levu vei ira na udolu vakacaca na ilavelave ni Veiyalayalati Vou era tu nikua, era volai ni oti e rauta na rua na senitiuri mai na kena volai na ivolavivigi taumada. Kena irairai ni gauna qori, o ira na cakava tale tiko na kena ilavelave era sa sosomitaka na yaca ni Kalou ena Kuʹri·os se Kyʹri·os, na vosa vaKirisi ni “Turaga,” se ra lavetaka mai na ivola e caka kina na iwalewale qori.b

E bibi me vaqaqa e dua na dauvakadewa ke tiko na ivakadinadina ni a sega ni volai na yaca ni Kalou ena ivolavivigi taumada vaKirisi. E tiko beka na ivakadinadina? Vakasamataka mada qo:

◼ Ni cavuqaqataka se wilika o Jisu e so na tikina mai na Veiyalayalati Makawa, a vakayagataka na yaca ni Kalou. (Vakarua 6:​13, 16; 8:3; Same 110:1; Aisea 61:​1, 2; Maciu 4:​4, 7, 10; 22:44; Luke 4:​16-​21) Ena gauna i Jisu kei ratou na nona tisaipeli, a kunei tale ga na yaca ni Kalou ena iVolatabu vakaIperiu e dau kilai tu me Veiyalayalati Makawa. Ia vica vata na senitiuri nodra nanuma tu na vuku ni sega ni volai na yaca ni Kalou ena ivakadewa na Greek Septuagint ena Veiyalayalati Makawa, vaka kina na Veiyalayalati Vou. Ena veimama ni ika20 ni senitiuri, era kunea na vuku e so na tikitiki ni ivolavivigi makawa ni ivakadewa na Greek Septuagint donuya na gauna i Jisu. E volai tu kina na yaca ni Kalou ena matuavosa vakaIperiu.

◼ Vakayagataka o Jisu na yaca ni Kalou qai vakatakila vei ira e so tale. (Joni 17:​6, 11, 12, 26) A vakamatatataka o Jisu: “Au sa lako mai e na yaca i Tamaqu.” E vakabibitaka tale ga ni cakava na ka ‘ena yaca i Tamana.’ Na yaca i Jisu e kena ibalebale “Veivakabulai o Jiova.”​​—Joni 5:​43; 10:25.

◼ E vakayagataki ena iVolatabu vaKirisi na ivakalekaleka ni yaca ni Kalou. Ena Vakatakila 19:​1, 3, 4, 6, na “Aliluya” e icavuti ni yaca ni Kalou. Qori e kena ibalebale “Vakacaucautaki Ja!” Na yaca Ja e ivakalekaleka ni Jiova.

◼ E vakaraitaka na ivola taumada vakaJiu nira vakayagataka na yaca ni Kalou na Jiu lotu vaKarisito. Qo na ka e tukuna na Tosefta, se ikuri ni lawa a vakacavari na kena volai ena rauta na 300 S.K., me baleta na kena vakamai ena Siga ni Vakacecegu na nodra volavola na lotu vaKarisito: “Nodra ivola na Evangelist kei na minim [nanumi nira Jiu lotu vaKarisito] e sega ni tarovi na kena vakamai. Era vakamai na ivola ena vanua ga era tu kina, . . . oka kina na ivola e volai kina na yaca ni Kalou.” E tukuni tale ga kina na ka a kaya o Rabbi Yosé na kai Kalili a bula ena itekitekivu ni ikarua ni senitiuri S.K., a kaya ni vo ni siga ena loma ni macawa “e dodonu me kau laivi mai na [nodra volavola na lotu vaKarisito] na yaca ni Kalou qai maroroi, na kena vo me vakamai.” E tiko gona na ivakadinadina nira vakabauta na Jiu era bula ena ikarua ni senitiuri S.K., nodra vakayagataka na lotu vaKarisito na yaca ni Kalou ena nodra volavola.

Cava Era Cakava na Dauvakadewa?

E vakayagataka duadua beka ga na New World Translation na yaca ni Kalou ena kena ivakadewa ni iVolatabu vaKirisi? Sega, e laurai mai na ivakadinadina ni levu na dauvakadewa iVolatabu era nanuma ni dodonu me vakayagataki na yaca ni Kalou ena ivakadewa ni Veiyalayalati Vou.

