E Bula na Vosa i Jiova
Veitikina Bibi Mai na iVola na Opetaia, Jona, kei na Maika
“A RAIVOTU i Opetaia.” (Opetaia 1) Na malanivosa oqori e iucu ni ivola vakaivolatabu na Opetaia. E sega tale ni dua na ka e tukuna na parofita me baleti koya ena ivola a vola ena 607 B.S.K., na yacana ga. Ena ivola a vola na parofita o Jona ena sivia na rua na senitiuri yani e liu, a vakamacalataka kina na veika a sotava ena nona cakacaka vakaulotu. Na 60 na yabaki ni nona cakacaka vakaparofita o Maika, e donuya tale ga na gauna erau parofita voli kina o Opetaia kei Jona ena 777 B.S.K. ina 717 B.S.K. E tukuna ga o Maika ni “kai Moreseci” qai vakatakilai vua na vosa i Jiova “e na gauna i Jocame, kei Easi, kei Esekaia, eratou tui Juta.” (Maika 1:1) Na vosa vakatautauvata e vakayagataka me vakabibitaka kina na nona itukutuku, e vakaraitaka ni kila vinaka na bula ena koro.
O ITOMI ENA “MUDUKI LAIVI KA TAWA MUDU”
E kaya o Opetaia me baleti Itomi: “E na vuku ni nomui valavala kaukauwa vua na tacimu ko Jekope, ko na luvuci sara e na madua, ia ko na muduki laivi ka tawa mudu.” Se nanuma vinaka tiko o Opetaia na nodra ivakarau kaukaua na kai Itomi vei ira na luve i Jekope—o ira na Isireli. Ena 607 B.S.K., nira vakarusai Jerusalemi na kai Papiloni, era “tu tani” na kai Itomi qai to vei ira na “kai tani” era ravuravu yani.—Opetaia 10, 11.
Ia, ena vakalesui tale na vale i Jekope. E tukuna na parofisai i Opetaia: “Ia e na ulu-ni-vanua ko Saioni ena tiko na kena vo era dro bula, ena yalosavasava talega.”—Opetaia 17.
Saumi na Taro Vakaivolatabu:
5-8—Na cava e vakatauvatani kina na rusa i Itomi vei ira na daubutako era lako mai ena bogi kei ira na daubeti vuanivaini? Kevaka era lako i Itomi na daubutako, era na rairai kauta ga na veika era vinakata. Ke ra lako mai na dau tatamusuki, era na rawa ni vakavoca e so na vuanivaini me ka ni tomitomi. Ia ni bale o Itomi, ena vaqarai kece na nona iyau qai butakoci vei ira ‘na nona ito’—o ira na kai Papiloni.—Jeremaia 49:9, 10.
10—Ena sala cava a “muduki laivi [kina] ka tawa mudu” o Itomi? Me vaka ga a parofisaitaki, era kawaboko vakadua na kai Itomi, dina ga ni a dua na nodra matanitu vakataki ira, ra qai vakaitikotiko ena dua na yasa i vuravura. A vakamalumalumutaki Itomi na Tui Papiloni o Nabonidus ena rauta na veimama ni ikaono ni senitiuri B.S.K. Ni yacova na ikava ni senitiuri B.S.K., sa ra tawani Itomi na kai Nabataea, ra toki na kai Itomi ina ceva kei Jutia ena yasayasa ni Nikepi qai kilai e muri me Idumea. Ni oti na nodra vakarusai Jerusalemi na kai Roma ena 70 S.K., sa ra kawaboko kece na kai Itomi.
Na Ka Eda Vulica:
3, 4. Era vakaisini ira na kai Itomi nira nanuma ni na sega ni yacovi ira na leqa qai ra taqomaki nira vakaitikotiko ena veidelana sukusukura kei na qakilo lelevu. Ia, ena sega ni drotaki rawa na siga ni vakataulewa i Jiova.
8, 9, 15. Na vuku kei na kaukaua vakatamata ena sega ni vakabula e dua ena “siga i Jiova.”—Jeremaia 49:7, 22.
12-14. Na ka era sotava na kai Itomi, e ivakasala vei ira na dau marautaka nodra vakararawataki na tamata ni Kalou. O Jiova e sega ni raica vakamamada nodra vakacacani na nona tamata.
17-20. A tekivu vakayacori na parofisai me baleta na nodra vakalesui na luvei Jekope ena gauna era biubiu kina mai Papiloni e dua na ivovo ni Lumuti mera lesu i Jerusalemi ena 537 B.S.K. Io, e dau yaco dina na vosa i Jiova. Rawa gona nida nuitaka na nona vosa ni yalayala.
“ENA QAI RUSA KO NINIVE”
A sega ni muria o Jona na ivakaro ni Kalou me ‘lako ina koro levu o Ninive, me vunautaka’ na itukutuku ni nona vakataulewa, a dro ga ina dua tale na vanua. A “vakatubura [o Jiova] e dua na cagi levu e na wasawasa,” vakayagataka tale ga “e dua na ika levu” me kauti Jona lesu qai lesi koya tale ena ikarua ni gauna me lako ina koroturaga kei Siria.—Jona 1:2, 4, 17; 3:1, 2.
