Sega ni Rawarawa na Vunautaki ni iTukutuku Vinaka e Cesalonaika

O Cesalonaika sa kilai nikua me o Thessaloníki se Salonika, e siti vutuniyau qai dau kele kina na waqa ena vuaicake kei Kirisi. E kilai levu na siti qori ena kedra itukutuku na lotu vaKarisito ena imatai ni senitiuri, vakabibi ena cakacaka vakaitalatala nei Paula na yapositolo a talai ina veimatanitu.​—CAKACAKA 9:15; ROMA 11:13.

ENA rauta na 50 S.K., erau gole i Cesalonaika o Paula kei na nona itokani o Sailasa. Qo na ikarua ni nona ilakolako vakaulotu o Paula, na imatai ni gauna me rau vunautaka kina na itukutuku vinaka kei Karisito ena vanua sa kilai tu nikua me o Urope.

Ni rau yaco yani e Cesalonaika, erau se nanuma vinaka tiko ga na nodrau mokulaki kei na nodrau bala i valeniveivesu e Filipai, na siti levu duadua e Masitonia. A tukuna sara ga vei ira e Cesalonaika o Paula ena gauna a sikovi ira kina, ni na ‘sega tale ga ni rawarawa na nona vunautaka na itukutuku vinaka ni Kalou’ e kea. (1 Cesalonaika 2:1, 2) Na cava ena yaco ni rau gole i Cesalonaika? Ena rawarawa qai vuavuaivinaka na nodrau vunau e kea? Meda raica mada e liu na ka e kilai kina na koro makawa qori.

Siti a Levu Kina na Tikoyavavala

Na yaca na Cesalonaika e kau mai na rua na vosa vaKirisi e kena ibalebale na “Thessalian” (dua na yavusa) kei na “qaqa,” e dusia na veika dredre kei na vala. E levu era vakabauta ni o Tui Philip II mai Masitonia na tamai Alekisada na Ka Levu, a vakadruka ena 352 B.S.K. e dua na yavusa mai Thessaly e Kirisi e Loma. Me ivakananumi ni qaqa qori, e tukuni ni a vakayacana e dua na luvena yalewa me o Thessalonice. A qai vakawatitaki Cassander na isosomi kei Alekisada na ganena. Ena rauta na 315 B.S.K., a tara o Cassander e dua na siti ena ra ni ucunivanua o Chalcidice qai vakayacana vei watina. E vakilai vakalevu ena vanua o Cesalonaika na tikoyavavala ena gauna oya.

A siti vutuniyau tale ga o Cesalonaika ena gauna makawa. E tiko kina na toba totoka duadua ena wasawasa na Aegean. Ena gauna ni nodra veiliutaki na kai Roma, na siti qori e tiko ena gaunisala kilai levu na Via Eganatia. E rawarawa e Cesalonaika na veitosoyaki e wai kei na veitosoyaki e vanua, e digia kina na vanua qori na matanitu o Roma me nona vanua ni veivoli kei na vanua tale eso. Ni siti vutuniyau o Cesalonaika, era kocova voli na vanua qori ena vica vata na yabaki na kai Goth, Slav, Frank, Venice, kei ira na kai Taki. Eso era taura vakaukaua na vanua qori se ra vakadavedra me rawa nira taukena. Ia meda dikeva mada qo na nona sikova na vanua qori o Paula ena nona sasaga me vunautaka na itukutuku vinaka.

Yaco e Cesalonaika o Paula

Ni gole ena dua tale na siti o Paula, e dau vosa rawa e liu vei ira na Jiu nira sa kila tu na iVolatabu. Ena rawarawa gona na nodra veitalanoa qai vukei ira mera kila na itukutuku vinaka. E nanuma e dua na vuku ni ka e cakava qori o Paula e rairai vakaraitaka na nona kauaitaki ira na kainona se na nona sasaga me vakayagataki ira na Jiu kei ira era rerevaka na Kalou me rawa ni tekivu kina nona vunau vei ira na kai veimatanitu.​—Cakacaka 17:2-4.

Ni yaco gona e Cesalonaika o Paula, e tekivuna nona cakacaka vakavunau ena nodra valenilotu na Jiu ena nona “veivosakitaka vata kei ira na iVolatabu . . . E vakadinadinataka mai na ka e volai kina ni na vakararawataki mada na Karisito, me na vakaturi tale ga mai na mate, qai kaya: ‘Qo sara ga na Karisito, o Jisu, au vakamacalataka tiko vei kemuni.’”​—Cakacaka 17:2, 3, 10.

Na ka e vakamacalataka o Paula me baleta na nona kilai na Mesaia kei na nona itavi e vakavu veiba sara ga. Na nona vakararawataki na Mesaia e veicalati sara ga kei na ka era namaka tiko na Jiu, ni na basika e dua na Mesaia qaqa me sereki ira mai na veiliutaki vakaRoma. Me rawai ira na Jiu o Paula, a “veivosakitaka,” ‘vakamacalataka,’ qai ‘vakadinadinataka’ na ka e tukuna mai na iVolatabu—qori na ka ena cakava na qasenivuli maqosa.a Ia na cava era cakava na tu e kea ni vakavulici ira o Paula ena ka totoka qori?

