Veika Buli​—E Vakatakilai Koya Na Kalou Bula

1. Na cava meda cakava meda vakadeitaka kina ni dei tu ga noda vakabauta?

LEVU era kaya nira na vakabauta ga na ka era raica. Ia eda na vukei ira vakacava mera vakabauti Jiova? E tukuna mada ga na iVolatabu ni “sega ni dua na tamata e se bau raica na Kalou.” (Joni 1:18) Ia vakacava o keda, eda vakadeitaka vakacava ni dei tu ga noda vakabauta na “Kalou tawaraici” o Jiova? (Kolo. 1:15) Na imatai ni ka meda cakava oya meda kila na ivakavuvuli e vakabuawataka na ka dina me baleti Jiova. Da qai vakayagataka vakamaqosa na iVolatabu meda talaraka kina na ivakavuvuli kece e “sabaya na vuku ni Kalou.”—2 Kor. 10:4, 5.

2, 3. Na cava e rua na ivakavuvuli e vakamatabokotaki ira na tamata mera kua ni kila na ka dina me baleta na Kalou?

² Na ivakavuvuli ni bula vakaidewadewa, e dua na ivakavuvuli lasu e takalevu qai vakamatabokotaki ira na tamata mera kua ni kila na ka dina me baleta na Kalou. Na ivakavuvuli vakatamata qo e veisaqasaqa kei na ka e tukuna na iVolatabu, e vakavuna tale ga me sega na noda inuinui. Ena ivakavuvuli ni bula vakaidewadewa, e tukuni ni basika ga vakasauri na bula; e dusia qori ni sega ni vakainaki na bula ni tamata.

³ Ena yasana adua, o ira era vakabauta na italanoa ni bulibuli ena iVolatabu, era vakatavuvulitaka ni lomalagi, vuravura kei na veikabula kece era tu kina e se qai vica toka ga na udolu na yabaki na kena buli. Na ivakavuvuli qori e vakatokai na creationism. O ira era vakabauta na ivakavuvuli qori era doka na iVolatabu, ia era vakabauta ni Kalou e bulia na vuravura ena loma ga ni ono na siga, me 24 na aua dua na siga, ena vica ga na udolu na yabaki sa oti. Era sega ni via vakabauta na ivakadinadina vakasaenisi e saqata na ka era vakabauta. Na ivakavuvuli qori e vakavuna me sega ni dokai kina na iVolatabu, lai nanumi ni sega ni nuitaki se cala na Vosa ni Kalou. O ira na vakatavuvulitaka qori era tautauvata vinaka kei na so ena imatai ni senitiuri era guta na qaravi Kalou, “ia e sega ni salavata kei na ivakavuvuli dina.” (Roma 10:2) Eda na vakayagataka vakacava na Vosa ni Kalou meda talaraka kina na ivakavuvuli sa “vakawakana tu,” me vaka na bula vakaidewadewa kei na creationism?a Ena rawa ga qori ke da saga yadua meda rawata na kilaka donu ena iVolatabu.

VAKABAUTA—YAVUTAKI ENA IVAKADINADINA KEI NA NODA DAU VAKASAMA

4. Me yavutaki ena cava na noda vakabauta?

⁴ E vakavulici keda na iVolatabu meda vakamareqeta na kilaka me vaka na iyau. (Vkai. 10:14) E vinakata o Jiova na noda vakabauti koya me yavutaki ena ivakadinadina, meda vakayagataka tale ga na noda vakasama, sega ni ivakavuvuli vakatamata se vakalotu. (Wilika Iperiu 11:1.) Me rawa nida vakabauta na Kalou, ena vinakati taumada meda vakadeitaka ni bula dina tiko o Jiova. (Wilika Iperiu 11:6.) Kena ibalebale, eda na sega ni vakabauta wale tu ga, eda na dikeva vinaka na ivakadinadina kece da qai vakayagataka na noda vakasama kei na noda “yalomatua.”—Roma 12:1.

5. Na cava e dua na vuna eda vakadeitaka kina ni bula dina tiko na Kalou?

⁵ E vakamacalataka na yapositolo o Paula e dua na vuna eda rawa ni vakadeitaka kina ni bula tiko na Kalou, dina nida sega ni raici koya. E vola o Paula me baleti Jiova: “Tekivu mai na gauna e buli kina na vuravura e kilai na veika tawarairai me baleti koya, ya na nona kaukaua e sega ni vakaiyalayala, vaka kina ni o koya dina ga na Kalou, e kilai qori ena veika e buli.” (Roma 1:20) O na vukea vakacava e dua e vakatitiqataka ni bula tiko na Kalou me vakabauta na vosa uqeti vakalou i Paula? O rawa ni vakayagataka eso na ivakadinadina ena veivosakitaki ena ulutaga qo, e laurai kina na kaukaua kei na nona vuku na Dauveibuli ena veika e bulia.