Kena ivakaraitaki, e vakayagataki vakalevu na yaca ni Kalou ena vakadewataki ni Veiyalayalati Vou e Aferika, Mereke, Esia, vaka kina na veiyanuyanu ena Pasifika. (Raica na kato ena tabana e 21.) So era se qai vakadewataki ga qo me vaka na iVolatabu vakaRotuma (1999), e vakayagataka vaka51 na yaca Jihova ena 48 na tikina ena Veiyalayalati Vou, na ivakadewa vakaBatak-Toba e Idonisia (1989), e vakayagataka vaka110 na yaca Jahowa ena Veiyalayalati Vou. E laurai tale ga na yaca ni Kalou ena vakadewa vakaVaranise, vakaJamani, vakaSipeni. Kena ivakaraitaki, o Pablo Besson a vakadewataka na Veiyalayalati Vou ena vosa vakaSipeni ena itekitekivu ni ika20 ni senitiuri. E vakayagataka na yaca Jehová ena Juta 14, voleka tale ga ni 100 na ivakamacala e ra ni iVolatabu e vakatura me vakayagataki na yaca ni Kalou.

Qo e so na ivakadewa vakavalagi kei na kena vakaViti e vakayagataka na yaca ni Kalou ena Veiyalayalati Vou:

A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, a vola o Herman Heinfetter (1863)

The Emphatic Diaglott, a vola o Benjamin Wilson (1864)

The Epistles of Paul in Modern English, a vola o George Barker Stevens (1898)

St. Paul’s Epistle to the Romans, a vola o W. G. Rutherford (1900)

The Christian’s Bible​​—New Testament, a vola o George N. LeFevre (1928)

The New Testament Letters, a vola o J.W.C. Wand, Bishop of London (1946)

Ai Vola Tabu, a vola o A. E. Langham (1900)

Qo na ka e tukuni ena ivakamacala taumada ni ivakadewa kilai levu ni iVolatabu na New Living Translation, itabataba ni 2004 ena ulutaga “The Rendering of Divine Names” (iVakadewa ni Yaca ni Kalou): “Keitou vakadewataka na yaca ni Kalou (YHWH) me ‘TURAGA,’ e vakayagataki kina na matanivola lelevu me vaka ga sa matau tu ena ivakadewa vakavalagi. Qori ena vakaduiduitaka mai na yaca ʹadonai, keitou vakadewataka me ‘Turaga.’” E tukuna tale ga me baleta na Veiyalayalati Vou: “Na vosa vaKirisi kurios e dau vakadewataki me ‘Turaga,’ ia ke lavetaki mai na Veiyalayalati Makawa na tikina ena Veiyalayalati Vou, ena vakadewataki me ‘TURAGA’ qai vakayagataki kina na matanivola lelevu.” (Neitou na matanivola kala.) Eratou vakadinata na dauvakadewa iVolatabu qori, ni dodonu me vakayagataki na yaca ni Kalou (YHWH) ena Veiyalayalati Vou.

E tukuni ena dua na ivolavosa na Anchor Bible Dictionary, ena ulutaga “Tetragrammaton in the New Testament”: “E vakadinadinataki ni Tetragrammaton, na Yaca ni Kalou, Yahweh, e laurai ena so se tikinivolatabu kece e lavetaki mai na V[eiyalayalati] M[akawa] me lavetaki ena V[eiyalayalati] V[ou] ena gauna e volai taumada kina na VV.” E kaya na vuku o George Howard: “Ni a volai tu ga na Tetragram ena ilavelave ni iVolatabu vaKirisi [na Septuagint] e wili tale ga me tikinivolatabu ni lotu taumada, e rawa kina ni vakabauti nira vakayagataka na Tetragram o ira na vola na V[eiyalayalati] V[ou] ena gauna era lavelave kina mai na iVolatabu.”

Rua na Vuna Vinaka

Na New World Translation e sega ni imatai ni iVolatabu me laurai kina na yaca ni Kalou ena Veiyalayalati Vou. Me vaka ga na turaganilewa e vinakati me tauca na lewa ena dua na kisi ni veilewai e sega ni tiko e dua na kena ivakadinadina, na Komiti tale ga ni iVolatabu na New World Translation a dikeva vinaka na ivakadinadina kece. E yavutaki ena ivakadinadina qori na nodratou vakatulewa me vakayagataki na yaca Jiova ena ivakadewa ni iVolatabu vaKirisi vaKarisito. Dikeva mada e rua na vuna vinaka.

(1) Era vakabauta na dauvakadewa ni na veicalati ke kau tani vakasauri mai na iVolatabu vaKirisi vaKarisito na yaca ni Kalou baleta e ikuri ni iVolatabu vakaIperiu qai uqeti vakalou.

Na cava e vakaibalebale kina qori? Ena rauta na veimama ni imatai ni senitiuri S.K., a tukuna na tisaipeli o Jemesa vei ira na qase mai Jerusalemi: “Sa tukuna oti ko Saimoni se sa laki kauta vakaevei eliu na Kalou eso na tamata maivei ira na veimatanitu tani, me tiko vei ira na yacana.” (Cakacaka 15:14) E ka vakayalomatua me tukuna qori o Jemesa ke sega ni kila se vakayagataka na yaca ni Kalou e dua a bula ena imatai ni senitiuri?

