E Tukuna na Lagilagi ni Kalou na Veika Buli!

“Sa tukuna na lagilagi ni Kalou ko lomalagi; ka sa vakatakila na cakacaka ni ligana na maliwa levu.”​—SAME 19:1.

1, 2. (a) Na cava e sega ni rawa kina vua na tamata me raica e matana na lagilagi ni Kalou? (b) Era vakalagilagia vakacava na Kalou na 24 na qase?

“E DREDRE mo raica na mataqu: ni sa sega na tamata me raici au, ka bula.” (Lako Yani 33:20) Oqori na ka e vakasalataki Mosese kina o Jiova. Ni a buli na tamata me yago malumalumu, ena sega ni rawa ni bula tiko ke sa raica sara ga e matana na lagilagi ni Kalou. Ia, ena raivotu a raica na yapositolo o Joni, a raica kina na totoka ni lagilagi i Jiova ni dabe toka ena nona itikotiko vakaturaga.​—Vakatakila 4:1-3.

² Era duatani na ibulibuli vakayalo era yalodina, baleta ni rawa vei ira mera raica na mata i Jiova. Era okati kina na “ruasagavulu ka va na qase” era vakatakarakarataki ira na 144,000, e raica o Joni ena raivotu. (Vakatakila 4:4; 14:1-3) Na cava era cakava nira raica na lagilagi ni Kalou? E vakaraitaka na Vakatakila 4:11 (VV), nira kaya: “Sa ganiti kemuni, na neimami Turaga [o Jiova] ka neimami Kalou, me cabo vei kemuni na neimami veivakalagilagi kei na vakarokoroko kei na kaukauwa. Ni ko ni a bulia na veika kece; era sa buli ka ra sa tu dei tu e na nomuni lewa.”

Vuna e ‘Sega Kina Nodra Ulubale’

3, 4. (a) E tokona vakacava nona tiko dina na Kalou na vakadidike vakasaenisi? (b) Na cava na vu ni nodra sega ni vakabauta na Kalou e so?

³ O bau uqeti tale ga mo vakalagilagia na Kalou? Era sega ni vakalagilagia na Kalou e dua na iwase levu ni kawatamata, so era sega mada ga ni vakabauta ni tiko na Kalou. Me kena ivakaraitaki, e vola e dua na dauraikalokalo: “E bau vakaitavi beka na Kalou ena kena buli na noda liwalala e yaga vei keda? . . . De dua e vaka kina. Ia au vakabauta ni veivakacalai na kena tukuni ni bulia na Kalou . . . E sega ni rawa ni vakamatatataki ni a vakaitavi kina na Kalou.”

⁴ E vakaiyalayala ga na nodra vakadidike na saenitisi, ni yaco toka ga ina ka e rawa ni raica se vulica na tamata. Ke sivia oya, e macala ni oqori e ka ga era nanuma. Ni ‘yalo na Kalou’ e sega ni rawa vei ira na saenitisi mera raici koya se vulici koya nira vakayagataka na nodra iyaya ni vakadidike. (Joni 4:24) E ka vakalialia gona meda sega ni vakabauta na Kalou baleta wale ga nira sega ni vakadinadinataka na saenitisi. E kaya na saenitisi o Vincent Wigglesworth mai na univesiti e Cambridge ni vakadidike vakasaenitisi e vakatau tale ga ena vakabauta, me vaka ga na “rai vakalotu.” E dina vakacava oya? “E vakatau na kena vakabauti ni veika e yaco ena maliwalala ina ‘lawa e lewa na veika bula e vuravura.’” O koya gona, ke dua e kaya ni sega ni vakabauta na Kalou, ena sega tale ga ni vakabauta na vakadidike vakasaenisi. E so era sega ni vakabauta na Kalou baleta nira sega ga ni via vakabauta na veika dina. A vola na daunisame: “Ni sa viavialevu na matana na tamata ca, sa sega ni via vakasaqara na Kalou: sa takali na Kalou e na ka kecega sa nanuma.” (Neitou na matanivola kala.)​—Same 10:4.