Vuavuaivinaka, ia e Sega ni Rawarawa

Era ciqoma na itukutuku i Paula eso na Jiu, levu na kai Kirisi era tavuki ina lotu vakaJiu, “wili tale ga kina e levu na marama kilai.” E veiganiti na matavosa “marama kilai,” ni levu na ka era rogo kina na yalewa ni Masitonia. Era vakaitutu ena matanitu, era vakaiyau, era rawa ni vakatulewa ena ka me caka ena siti, ra qai vakabisinisi. E dau caka tale ga na kedra ivakananumi. Me vaka ga na nona ciqoma na itukutuku vinaka o Litia e vakabisinisi e Filipai, era cakava tale ga qori e levu na marama ni Cesalonaika era vakaitutu, era rairai susugi mai na vuvale vinaka se ra rogo na watidra.​—Cakacaka 16:14, 15; 17:4.

Ia dua na ka na nodra vuvu na Jiu. Era mani “soqoni ira vata mai eso na tamata torosobu era mokusiga wale tu ga ena makete mera vakatubuca ena koro.” (Cakacaka 17:5) Era tamata vakacava o ira qori? E tukuna e dua na vuku ni iVolatabu nira “tamata torosobu qai tawayaga.” E tomana: “Kena irairai nira sega ni kauaitaka na itukutuku i Paula; ia era vakataki ira ga eso tale na dauvakatubuca, era yalototolo qai dau voravora na nodra ivalavala ena nodra veivakabukani eso tale.”

O ira na dauvakatubuca qori era “curuma vakaukaua na vale nei Jesoni [tiko kina o Paula] nira via kauti rau vakasaurara o Paula kei Sailasa vei ira na sa maue voli ena koro.” Nira sega ni kunei Paula, era mani kere veivuke vei ira na veiliutaki ena koro. “Era qai yarataki Jesoni yani kei na so tale na veitacini vei ira na iliuliu ni koro, era kacivaka: ‘O rau na vakaleqa tiko na vuravura taucoko erau sa tiko tale ga qo vei keda.’”​—Cakacaka 17:5, 6.

Ni koroturaga kei Masitonia o Cesalonaika, a rawa ni vakatulewataka ga kina na ka me caka. E wili ena matanitu e veiliutaki ena vanua qori na nodra isoqosoqo se matabose na lewenivanua, e qarava na veika era kauai kina na lewenivanua. Era vakailesilesi na “iliuliu ni koro” se “politarchs,”b e nodra itavi mera raica me muri na lawa, mera walia tale ga na leqa ena rawa ni vakavuna na nodra gole yani e kea na kai Roma ra qai kauta tani na veika era sa bau marautaka tu. E macala ga nira na kauaitaka na iliuliu ni koro na nodra rawa ni vakaleqa na “dauvakatubuca” na nodra veiyaloni na lewenivanua.

A qai basika e dua tale na veibeitaki: “O ira kece na tagane qo era saqata na lawa i Sisa, era kaya ni dua tale tiko ga na tui o Jisu.” (Cakacaka 17:7) E tukuna e dua na kena ivakamacala ni qori e vakaibalebaletaka na “nodra beci se saqati” na empara, era “sega ni vinakata me cavuti ena vanua kece era vakamalumalumutaka na yacana e dua [tale] na tui vakavo ga ke ra vakadonuya.” A tukuna o Paula ni Tui o Jisu, ia na nodra vakamatei Jisu na vakailesilesi ni Roma ni a beitaki ni saqata na matanitu sa qai nanumi ga kina ni dina na veibeitaki e caka vei rau o Paula kei Sailasa.—Luke 23:2.

Era lomaleqa sara ga na iliuliu ni koro. Ia a sega na ivakadinadina ni veibeitaki, rau sega tale ga ni kune na beitaki. “Era mani vakaukauataki Jesoni kei ira na kena vo mera solia e dua na umailavo me kedra isere, oti era sa qai sereki.” (Cakacaka 17:8, 9) Na belemauti qori e vakadeitaka sara ga kina o Jesoni kei na so tale na lotu vaKarisito ni na biuta na siti o Paula qai sega ni lesu tale yani me lai vakatubuca. A rairai vakasamataka tiko na ituvaki qori o Paula ena gauna a tukuna kina ni ‘vakalatilati vua o Setani’ me kua ni lesu i Cesalonaika.​—1 Cesalonaika 2:18.

Na ituvaki qori a vakavuna na nodrau vakau i Peria ena bogi o Paula kei Sailasa. A vuavuaivinaka tale ga e keri na cakacaka vakaitalatala nei Paula, ia qori e vakacudrui ira na Jiu era sega ni taleitaki koya e Cesalonaika. Era mani lakova e 80 na kilomita i Peria mera lai bukani ira na lewenivanua mera saqati rau o Paula kei Sailasa. Sega ni dede sa baci biubiu o Paula me gole i Aceni, ia e sega ni cegu na veika dredre e sotava ena nona vunautaka voli na itukutuku vinaka.​—Cakacaka 17:10-14.