VAKADINADINATAKI NA KAUKAUA NI KALOU ENA IBULIBULI

6, 7. E vakadinadinataki vakacava na kaukaua i Jiova ena rua na ka e dau taqomaki keda?

⁶ E laurai na kaukaua i Jiova ena rua na ka a bulia me taqomaki keda. Dua oya na noda macawa kei na idre kaukaua e vaka na makeneta e tiko e vuravura.b Na noda macawa e sega wale ga ni vakarautaka na cagi eda ceguva, e taqomaki keda tale ga mai na levu na ka e dau lutu mai maliwalala. E rawa ni veivakaleqai na vatu lelevu era lutu mai maliwalala, ia ena kama yavu ena gauna e curuma kina na noda macawa, e vakavuna kina meda raica ena so na bogi ni vaka era lutu na kalokalo, qai totoka na kena rarama.

⁷ E taqomaki keda tale ga na idre kaukaua e vaka na makeneta e tiko sara ena lomadonu kei vuravura. E tiko ena vatuvatu ni lomadonu kei vuravura qori na molten iron (na aironi se kaukamea waicala) e bulia na idre kaukaua e vaka na makeneta. Na idre kaukaua qori e ologa na vuravura me yaco sara e macawa, qai taqomaki keda mai na rarama veivakaleqai (radiation) se na kaukaua e kaburaka na matanisiga. Eda kalougata dina ni idre kaukaua qori e taqomaka na veikabula era tiko e vuravura mai na rarama veivakaleqai ni matanisiga. Koya gona, na idre kaukaua qori ena tarova na rarama veivakaleqai ni matanisiga se vakasuka tale i maliwalala. Eda rawa ni vakadinadinataka na cakacaka ni idre kaukaua qori ena rarama totoka e dui roka e lomalagi e dau laurai volekata na North Pole kei na South Pole. Io, e ‘levu dina na nona kaukaua’ o Jiova.—Wilika Aisea 40:26.

LAURAI NA VUKU NI KALOU ENA VEIKA BULA

8, 9. E laurai vakacava na vuku i Jiova ena italetale e rawa kina na bula?

⁸ E vakadinadinataki na vuku i Jiova ena italetale se na yaco veitaravi ni ka e vuravura me rawa kina na bula. Kena ivakaraitaki: Raitayaloyalotaka mada ke o vakaitikotiko ena dua na koro vakabai era osodrigi kina na tamata, qai sega ni dua na vanua e kau mai kina na wai savasava se dua na vanua me biu kina na benu. Sa na bau dua na koro duka, eda na sega ni via vakaitikotiko kina. Na noda vuravura tale ga e vaka na koro vakabai qori. E vakaiyalayala ga na wai savasava e tiko kina, qai dredre meda vakauta i maliwalala na benu. Ia na “koro vakabai” qo era bula rawa kina e vica vata na bilioni na veikabula me vica vata na itabatamata. Na vuna? Baleta ni vakatubuqoroqoro na kena rawa ni vakavoutaki koya ga se na kena rawa ni veisautaka na ka me rawa kina na bula.

⁹ Dikeva mada na italetale ni kasi na oxygen. E vica vata na bilioni na ka bula era ceguva na kasi qori ra qai kaburaka na kasi na carbon dioxide. Ia e sega vakadua ni oti rawa na oxygen, e sega tale ga ni vakaleqa na maliwalala na carbon dioxide eda dau kaburaka. Na vuna? Ena vuku ni dua na ituvatuva vakasakiti e vakatokai na photosynthesis. Ena ituvatuva qori, na vunikau ena vakayagataka na carbon dioxide, na wai, rarama ni matanisiga, kei na ka bulabula me rawa ni bulia kina na carbohydrates kei na oxygen. Nida ceguva na oxygen, eda sa vakacavara kina na italetale qori. Kena ibalebale, o Jiova e vakayagataka na kau e bulia me solia “vei keda na bula, na icegu.” (Caka. 17:25) Sa bau vakasakiti dina na nona vuku!

10, 11. E vakatakila vakacava na bebenitoga kei na cecewai na vuku i Jiova?

¹⁰ E laurai tale ga na vuku i Jiova ena kedra ibulibuli e levu na manumanu ena vuravura vakasakiti qo. E nanumi ni rauta ni 2 ina 100 na milioni na veimataqali manumanu era tiko e vuravura. (Wilika Same 104:24.) Meda dikeva mada qo na vuku i Jiova ena kedra ibulibuli eso na manumanu.

¹¹ Kena ivakaraitaki na bebenitoga, e ka lailai toka ga na nona mona, e vaka e dua na mata ni peni. Ia e vukaca rawa e voleka ni 3,000 na kilomita, qori mai Kenada ina dua na veikauloa i Mexico, ena vakayagataka na matanisiga me nona kabasi. Me vaka ni sega ni tu vakadua na matanisiga, ena kila vakacava na vanua e vukaca? E bulia o Jiova na mona ni bebe qo me rawa ni cakacakataka na veitosoyaki ni matanisiga me kila tale ga na vanua me gole kina. Dua tale na cecewai (dragonfly). Na manumanu qo e rua na matanalelevu, e dua na matana e tiko kina e rauta e 30,000 na lens (e dau vakalevutaka na ka). Na mona lailai ni cecewai e rawa ni wilika na sikinala e vakauta na lens kece ni matana, qai rawa ni kidava ke dua mada ga na tavasa lailai.

12, 13. Na cava o qoroya ena sala e bulia kina o Jiova na sela ni yagomu?

¹² Ia e vakatubuqoroqoro sara na nona bulia o Jiova na sela ni veikabula kece. Kena ivakaraitaki, e tiko e yagomu e rauta ni 100 na tirilioni na sela. E tiko ena veisela qori e dua na ka somidi e vaka na bulibuli ni dali e vakatokai na DNA (deoxyribonucleic acid). E maroroi tiko kina e dua na wase levu ni itukutuku me buli kina na yagomu.

¹³ E vakacava na levu ni itukutuku e tiko ena DNA? Meda vakatauvatana mada na levu ni itukutuku e rawa ni maroroi ena dua na karamu ni DNA kei na levu ni ka e rawa ni katona na compact disc (CD). E dua na CD e rawa ni maroroi kina na itukutuku kece e tiko ena dua na ivolavosa, e vakatubuqoroqoro dina qori baleta ni dua wale ga na disi palasitika lailai. Ia ena dua wale ga na karamu ni DNA e rawa ni maroroi kina na itukutuku era katoni ena dua na tirilioni na CD! Se eda rawa ni kaya va qo, ena dua na itaki ni ti ni DNA mamaca, e rawa ni maroroya na itukutuku mera buli kina na kawatamata kece era bula tu nikua! E rawa sara ga ni maroroya na itukutuku mera buli kina e rauta ni 2.5 na tirilioni na kawatamata!

14. Na cava o nanuma me baleti Jiova ena veika era dikeva na saenitisi?

¹⁴ E tukuna o Tui Tevita ni vaka ga e volai tu ena dua na ivola na itukutuku e gadrevi meda buli kina na tamata. E kaya me baleta na Kalou o Jiova: “Ni’u sa vaka na vulovulo wale sa kunei au na matamuni, ia sa volai kece sara na tikiqu e na nomuni vola, me caka tiko e na veisiga, ni sa sega ni caka oti e dua.” (Same 139:16) E sega ni vakabekataki ni uqeti Tevita sara ga na nona vakasamataka na vakasakiti ni kena ibulibuli, mani vakalagilagi Jiova kina. Ena veiyabaki sa oti era dikeva na saenitisi e levu na ka me baleta na yagoda e vakavuna meda qoroya kina vakalevu na sala e buli keda kina o Jiova. Na vakadidike qori e vakavuna meda duavata kei na ka e vola na daunisame me baleti Jiova: “Au na vakavinavinaka vei kemuni; ni sa ka rerevaki ka vakurabui na noqui bulibuli: A ka veivakurabuitaki na nomuni cakacaka: A ka oqo sa kila vakavinaka na yaloqu.” (Same 139:14) Ia na cava era sega ni raica rawa kina na tamata ni veika buli e vakadinadinataka ni bula tiko na Kalou?

VUKEA ESO MERA VAKALAGILAGIA NA KALOU BULA

15, 16. (a) E veivuke vakacava noda ivola mera vulica kina na tamata na veika me baleta na ibulibuli i Jiova? (b) Na cava e dua na ulutaga ena “Bula Vakaidewadewa se Buli?” o taleitaka vakalevu?