(2) Na kune ni ilavelave ni Septuagint e vakayagataki kina na yaca ni Kalou, sega ni Kyʹri·os (Turaga), e vakaraitaka vei ira na dauvakadewa ni a volai dina na yaca ni Kalou ena ilavelave taumada ni iVolatabu vaKirisi kei na kena vakaIperiu ena gauna i Jisu.

Kena irairai ni mate o Jisu sa qai tekivu beci na Kalou ena kena kau tani na yacana mai na ivolavivigi taumada vaKirisi. O nanuma ni na uqeta o Jisu kei ratou na nona yapositolo na ivalavala ya?​​—Maciu 15:​6-9.

Masuta “na Yaca i Jiova”

Sega ni vakabekataki ni iVolatabu sara ga e “ivakadinadina” matata nira vakayagataka na yaca ni Kalou ena nodra volavola na lotu vaKarisito taumada, vakabibi nira cavuta e so na tikina mai na Veiyalayalati Makawa e volai kina na yaca ni Kalou. E tiko gona na vuna vinaka e biu lesu kina ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito ni New World Translation na yaca ni Kalou o Jiova.

E tarai iko vakacava qori? Ni cavuta e dua na tikina mai na iVolatabu vakaIperiu na yapositolo o Paula, a vakadreti ira na lotu vaKarisito e Roma: “Ni na bula ko ira vakaaduaga era sa masuta na yaca i Jiova.” A tomana: “Era na qai masu vakacava vua era sa sega ni vakabauta? a ra na vakabauti koya vakacava era sa sega ni rogoca kina?” (Roma 10:​13, 14; Joeli 2:​32) Na vakayagataki ni yaca ni Kalou ena ivakadewa ni iVolatabu ena vakavolekati iko vua. (Jemesa 4:8) E ka dokai noda rawa ni kila qai masuta na yaca ni Kalou, o Jiova.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 21]

99 NA VOSA ERA VAKADEWATAKA NA YACA NI KALOU ENA NODRA VEIYALAYALATI VOU

CHIHOWA: vakaChoctaw

IÁHVE: vakaPotukali

IEHOUA: vakaMer

IEHOVA: vakaHawaii; vakaHiri Motu; vaKerewo; vaKiribati; vaKiwai; vakaMarquesas; vakaMotu; vakaPanaieti (Misima); vakaRarotonga; vakaTahiti; vakaToaripi

IEHOVAN: vakaSaibai

IEOVA: vaKuanua; vakaWedau

IHOVA: vakaAneityum

IHVH: vakaVaranise

IOVA: vakaMalekula (Kuliviu); vakaMalekula (Pangkumu); vakaMalekula (Uripiv)

JAHOWA: vakaBatak-Toba

JAHUÈ: vakaChacobo

JAKWE: va(Ki)Sukuma

JAHVE: vakaHungaria

JEHOBA: vaKipsigis; vakaMentawai

JEHOFA: vakaTswana

JEHOVA: vaCroatia; vakaJamani; vaKélé (Gabon); vakaLele (Manus Island); vakaNandi; vakaNauru; vakaNukuoro

JEHOVÁ: vakaSipeni

JEHÔVA: vakaFang; vakaTsimihety

JEHOVAH: vakaDutch; vakaEfik; vaKalenjin; vakaMalagasy; vakaNarrinyeri; vakaOjibwa; vakaValagi

JEOVA: vaKusaie (vaKosraea)

JIHOVA: vakaNaga (Angami); vakaNaga (Konyak); vakaNaga (Lotha); vakaNaga (Mao); vakaNaga (Ntenyi); vakaNaga (Sangtam); vakaRotuma

JIOUA: vakaMortlock

JIOVA: vakaViti

JIWHEYẸWHE: vaGu (Alada)

SIHOVA: vakaToga

UYEHOVA: vakaZulu

YAHOWA: vakaThai

YAHVE: vakaIla

YAVE: vaKongo

YAWE: vakaBobangi; vakaBolia; vakaDholuo; vakaLingala; vakaMongo (Lolo); vaka(Lo)Ngandu; vaka(Lo)Ntumba; vaka(Ke)Sengele

YEHÓA: vakaAwabakal

YEHOFA: vakaSouthern Sotho

YEHOVA: vakaChokwe; vakaChuana (Tlapi); va(Ki)Kalanga; vakaLogo; vakaLuba; vakaLugbara; vaka(Chi)Luimbi; vaka(Chi)Lunda (Ndembu); vaka(Chi)Luvale; vakaSanto (Hog Harbor); vakaTiv; vakaUmbundu; vaka(Isi)Xhosa

YEHOVAH: vakaBube; vakaMohawk; vakaNguna (Efate); vakaNguna (Tongoa)

YEHOWA: vaGa; vakaLaotia; vaka(Ki)Songe; vakaTshiluba

YEKOVA: vakaZande

YEOBA: vaKuba (Inkongo)

YEOHOWA: vaKorea

YHWH: vakaIperiu

YOWO: vakaLomwe

ZAHOVA: vakaChin (Haka-Lai)

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 23]

NA DAUVAKADEWA E DOKA NA YACA NI KALOU

Ena Noveba 1857, a tokatu e Gilbert Islands (vakatokai ena gauna qo me Kiribati) e dua na daukaulotu yabaki 26 o Hiram Bingham II, kei na watina. Erau a vodo yani ena waqa ni daukaulotu era sauma na matawilivola ni Sigatabu mai Mereke. E vakayacani na waqa me Morning Star nira vakabauta na duanaudolu na yabaki ni veiliutaki i Jisu o ira na vakailavotaka na waqa.

E tukuna o Barrie Macdonald ena nona ivola na Cinderellas of the Empire: “E sega ni bulabula vinaka vakayago o Bingham. Dau mosi na ketena, e tauva na nona itilotilo e dua na mate e vakadredretaka na nona vosa e matanalevu; leqa tale ga na matana, e rawa ni wilivola ga me rua se tolu na aua ena dua na siga.”

Ia e vakadeitaka o Bingham me vulica na vosa vaKiribati. Sega ni rawarawa qori. A tekivu vuli ena nona dau dusia na ka qai taroga na yacana vaKiribati. Ni sa kumuna rawa e rauta ni 2,000 na vosa, sa qai sauma e dua na dola vua e dua a vakalotutaka ena veiyaduanadrau na vosa vou me ikuri ni kena sa kila rawa tu.

A yaga na vosota i Bingham. Ni biubiu mai Gilbert Islands ena 1865 ni sa bibi na kena mate, sa rawa nira volavola vaKiribati na lewenivanua, sa vakadewataka oti tale ga ena nodra vosa na ivola vakaivolatabu na Maciu kei na Joni. Ni lesu e kea ena 1873, sa vakadewataka oti na Veiyalayalati Vou ena vosa vaKiribati. A tomana na nona vakadewa me 17 na yabaki, qai vakaotia ena 1890 na vakadewataki ni iVolatabu taucoko ena vosa vaKiribati.

Me yacova mai nikua, se vakayagataki tiko ga mai Kiribati na ivakadewa ni iVolatabu nei Bingham. Era na raica o ira na wilika ni vakayagataki na yaca i Jiova (Iehova vaKiribati) vakavica na udolu ena Veiyalayalati Makawa, vaka50 ena Veiyalayalati Vou. Sega ni vakabekataki ni doka dina na yaca ni Kalou na dauvakadewa o Hiram Bingham!

[iTaba]

Hiram Bingham II

iVolatabu vaKiribati Nei Bingham

[Credit Line]

iTaba e cake mai na ivola i Alfred M. Bingham: “The Tiffany Fortune”

[Chart/​iYaloyalo ena tabana e 18, 19]

(Raica tale na ivola)

200

VAKARUA 6:4

NASH PAPYRUS

iKa2 se iMatai ni senitiuri B.S.K.

iTaba

iVola makawa vakaIperiu, laurai vaka rua kina na yaca ni Kalou

100

TIKITIKI NI IVOLA NA VAKARUA 18:​15, 16

P. FOUAD INV. 266

iMatai ni senitiuri B.S.K.

[iTaba]

iVakadewa na Greek Septuagint, yaca ni Kalou ena matuavosa vakaIperiu

[Credit Line]

Société Royale de Papyrologie du Caire

↑

B.S.K.

S.K.

↓

100

300

400

VAKARUA 18:​15, 16

CODEX ALEXANDRINUS

iKa5 ni senitiuri S.K.

[iTaba]

Kau laivi na yaca ni Kalou qai sosomitaki ena K̇Ċ kei na KY, ivakalekaleka ni vosa vaKirisi na Kyʹri·os (“Turaga”)

[Credit Line]

Mai na ivola The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909, ena veivakadonui ni British Library

500

1900

1950

CAKACAKA 3:​22, LAVETAKI MAI NA VAKARUA 18:15

NEW WORLD TRANSLATION

iKa20 ni senitiuri S.K.

[iTaba]

Vakayagataka na “New World Translation” na yaca ni Kalou

2000

[iYaloyalo ena tabana e 20]

Duidui ivakadewa ni yaca ni Kalou ena Roma 10:13

iVakadewa ni iVolatabu vakaIperiu Nei Hutter

iVolatabu vakaRotuma

iVolatabu vakaBatak-Toba

New World Translation