5. Na cava e sega kina na nodra ulubale o ira na sega ni vakabauta na Kalou?

⁵ Na vakabauti ni Kalou e sega ni vakabauta vakamataboko, baleta ni levu sara tu na ivakadinadina ni nona tiko na Kalou. (Iperiu 11:1) E kaya na dauraikalokalo o Allan Sandage: “E dredre meu vakabauta ni a yaco vakacalaka na kena tuvai vakamatau na veika ena maliwalala. E dua na ka e tuvai ira. Au sega ni vakamacalataka rawa nona tiko na Kalou, ia na Kalou ga ena rawa ni vakavuna na kena tu na veika kece oqo.” E tukuna vei ira na lotu Vakarisito mai Roma na yapositolo o Paula: “Mai na gauna e sa qai buli kina na vuravura sa laurai vinaka tu na veika vuni ni Kalou e na nona kaukauwa e sega ni vakaiyalayala kei na nona i tovo ni bula vakalou. Sa rawa ni ra raica oya na tamata e na veika e bulia na Kalou, ka sa sega kina na nodra i ulubale.” (Roma 1:20, VV) Mai na gauna e “buli kina na vuravura,” vakabibi mai na gauna e buli kina na tamata e rawa ni vakila ni tiko na Kalou, sa vakadinadinataki tiko mai kina ni tiko e dua na Dauveibuli kaukaua, e dodonu me qaravi. E sega na nodra ulubale o ira na sega ni via vakalagilagia na Kalou. Na cava e vakadinadinataka na veika e buli?

Tukuna na Lagilagi ni Kalou na Lomalagi

6, 7. (a) E tukuna vakacava na lagilagi ni Kalou na lomalagi? (b) Na cava na inaki ni kena lako tiko mai lomalagi na ‘ivakarau’?

⁶ E sauma na Same 19:1: “Sa tukuna na lagilagi ni Kalou ko lomalagi; ka sa vakatakila na cakacaka ni ligana na maliwa levu.” E raica rawa o Tevita ni kalokalo kei na so tale na vuravura era rarama tu mai ena ‘maliwalala,’ e vakadeitaka ni tiko e dua na Kalou lagilagi. E kuria: “Sa dautukuna na vosa na veisiga sa veitarataravi, ka sa vakaraitaka na vuku na veibogi sa veitarataravi.” (Same 19:2) E vakaraitaki ena veisiga kei na veibogi na vuku kei na kaukaua ni Kalou. E vaka ga ni rogo tiko mai lomalagi na veivakalagilagi vua na Kalou.

⁷ Ia, e gadrevi na yalomatua me qai rogoci kina na veivakalagilagi oya. “Sa sega nai tukutuku, sa sega na vosa, sa sega ni rogo na domodra.” Dina ga ni sega ni rogo, ia e kaukaua dina na ivakadinadina mai lomalagi. “Sa lako yani ga ki vuravura taucoko na nodrai vakarau, kei na nodra vosa ki nai yalayala kei vuravura.” (Same 19:3, 4) E vaka ga e lako tiko mai lomalagi na ‘ivakarau’ me vakadeitaki kina ni sa kila o vuravura taucoko na ivakadinadina e sega ni rogo oqo.

8, 9. Na cava e so na ka e kilaitani kina na matanisiga?

⁸ E vakamacalataka tarava o Tevita e dua tale na ibulibuli veivakurabuitaki i Jiova: “Sa viritoka ko koya me tu kina na kena vale na mata-ni-siga, o koya sa vaka na tagane sa qai vakawati sa lako mai na nonai vakaruru vakaiukuuku, a sa marau me vaka na qaqa ni sa la’ki cici cere. Sa vakatekivu na nonai cadracadra e na vu ni lomalagi, kei na nonai lakolako sa yacova na kenai yalayala: ka sa sega na ka sa vakarurugi rawa mai na kena katakata.”​—Same 19:4-6.