Veika Dredre e Sotavi ena iVavakoso Vou

E marautaki ni sa tauyavu e dua na ivavakoso e Cesalonaika, ia na veitusaqati e sega ni ka dredre duadua ga era sotava na lotu vaKarisito. Era bula vata kei ira era lotu butobuto qai dukadukali na nodra itovo, qori e vakavuna na nona lomaleqa o Paula. Na cava era na cakava ena ituvaki qori na tacina vakayalo?​—1 Cesalonaika 2:17; 3:1, 2, 5.

Era kila na lotu vaKarisito nira na sevaki mai vei ira na nodra itokani e liu e Cesalonaika nira sa sega ni veilasamaki kei ira se ra vakaitavi ena soqo ni lotu ena siti. (Joni 17:14) E levu e Cesalonaika na valenilotu era qaravi kina na kalou lasu ni Kirisi me vakataki Seusi, Atemisi, Apollo, kei na so tale na kalou ni Ijipita. E takalevu kina na nona sokaloutaki o Sisa, e vinakati tale ga mera muria kece na lewenivanua na kena ivalavala ni sokalou. O koya e sega ni cakava qori ena raici me sa saqata tiko na matanitu o Roma.

Na sokaloutaki ni matakau e sa qai vakalevutaka ga na itovo dukadukali. E dua na ka eratou kilai kece kina o Cabirus, e dua na kalou lasu e Cesalonaika; o Dionysus kei Aphrodite; kei Isis mai Ijipita: e tiki ni nodratou sokaloutaki na veiyacovi vakasisila kei na mateni. E levu e vica vata tu na watidra, e levu tale ga na saqamua. E sega ni cala vei ira na veidauci. E vakamuai ira na nodra ivakarau ni bula na kai Roma, e tukuna kina e dua na ivola ni “levu na yalewa kei na tagane ena siti qo e nodra cakacaka sara ga mera vakaceguya na nodra gagadre vakayago na lewe ni siti, ra qai tukuna na vuniwai mera kua ni tu suka ni vakaceguya na nodra gagadre.” Sa rauta me vakasalataki ira na lotu vaKarisito e Cesalonaika o Paula mera ‘vakatabui ira mai na veidauci,’ mera kua tale ga ni “garosa” se “tawasavasava.”—1 Cesalonaika 4:3-8.

Era Dei na Lotu vaKarisito

Ena vinakati mera dei ena vakabauta na lotu vaKarisito e Cesalonaika. Era sotava na veitusaqati, na ituvaki dredre, era bula vata tale ga kei ira era lotu butobuto qai dukadukali na nodra itovo, ia e vakacaucautaki ira o Paula ena nodra ‘cakacaka ena vakabauta, nodra sasaga ena loloma, na nodra vosota,’ kei na nodra veitokoni ena vakatetei ni itukutuku vinaka ena veivanua yawa.​—1 Cesalonaika 1:3, 8.

Ena 303 S.K., era tekivu vakalolomataki o ira kece era tukuna nira lotu vaKarisito ena Matanitu vakaRoma. A bukana sara ga vakalevu qori o Sisa Galerius, a vakaitikotiko e Cesalonaika qai tara e levu na vale totoka. Eso na irusarusa ni vale qori era se tu ga ena gauna qo, ra dau lai sarasara kina na saravanua.

Nikua era dau vunau vei ira na wekadra na iVakadinadina i Jiova e Thessaloníki, era dau cakava qori ena mata ni veivale a tara na kedra meca na lotu vaKarisito. Era tusaqati ena so na gauna ena ika20 ni senitiuri ena nodra cakacaka vakavunau, ia nikua sa rauta ni 60 na ivavakoso ena siti qori era lewena na iVakadinadina gugumatua. Na nodra sasaga e vakaraitaka ni se sotavi tiko ga na veika dredre ena vunautaki ni itukutuku vinaka a tekivu ena vica vata na senitiuri sa oti, ia e sa vuavuaivinaka tiko na nodra cakacaka.

[iVakamacala e ra]

[Mape ena tabana e 18]

(Raica tale na ivola)

Via Egnatia

MASITONIA

Filipai

Amfipoli

Cesalonaika

Piria

THESSALY

Wasawasa na Aegean

ACENI

[iYaloyalo ena tabana e 20, 21]

E cake: O Thessaloníki nikua

E ra: Vanua ni volivolitaki kei na vanua ni sisili ena loma ni Agora e Roma

[Credit Line]

Two bottom left images: 16th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism

[iYaloyalo ena tabana e 21]

Na Rotunda volekata na iyaloyalo ceuti kei Galerius; ivakatakarakara kei Sisa Galerius; vunau volekata na iyaloyalo ceuti kei Galerius

[Credit Line]

Middle image: Thessalonica Archaeological Museum, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism

[iTaba ena Credit Line ena tabana e 18]

Head medallion: © Bibliothèque nationale de France; stone inscription: Thessalonica Archaeological Museum, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism