E Bula na Vosa i Jiova

Veitikina Bibi Mai na iVola na Taniela

“DUA na ivola vakasakiti ena iVolatabu na ivola na Taniela,” e kaya na Holman Illustrated Bible Dictionary. “Sega ni tukuni rawa na itukutuku dina e lewena.” E tekivu na itukutuku ena ivola i Taniela ena 618 B.S.K. ni bukudruadruataka na korolevu o Jerusalemi o Tui Nepukanesa mai Papiloni, qai kauti “ira eso na Isireli” vakabobula i Papiloni. (Taniela 1:​1-3) Dua vei ira o Taniela, a se bera beka ni yabaki 20 ena gauna oya. E mai cava na ivola oqo ni se tiko ga o Taniela e Papiloni. Donuya na gauna oqori sa voleka ni yabaki 100 o Taniela, e yalataka sara vua na Kalou: “Ko na vakacegu, ka tu e na nomui votavota ni sa yaco na kenai otioti ni veibogi.”​—Taniela 12:13.

Na imatai ni iwasewase ena ivola na Taniela e tuvai veitaravi me vaka e dua e talanoa tiko, na iotioti ni iwasewase e vola sara ga na ka e sotava o Taniela. E vola na ivola oqo o Taniela, e volai kina na parofisai me baleta na kena cadra kei na bale ni veimatanitu qaqa kei vuravura, na gauna ena basika kina na Mesaia, kei na ka ena yaco ena noda gauna.a E raica lesu na parofita sa kena turaga na veika a sotava ena nona bula balavu, qai cavuta e so na ituvaki ena uqeti ira na turaga kei na marama qaravi Kalou mera yalodina tiko ga. Na itukutuku ena ivola na Taniela e bula qai kaukaua.​—Iperiu 4:​12.

NA CAVA EDA VULICA ENA ITUKUTUKU TUVAI VEITARAVI?

(Taniela 1:1–​6:​28)

E yabaki 617 B.S.K. O Taniela kei na tolu nona itokani, o Setareki, Mesaki, kei Apetiniko, ratou sa tiko ena valenitui i Papiloni. Eratou yalodina tiko ga vua na Kalou, dina ni ratou vakavulici ena nodra ivakarau ni bula na daunivakasala ni tui kei Papiloni me tolu na yabaki. Oti tale e rauta ni walu na yabaki, e tadra o Tui Nepukanesa qai sega ni kilai na kena ibalebale. E vakamacalataka o Taniela na tadra qai tukuna na kena ibalebale. A vakadinata na tui ni o Jiova e “Kalou vei ira kece na kalou, ka sa nodra Turaga na tui, ko koya talega ka vakaraitaka na ka vuni.” (Taniela 2:​47) Ia, sega ni dede sa guilecava na veika oqori o Nepukanesa. Ni ratou sega ni via cuva ina dua na matakau vakaitamera na tolu na itokani i Taniela, e vakarota sara na tui me ratou biu ina lovo bukawaqa. E vakabulai iratou na Kalou dina, e sega ni qai vakabekataka o Nepukanesa “ni sa sega tale na Kalou sa rawata me ia na veivakabulai vakaoqo.”​—Taniela 3:​29.

E dua tale na tadra vakaibalebale nei Nepukanesa. E raica e dua na kau vakaitamera, a musu qai vau me kua ni tubu. A tukuna o Taniela na ibalebale ni tadra oqo. A vakayacori e dua na iwase ni tadra oqo ni yaco me lialia o Nepukanesa, oti qai bula vinaka tale. Ni oti e vicasagavulu na yabaki, a vakarautaka e dua na magiti levu o Tui Pelisasari vei ira na nona tamata turaga, qai veibeci na nona vakayagataka na iyaya a kau mai na valenisoro i Jiova. Ena bogi tiko ga oya, a vakamatei o Pelisasari qai taura na matanitu o Taraiase na kai Mitia. (Taniela 5:​30, 31) Ena gauna i Taraiase, ni sa yabaki 90 vakacaca o Taniela, era saga na vakailesilesi vuvu, e dua na vere mera vakamatei koya. Ia, e vakabulai koya o Jiova “mai na kaukauwa ni laioni.”​—Taniela 6:​27.

Saumi na Taro Vakaivolatabu:

1:​11-​15​—A vakavuna beka na kakanadraudrau nodratou bulabula na va na cauravou ni Jutia? Sega. E sega ni dua na kakana me cakava na veisau vaka oya ena loma ga ni tini na siga. Na veisau ni kedratou irairai na cauravou Iperiu e vakavuna ga o Jiova, ni vakalougatataki ratou baleta ni ratou nuitaki koya.​—Vosa Vakaibalebale 10:22.

2:1​—Gauna cava a tadra kina o Nepukanesa na matakau vakaitamera? E tukuni ni a yaco oqo ena “[i]karua ni yabaki ni lewa i Nepukanesa.” A veiliutaki vakatui e Papiloni ena yabaki 624 B.S.K. O koya gona, na ikarua ni yabaki ni nona veiliutaki e tekivu ena 623 B.S.K.​—se vo e vicavata tale na yabaki me kabai Juta. Ena gauna oya, a sega ni tiko e Papiloni o Taniela me tukuna na ibalebale ni tadra oya. E macala ni a wiliki na “[i]karua ni yabaki” mai na 607 B.S.K., ena gauna e vakarusai Jerusalemi kina na tui kei Papiloni qai veiliutaki e vuravura.

2:​32, 39​—E lailai sobu vakacava na matanitu siliva mai na ulu e koula, e lailai tale ga vakacava na matanitu parasa mai na siliva? Na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Mitia kei Perisia e vakatakarakarataki ena tikiniyago siliva ni matakau, e lailai mai vei Papiloni na ulu ni matakau koula, baleta ni a sega ni vakayagataki me vakatoboicutaki Juta. Na matanitu qaqa tarava o Kirisi, e vakatakarakarataki ena parasa. E lailai sara o Kirisi, me vaka ga ni lailai na parasa mai na siliva. Dina ni levu sara na vanua e liutaka na Matanitu Qaqa o Kirisi, ia a sega ni vakayagataki me sereki ira na tamata ni Kalou era tu vakabobula, a cakava oqo na matanitu o Mitia kei Perisia.

4:​8, 9​—A yaco beka o Taniela me dua na bete dau cakamana? Sega. Ni cavuti ni nodra “turaga [“bete,” NW] na daucaka mana” e dusia tiko ga na itutu i Taniela, oya me nodra ‘iliuliu na turaga vuku kece ga e Papiloni.’​—Taniela 2:​48.

4:​10, 11, 20-​22​—Na cava e vakatakarakarataka na kau cecere e tadra o Nepukanesa? Taumada, na kau oqo e vakatakarakarataki Nepukanesa ni veiliutaki ena dua na matanitu qaqa kei vuravura. Ia, e vakatakarakarataka e dua na veiliutaki e uasivi sara baleta ni tatara ina “[i]yalayala kei vuravura.” Na Taniela 4:​17 e semata na tadra oqo kei na nona veiliutaki e vuravura o “Koya sa Cecere sara.” O koya gona, na kau oqo e vakatakarakarataka tale ga na veiliutaki cecere i Jiova, vakauasivi e vuravura. E vakayacori gona na tadra oqo ena rua na sala​—ena veiliutaki i Nepukanesa kei na veiliutaki cecere i Jiova.

4:​16, 23, 25, 32, 33​—E vakacava na dede ni “vitu na gauna”? E sega ni rawa ni veisau na kena irairai o Tui Nepukanesa ena loma ga ni vitu na siga, kena ibalebale ni a balavu sara na “vitu na gauna.” Ena ituvaki oqo, na vitu na gauna e dusia e vitu na yabaki, dua na yabaki e 360 na siga, se 2,520 na siga taucoko. Ena kena ibalebale levu cake, na “vitu na gauna” e dusia e 2,520 na yabaki. (Isikeli 4:​6, 7) E tekivu wiliki na yabaki oqo ena gauna e vakarusai kina o Jerusalemi ena 607 B.S.K. qai cava ni sa veiliutaki vakatui o Jisu mai lomalagi ena 1914 S.K.​—Luke 21:24.

6:​6-​10​—Me vaka ni sega ni gadrevi e dua na ivalavala ni masu vei Jiova, ena sega beka ni ka vakavuku vei Taniela me masu lo ga ena 30 na siga? E kilai levu nona dau masu vakatolu o Taniela e veisiga. Oya na vuna era nanuma kina na meca me buli e dua na lawa e vakatabuya na masu. Ke veisau na ituvatuva i Taniela, ena rairai nanumi ni sa cakitaka nona vakabauta qai dusia tale ga ni sega ni qaravi Jiova mai vu ni lomana.

Na Ka Eda Vulica:

1:​3-8. Na lomadei i Taniela kei na nona itokani me ratou yalodina tiko ga vei Jiova e laurai votu kina na vinaka ni nodratou veituberi na itubutubu. Nira vakaliuca na itubutubu dau rerevaka na Kalou na veika vakayalo ra qai vakavulici ira kina na luvedra, era na rawa ni vorata na veitemaki kei na idre mai koronivuli se dua tale na vanua.

1:​10-​12. A kila o Taniela na vuna e rerevaka kina na tui o koya na “turaga ni matanivanua,” mani sega ni kerei koya tale. Ia, e muri a qai torovi Melisa, ‘o koya a lesi’ me raici ratou tiko baleta ni na rairai lomarawarawa. Meda muria na ivakaraitaki i Taniela nida sotava na ituvaki dredre, meda vakaraitaka tale ga na vuku, yalomatua, kei na kilaka.

2:​29, 30. Me vakataki Taniela eda na vakavinavinakataki Jiova nida rawata na kilaka, itovo vinaka, kei na rawaka ena vuku ni veivakavulici vakaivolatabu e vakarautaka o koya.

3:​16-​18. Ratou na sega ni vosa ena yalodei na tolu na Iperiu kevaka ratou a sega ni dina taumada me baleta na kedratou kakana. Meda gumatua tale ga ni “yalodina e na ka kece ga.”​—1 Timoci 3:​11, VV.

4:​24-​27. Me tiko vei keda na vakabauta kei na doudou nida tukuna na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou, e vauci kina na itukutuku ni veilewai ni Kalou. Oqo na vakabauta kei na doudou a vakaraitaka o Taniela ena nona vakatakila na ka ena yacovi Nepukanesa kei na nona tukuna na ka me cakava na tui me rawa ni ‘dede kina na nona tiko vinaka.’

5:​30, 31. A yaco dina na ‘ibole [“vosa vakaibalebale,” NW] kei tui Papiloni.’ (Aisea 14:​3, 4, 12-​15) E dokadoka o Setani na Tevoro​—vaka ga e laurai vei ira na veiliutaki i Papiloni​—ena vakamadua tale ga na kena itinitini.​—Taniela 4:​30; 5:​2-4, 23.

NA CAVA E VAKAVOTUYA NA RAIVOTU I TANIELA?

(Taniela 7:1–​12:13)

A raica na imatai ni nona raivotu o Taniela ena 553 B.S.K., ni sa yabaki 70 vakacaca. E raica o Taniela e va na manumanu levu e vakatakarakarataka na veitaravi ni matanitu qaqa kei vuravura mai na nona gauna me yacova mai oqo. Ena dua na nona raivotu, a raica mai lomalagi “e dua sa vaka e dua na Luve ni tamata” qai soli vua na “lewa sa sega ni mudu.” (Taniela 7:​13, 14) Oti tale e rua na yabaki, e dua na raivotu i Taniela me baleti Mitia kei Perisia, o Kirisi, kei na “dua na tui e mata qaqa.”​—Taniela 8:​23.

Sa yacova mai oqo na yabaki 539 B.S.K. Sa bale o Papiloni, qai veiliutaki ena matanitu o Kalitia o Taraiase na kai Mitia. A masuti Jiova o Taniela me baleta na kena vakavinakataki na nona vanua. Ni se masu tiko, e tala mai o Jiova na agilosi o Keperieli me solia vei Taniela na “kila ka” me baleta na nona lako mai na Mesaia. (Taniela 9:​20-​25) Toso na gauna ena yabaki 536/535 B.S.K., era lesu i Jerusalemi e dua na ilawalawa lailai ni Isireli. Ia, a saqati na tara ni valenisoro. A lomaleqa kina o Taniela. E masulaka vakalevu na tikina oqo, qai tala yani o Jiova e dua na agilosi cecere vei Taniela. Ni vakaukauataki qai vakauqeti Taniela oti, a tukuna sara na agilosi na parofisai me baleta na nodrau veilecalecavi na tui ni vualiku kei na tui ni ceva. Tekivu nodrau veilecalecavi mai na gauna e vidai va kina na matanitu nei Alekisada na Ka Levu vei ratou na va na nona turaganivalu, me yacova sara na gauna “ena tu cake” o Maikeli na Turaga Levu.​—Taniela 12:1.

Saumi na Taro Vakaivolatabu:

8:9​—Na cava e vakatayaloyalotaka na “vanua matalau”? Ena ituvaki oqo, na “vanua matalau” e vakatayaloyalotaka na kedra ituvaki na lotu Vakarisito lumuti e vuravura ena gauna e veiliutaki tiko kina na Matanitu Qaqa kei Vuravura o Peritania kei Mereke.

8:​25​—O cei na “nodra Turaga na turaga”? Na vosa vakaIperiu na sar, e vakadewataki me “turaga,” e kena ibalebale “iliuliu.” Na icavuti “nodra Turaga na turaga” e tukuni ga vua na Kalou o Jiova​—e nodra Turaga Cecere na agilosi, okati kina o “Maikeli, e dua vei ira na turaga ka liu.”​—Taniela 10:13.

9:​21​—Na cava e kaya kina o Taniela ni o Keperieli na agilosi e “tamata”? Ni a rairai yani vua o Keperieli ena yago vakatamata, me vaka ga nona rairai ena dua na gauna e liu ena raivotu i Taniela.​—Taniela 8:​15-​17.

9:​27​—Na veiyalayalati cava a ‘vakadeitaki vei ira e vuqa’ me yacova ni sa oti na 70 na wiki ni yabaki, se na 36 S.K.? A muduki na veiyalayalati ni Lawa ena 33 S.K. ni a vakamatei o Jisu. Ia, a muri tiko ga na veiyalayalati kei Eparama vei ira na Isireli vakayago me yacova sara na 36 S.K., ni a kauaitaki ira tiko ga o Jiova nira kawa i Eparama. E dei tiko ga na veiyalayalati kei Eparama vei ira na “Isireli ni Kalou.”​—Kalatia 3:​7-9, 14-​18, 29; 6:​16.

Na Ka Eda Vulica:

9:​1-​23; 10:11. A “tamata daulomani” o Taniela baleta ni turaga yalomalumalumu, dauqaravi Kalou, dau vuli, qai gumatua ena masu. Na veika sara ga oqo a vukei koya me yalodina tiko ga vua na Kalou me yacova ni mate. Meda muria dei na ivakaraitaki i Taniela.

9:​17-​19. Nida masulaka me yaco mai na vuravura vou ni Kalou era “tiko kina nai valavala dodonu,” sega li ni dodonu meda vakabibitaka na dokai ni yaca i Jiova kei na cecere ni nona veiliutaki, mai na noda kerea me muduki na noda leqa kei na rarawa?​—2 Pita 3:​13.

10:​9-​11, 18, 19. Me vakataki koya ga na agilosi a talai vei Taniela, meda dau veiuqeti qai veivakaukauataki ena noda veivukei qai veivakacegui na vosa eda tauca.

12:3. Ena iotioti ni veisiga oqo, era ‘cila me vaka na cina’ o “ira sa vuku”​—ira na lotu Vakarisito lumuti​—era qai vukei ira “na lewe vuqa me ra yalododonu,” okati kina o ira na “[i]soqosoqo levu” ni ‘so tani tale na sipi.’ (Filipai 2:​15; Vakatakila 7:9; Joni 10:16) Ena qai taucoko sara nodra ‘serau me vaka na kalokalo’ na lumuti ena duanaudolu na yabaki ni veiliutaki i Karisito, nira cakacaka vata kei koya me yaga kina na isoro vei ira na tamata talairawarawa e vuravura. E dodonu mera duavata kei ira na lumuti na ‘so tani tale na sipi’, ra qai veitokoni mai vu ni lomadra.

Ena ‘Vakalougatataki Ira na Rerevaki Koya’ o Jiova

Na cava eda vulica ena ivola na Taniela me baleta na Kalou eda sokaloutaka? Vakasamataka mada na parofisai era volai tu kina​—o ira sa vakayacori oti kei ira se bera ni yaco. E laurai votu kina ni o Jiova e dau vakayacora nona vosa!​—Aisea 55:11.

Na cava eda vulica me baleta na Kalou ena iwasewase ni ivola i Taniela, e vaka me talanoa tiko kina e dua? Eratou sega ni vinakata na va na cauravou Iperiu me ratou matau ina nodra ivakarau ni bula na daunivakasala ni tui e Papiloni, eratou mani vakalougatataki ena ‘lomavuku kei na kila ka.’ (Taniela 1:​17) A tala na Kalou dina nona agilosi qai vakabulai Setareki, Mesaki, kei Apetiniko mai na lovo bukawaqa. A vakabulai o Taniela mai na qara ni laione. O Jiova ‘e nodra ivukevuke kei na nodra isasabai na vakararavi vua’ qai ‘vakalougatataki ira na rerevaki koya.’​—Same 115:​9, 13.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Na cava e “tamata daulomani” kina o Taniela?