¹⁵ Sa vicasagavulu na yabaki na kena tabaki tiko na mekesini na Awake!, e vukei ira e vica na milioni mera kilai koya na Kalou bula nira dikeva na veika buli. Kena ivakaraitaki ena 2006, na ilavelave ni Seviteba e kena ulutaga “Is There a Creator?” Na inaki ni itabataba qo me dolava na matadra o ira na vakamatabokotaki tu ena ivakavuvuli ni bula vakaidewadewa kei na creationism. A vola e dua na tacida yalewa me baleta na itabataba lavotaki ya ina valenivolavola ni tabana e Merika: “E toso vinaka sara ga na kena veisoliyaki na itabataba lavotaki qo. Dua mada ga na marama a vinakata e 20 na ilavelave. E qasenivuli ni biology qai vinakata mera yadua na nona gonevuli.” E vola e dua na tacida tagane: “Au tekivu vunau mai na icavacava ni 1940, sa voleka niu yabaki 75 qo, ia qo e dua na vula marautaki duadua ena noqu cakacaka vakavunau niu solia kina na itabataba lavotaki ni Awake!”

¹⁶ Ena veiyabaki sa sivi, sa dau tabaki ena levu na itabataba ni Yadra! na ulutaga “Bula Vakaidewadewa se Buli?” Na ulutaga leleka qori e vakabibitaka na vakatubuqoroqoro ni bulibuli kei na sala era saga kina na tamata mera vakatotomuria na ka e bulia na Dauveibuli. E dua tale na ivukevuke a sevutaki ena 2010 na brochure Was Life Created?, e vukei keda meda vakalagilagia na Kalou. E tu kina na iyaloyalo totoka kei na droini, e kena inaki me uqeti keda meda vakavinavinakataka na ibulibuli i Jiova. Na taro era tiko ena icavacava ni iwase yadua e vukei ira na dauwiliwili mera vakasamataka na itukutuku era se qai wilika oti ga. Vakacava o sa vakayagataka na brochure qori ni o vunau e veivale, matanalevu, se ena vunau tawalokuci?

17, 18. (a) Ra itubutubu, oni na uqeti ira vakacava na luvemuni mera doudou ni tutaka na nodra vakabauta? (b) Oni vakayagataka tiko vakacava na brochure e vakamacalataki kina na veika buli ena nomuni sokalou vakavuvale?

¹⁷ Ra itubutubu, oni dau vulica vata kei luvemuni na brochure totoka qo ena nomuni sokalou vakavuvale? Ke oni cakava qori, oni sa vukei ira tiko me dei nodra vakabauti koya na Kalou bula. De dua era sa vuli tiko ena sekeneri na luvemuni. O ira na dau bukana na ivakavuvuli lasu ni bula vakaidewadewa era taketetaki luvemuni. O ira na saenitisi, qasenivuli, iyaloyalo me baleta na veikabula, kei na tabana ni veivakamarautaki, okati kina na porokaramu ena tivi kei na iyaloyalo, era uqeta ni dina na ivakavuvuli ni bula vakaidewadewa. Oni rawa ni vukei luvemuni mera vorata na ivakavuvuli va qori ena nomuni vakayagataka e dua tale na brochure, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, a sevutaki tale ga ena 2010. Me vaka ga na brochure Was Life Created?, na ivola qo e uqeti ira na itabagone mera vakayagataka na nodra vakasama. (Vkai. 2:10, 11) E vakavulici ira mera dikeva ke dina se sega na ka era vulica e koronivuli.

¹⁸ E vakarautaki na brochure na Origin of Life me vukei ira na gonevuli mera vakalewa vinaka na itukutuku se ripote vakasaenisi e baleta na kena kune na sui ni manumanu makawa kei na so tale na ka e vakabauti kina ni dina na ivakavuvuli ni bula vakaidewadewa. E uqeti ira tale ga na brochure qori mera vakatulewataka ga vakataki ira ke dina na vakadidike, oya nida vu mai vei ira na manumanu. E vakavulici ira tale ga mera kila na ka mera tukuna ke vakadinadinataki ena nodra vanua ni vakadidike (laboratory) na saenitisi ni basika vakacalaka na bula. Ra itubutubu, ke oni vakayagataka na brochure qori, oni na vukei ira na luvemuni mera doudou ni sauma na nodra vakatataro o ira era via kila na vuna me vakabauti kina ni tiko e dua na Dauveibuli.—Wilika 1 Pita 3:15.

19. Na itavi dokai cava eda rawa ni cakava kece?

¹⁹ E dau vakarautaki vinaka na ivola e tabaka na isoqosoqo i Jiova, ena vukei keda meda kila na nona itovo qoroi nida dikeva na veikabula era wavoliti keda tu. Na ivakadinadina kece qori e uqeti keda meda vakalagilagia na noda Kalou. (Same 19:1, 2) Dua dina na itavi dokai meda vagolea vua na Dauveibuli o Jiova na vakarokoroko kei na veivakalagilagi e dodonu ga me vakayacori vua!—1 Tim. 1:17.