⁹ Na matanisiga e kalokalo veivakurabuitaki dina, e levu cake tale ga vei ira na vuravura era cowiri wavokita tu. Ia ni vakatauvatani kei na kalokalo tale e so, na matanisiga e levu vakarauta ga. E kaya e dua na kena ivakamacala ni kena vakaitamera e “2 na bilioni na bilioni na bilioni na tani,” se 99.9 na pasede ni noda maliwalala! Na kaukaua ni idre e tiko ena matanisiga e rawa kina ina noda vuravura me vukaca e 150 na milioni na kilomita qai sega ni bau yawaka vakalailai mada ga se toro volekata na matanisiga. E dua na iwase lailai sara ni kaukaua ni matanisiga e cilava noda vuravura, ia e ganita vinaka mera bula kina na veika kece.

10. (a) E curu vakacava qai lako tani vakacava mai na nona “vale” na matanisiga? (b) E cici vakacava me vaka na ‘tagane qaqa’?

¹⁰ Na daunisame e vakatauvatana na matanisiga kei na dua na ‘tagane qaqa’ e cici mai na dua na vunilagi ina dua tale na vunilagi ena siga, qai vakacegu e “vale” ena bogi. Ena gauna ga e dromu kina na kalokalo vakaitamera oqo na matanisiga, e vaka e curu i “vale” me lai vakacegu. Ena mataka ni siga kadua, e cila kaukaua tale mai me “vaka na tagane sa qai vakawati sa lako mai na nonai vakaruru vakaiukuuku.” Ni a ivakatawanisipi, e kila vinaka o Tevita na liliwa ni bogi. (Vakatekivu 31:40) E nanuma lesu tale ga na kena dau vakatakatai koya kei na veitokaitua na cila ni matanisiga. E sega ni oca na matanisiga ena nona cici tiko mai na tokalau ina ra, ia ni vaka e dua na ‘tagane qaqa,’ e tu vakarau me tomana na ilakolako oya.

Kalokalo Veivakurabuitaki kei na iSoso Kalokalo

11, 12. (a) Na cava e veivakurabuitaki kina na nona vakatauvatana na iVolatabu na kalokalo kei na nuku? (b) E vakacava sara mada na vakaitamera ni lomalagi?

¹¹ Ni a sega ni vakayagataka o Tevita na vakadodorairai, e raica rawa ga e vica na udolu na kalokalo. Ia e vakaraitaka e dua na vakadidike e se qai caka ga oqo ni kedra iwiliwili na kalokalo e laurai ena vakadodorairai kaukaua ni gauna oqo e 70 na sextillion, se vitu qai 22 na saiva! E vakaraitaka o Jiova ni a dua dina na iwiliwili vakaitamera baleta e vakatauvatani ira kei na “nuku mai matasawa.”​—Vakatekivu 22:17.

¹² Sa dede na nodra dau raica voli mai na dauraikalokalo na ka era vakatoka me “dua na ka rarama mokimokiti lailai e tu sara mai vakayawa e sega ni laurai vinaka.” Era nanuma taumada na saenitisi ni ka mokimokiti oqo e tiko ena noda isoso kalokalo e vakatokai me Milky Way. E qai kilai ena 1924, ni dua vei ira na ka mokimokiti lailai oya e volekati keda duadua, e vakatokai o Andromeda, e dua sara ga na isoso kalokalo. Na yawa ni vanua e tiko mai kina ena taura na rarama mai na noda Milky Way e rauta ni ruanamilioni na yabaki me qai yacova yani!a Era kaya na saenitisi nira tu e sivia e duanadrau na bilioni na isoso kalokalo, e tiko ena dua vei ira na isoso kalokalo oqori e vica vata na udolu se bilioni sara na kalokalo. Ia o Jiova e kila na kedra ‘iwiliwili na kalokalo kece, e vakayacani ira kece tale ga.’​—Same 147:4.

13. (a) Na cava era vakatubuqoroqoro kina na isoso kalokalo na constellation? (b) E kilai vakacava nira sega ni kila na saenitisi na “kena lewai na lomalagi”?

¹³ A tarogi Jope o Jiova: “Ko na vauca vata rawa na veikalokalo [“isoso kalokalo,” NW ] ko Peliatisi, se sereka nai vau kei Oraioni?” (Jope 38:31) Era tiko ena isoso kalokalo na constellation e levu na kalokalo era duatani. Era veiyawaki sara na veikalokalo oqo, ia era toka dei ga ena vanua era tiko kina ni laurai yani e vuravura. Ni dei tu ga na vanua era toka kina, o ira na kalokalo oqo “era dau ivukevuke vei ira na dausoko, na dauvukaca na maliwalala, vaka kina ena nodra vakatakilakilataki na kalokalo.” (The Encyclopedia Americana) Ia, e sega ni dua e kila vinaka sara se cava e ‘vauci ira vata’ tu na kalokalo oqo ena dua na kena isoso. Io, era se sega tiko ga ni sauma rawa na saenitisi na taro e tarogi ena Jope 38:33: “Ko sa kila beka nai valavala ni kena lewai na lomalagi?”

14. E kilai vakacava ni se sega tiko ga ni kilai na wasei ni rarama?

¹⁴ Era sega ni sauma rawa tale ga na saenitisi e dua tale na taro e tarogi kina o Jope: “A sala cava sa wase kina na rarama”? (Jope 38:24) E kaya e dua na dauvolaivola ni taro e baleta na rarama oqo “e taro vuku era taroga tale ga na saenitisi ena gauna oqo.” Ena yasana kadua, e so na vuku ni Kirisi era vakabauta ni vu tiko yani na rarama mai na mata ni tamata. Dua na gauna era vakabauta na saenitisi ni rarama era vaka na vuruvuru lalai. So era nanuma ni vaka na toso ni biaulivaliva. Ena gauna oqo era vakabauta na saenitisi ni rau tiko ruarua kina na vuruvuru lalai kei na biaulivaliva. E se sega ni kilai vinaka tiko ga se vu vakacava na rarama kei na sala cava e ‘wasei kina’ na rarama.

15. Eda na duavata vakacava kei Tevita nida vakasamataka na lomalagi?

¹⁵ Nida vakasamataka na veika oqo, ena rawa ga nida duavata kei na daunisame o Tevita ena nona kaya: “Ni’u sa vakananuma na nomuni lomalagi, na cakacaka ni qaqalo ni ligamuni, na vula kei na kalokalo ko ni sa lesia; a cava na tamata mo ni nanumi koya kina? Kei na luve ni tamata, mo ni dautalevi koya kina?”​—Same 8:3, 4.

Vakalagilagi Jiova na Vuravura kei na Kena Veika Bula

16, 17. Era vakalagilagi Jiova vakacava na veika bula era tu ena “wai titobu”?

¹⁶ E vakaraitaka na Same 148 e so tale na sala era vakalagilagia kina na Kalou na veika bula. E kaya na tikina e 7: “Dou vakavinavinaka vei Jiova mai vuravura, na tavuto, kei na ka kecega e na wai titobu.” Io, era sinai tu ena “wai titobu” na veika e vakaraitaka na vuku kei na kaukaua ni Kalou. Ena kena ivakatautauvata e dau 120 na tani na bibi ni tovuto karakarawa, oqo na bibi ni 30 na elefaniti! Na bibi mada ga ni utona e dau sivia e 450 na kilo, na utona e rawa ni pamutaka e 6,400 na kilo na dra i yagona! E berabera beka qai dredre na nona veitosoyaki e wai? Sega sara ga. E “cawi wavoki tu ga e wasawasa” qai vakasakiti nona totolo, e kaya e dua na ripote ni European Cetacean Bycatch Campaign. E laurai ena satelaite ni “dua na tovuto e lakova e sivia e 16,000 na kilomita ena loma ni 10 na vula.”

¹⁷ Na babale gusu momoto e dau dokoulu ena 45 na mita e lomaniwai, ia sa vakadeitaki ni dua vei ira e 547 na mita na balavu ni vanua e dokoulu kina! E rawata vakacava me dokoulu ena vanua titobu oya? Ena gauna e dokoulu kina e dau berabera na tavatukituki ni utona, me lai vakavuna me drodro nona dra i utona, nona yatevuso, kei na nona mona. E tiko tale ga ena nona masela na wai e dau maroroya na cagi na oxygen. E yawa cake sara na titobu ni vanua erau rawa ni dokoulu kina na elephant seal kei na sperm whale. E kaya na ivoladraudrau na Discover ni “rau sega ni dau saqata na idre ena loma ni wai, ia erau dau laiva ga me sogota sara ga na nodrau yatevuso.” Rau dau maroroya na oxygen rau vinakata ena nodrau masela. O ira na veika bula oqo era ivakadinadina ni vuku e tu vua na Kalou kaukaua duadua!

18. E laurai vakacava ena waitui na vuku i Jiova?

¹⁸ E laurai tale ga ena waitui na vuku i Jiova. E kaya na Scientific American: “Na wai kece mai na dela ni waitui me yacova na 100 na mita e ra era nawa se dromu voli kina e vica vata na udolu na vunikau somidi e sega ni laurai e vakatokai me phytoplankton.” Na “veikau tawarairai” oqo e dau vakasavasavataka na noda cagi ni kauta laivi e vica vata na bilioni na tani na carbon dioxide. Na phytoplankton e solia mai e sivia na veimama ni oxygen eda ceguva.

19. Rau vakayacora vakacava na loma i Jiova na kamabula kei na uca vulavula?

¹⁹ E kaya na Same 148:8: “Na buka waqa, kei na uca-cevata; na uca-vulavula, kei na kabukabu; na cagi liwa, ka vakayacora tiko na nona vosa.” Io, o Jiova e vakayagataka tale ga na veika e sega ni bula me vakayacora na lomana. Vakasamataka mada na buka waqa se kamabula. E dau nanumi tu e liu ni dau veivakarusai ga na kamabula. Era vakabauta na dauvakadidike ena gauna oqo ni yaga vakalevu na kamabula, nira kamayavu kina na kau era sa mate, e buroro mai kina na veikau vovou, solia mai na kakana vovou, qai vakalailaitaka na leqa e yaco ke mani dua tale na kamabula. E yaga vakalevu tale ga na uca vulavula, ni vakasuasuataka qai vakabulabulataka na qele, tawana na veiuciwai, qai dau tabonaki ira na kau kei na manumanu mai na liliwa.

20. Rau yaga vakacava vua na tamata na ulunivanua kei na kau?

²⁰ E kaya na Same 148:9: “Na ulu-ni-vanua, kei na ulu-ni-koro kecega; a kau dauvua, kei na sitari kecega.” Na veiulunivanua totoka e vakaraitaka na kaukaua vakaitamera i Jiova. (Same 65:⁠6) Ia e tu tale ga na kedra yaga. E kaya e dua na itukutuku mai na Institute of Geography mai Bern, Suwitisiladi: “Na ivurevure ni veiuciwai lelevu kece e vuravura era toka mai ulunivanua. E sivia na veimama ni lewe i vuravura era vakararavi tu ena wai e sucu mai na veiulunivanua . . . E vakatau na nodra bula vinaka na tamata mai na ‘veitaqe ni wai’ oqo.” E vakalagilagi koya tale ga na Dauveibuli na kau era tu maliwai keda. E kaya na itukutuku mai na United Nations Environment Programme ni kau e “bibi sara ga ina nodra bula na lewe ni veimatanitu kece . . . E rawailavo e levu na veimataqali kau, ni rawa ni vakayagataki me kauvaro, vuata, sorenikau, toyanikau, kei na dreganikau. E 2 na bilioni na lewe i vuravura era vakayagataka na kau me nodra buka ni vakasaqa.”

21. Vakamacalataka na kena buli vakamatau na draunikau.

²¹ E laurai tale ga na vuku ni Dauveibuli ena ibulibuli ni kau. Vakasamataka mada na draunikau. E dau lumisa na dagona me kua kina ni raqosa. E tiko e dua na ka ena loma ni draunikau e dau dreta na rarama me bulia kina na kena na kau. E cakava vakacava oqo? E dreta mai na wai na wakanikau qai dau pamutaka cake ina draunikau. Era tiko e vica na udolu na qara lalai ena daku ni draunikau era dau tadola mera ceruma na kasi e tiki ni cagi eda dau biuta e tuba e vakatokai me carbon dioxide. Na rarama e solia na kaukaua me rau veiwaki rawa kina na wai kei na carbon dioxide ni rau bulia na kakana. E rawa kina vua na kau me kania na kakana e bulia ga. Ia e sega ni bau rorogo na vanua ni “buli kakana” oqo qai totoka tu ga na kena irairai. E sega tale ga ni vakacaca, ia e ceburaka ga mai tuba na cagi vinaka e vakatokai me oxygen!

22, 23. (a) E vakatubuqoroqoro vakacava na ka era cakava rawa e so na manumanu kei na manumanu vuka? (b) Na cava ena vakamacalataka na ulutaga e tarava?

²² E kaya na Same 148:10: “A manumanu kila, kei na manumanu lasa kecega; na ka sa qasi voli; kei na manumanu vuka.” E veivakurabuitaki na ka era rawa ni cakava e so na manumanu kei na manumanu vuka. Na manumanu vuka na Laysan albatross e rawa ni vukaca e dua na vanua yawa (e dua e vukaca e 40,000 na kilomita ena 90 ga na siga). Na blackpoll warbler e dau vuka mai Noca Amerika i Sauca Amerika, e sega ni ro ena sivia na 80 na aua. Na kameli e dau maroroya na mena wai e nona gacagaca e dauqaqia na kena me rawa kina ni sega ni gunu wai ena dua na gauna balavu qai sega ni maca na wai ni yagona. E sega ni maroroi na wai oqo ena dakuna e dudu toka, me vaka e dau nanumi. Sa rauta bagi mera dau dikevi ira vakavoleka na manumanu o ira na idinia me vukei ira ena nodra buli misini se iyaya. “Kevaka o via bulia e dua na ka me cici vinaka . . . me ganita vinaka tale ga na vanua me vakayagataki kina,” e kaya na dauvolaivola o Gail Cleere, “o na rawa ni kunea e dua na kena ivakaraitaki vinaka vei ira na veika bula.”

²³ Io, era vakalagilagia dina na Kalou na veika bula! Mai na kalokalo ni lomalagi ina kau kei na manumanu, era dui vakalagilagia kece na Dauveibuli. Ia, vakacava o keda na tamata? E rawa vakacava meda vakalagilagia na Kalou me vaka era cakava na veika buli?

[iVakamacala e ra]

O se Nanuma Tiko?

• Na cava e sega kina na nodra ulubale o ira na sega ni vakabauta ni tiko na Kalou?

• Era vakalagilagia vakacava na Kalou na kalokalo kei na vuravura tale e so?

• Era vakadinadinataka vakacava na veika bula e wai kei na vanua mamaca ni tiko na Dauveibuli dau loloma?

• Era vakayacora tiko vakacava na loma i Jiova na veika e sega ni bula?

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Era vakabauta na saenitisi ni raici rawa e 70 na sextillion na kalokalo!

[Credit Line]

Frank Zullo

[iYaloyalo ena tabana e 12]

Na babale gusu momoto

[iYaloyalo ena tabana e 13]

Mata ni ucacevata

[Credit Line]

snowcrystals.net

[iYaloyalo ena tabana e 13]

Luve ni Laysan albatross