Ni yaco ga i Ninive o Jona, e tekivu kacivaka sara na itukutuku matata oqo: “Sa na bogi vasagavulu mada, ena qai rusa ko Ninive.” (Jona 3:4) A “cudru sara” o Jona ni a sega ni namaka me ciqomi na itukutuku a vunautaka. Ia, a qai vakayagataka o Jiova ‘e dua na vu ni bele’ me vakavulici koya ena bibi ni yalololoma.—Jona 4:1, 6.
Saumi Na Taro Vakaivolatabu:
3:3, (NW)—E vanua levu sara beka o Ninive, me lai “tolu kina na siga kena taubaletaki”? Io. Ena gauna makawa, era dau wili tu i Ninive na itikotiko mai Khorsabad ena vualiku yaco sara i Nimrud ena ceva. Na itikotiko kece era wili i Ninive era wavokita na lomanibai e 100 na kilomita na kena balavu.
3:4—E dodonu beka me vulica na vosa vakaSiria o Jona, me rawa ni vunau kina vei ira na kai Ninive? Sa rairai kila tu o Jona na vosa vakaSiria, se rairai vakacakamana nona rawa ni vosataka. A rawa tale ga ni vakasavuya na itukutuku ena vosa vakaIperiu, qai dua tale e vakadewataka ena vukuna. Kevaka a vakadewataki, sa na wacava na kena kauaitaki na nona itukutuku.
Na Ka Eda Vulica:
1:1-3. Ena laurai votu na nona inaki cala e dua, ke nakita nona tuvanaka e so tale na ka me cakava, me kua ni vakaitavi kina ena cakacaka vakavunau kei na veivakatisaipelitaki. E rawa ni tukuni tale ga, ni o koya oqori e drotaka na nona ilesilesi mai vua na Kalou.
1:1, 2; 3:10. E sega ni yalololoma ga o Jiova ina dua na matanitu, matatamata se ilawalawa tamata lavotaki. “Sa yalovinaka ko Jiova vei ira na tamata kecega: ka sa yacova na nona cakacaka kecega na nona yalololoma.”—Same 145:9.
1:17; 2:10. Na italanoa ni kena tilomi Jona na ika levu me tolu na siga kei na bogi, e dusia vakaparofisai na mate kei na vakaturi i Jisu.—Maciu 12:39, 40; 16:21.
1:17; 2:10; 4:6. O Jiova a vakabulai Jona mai na wasawasa voravora. A “vakarautaka na Kalou ko Jiova e dua na [vu ni] bele, a sa vakatubura me vakarurugi Jona, mei vakaruru ni uluna, me cegu kina ko koya mai na nona rarawa.” E rawa nira nuitaka na dauveiqaravi i Jiova nikua, ni na taqomaki ira qai vakabulai ira tale ga na nodra Kalou yalololoma.—Same 13:5; 40:11.
2:1, 2, 9, 10. E dau rogoca o Jiova na nodra masu nona tamata, e kauaitaka tale ga nodra kerekere.—Same 120:1; 130:1, 2.
3:8, 10. A “veivutuni” se veisau na nona nanuma na Kalou me baleta na veivakarusai, mani “sega ni cakava.” Na vuna? Baleta nira “vuki mai na nodrai tovo ca” na kai Ninive. Nikua tale ga, ena sega ni tauca o Jiova na nona lewa vei koya e vakaraitaka na veivutuni dina.
4:1-4. E sega ni rawa ni yalana na tamata na yalololoma ni Kalou. Meda kua gona ni vakalewa na sala e dau vakaraitaka kina o Jiova nona yalololoma.
4:11. E se vosovoso tiko o Jiova me vunautaki e vuravura taucoko na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou—ni lomani ira “era sega ni kila rawa na ligadra i matau mai na ligadra i mawi” me vakataki ira na le 120,000 na tagane ni Ninive. E dodonu meda lomani ira tale ga na tamata ena noda yalava qai gumatua ni vakaitavi ena cakacaka vakavunau kei na veivakatisaipelitaki.—2 Pita 3:9.
‘ENA VAKALEVUTAKI NA NODRA COU’
E vakavotuya o Maika nodrau caka ca o Isireli kei Juta, e tukuna ni na vakarusai na koroturaga ni vanua ruarua oqori, qai yalataka ni rau na vakalesui tale. O Samaria ena “vaka e dua nai binibini e loma ni were.” Baleta ni rau dau qaravi matakau o Isireli kei Juta, veiganiti kina me cavuti vei rau na “ulu cou,” se rau vakamadualaki. Nira kau vakavesu na lewenikoro, e vakalevutaki kina nodrau cou “me vaka na ikeli”—dua na mataqali manumanu e vica ga na drauniuluna. Ia, e yalataka o Jiova: “Au na vakasoqoni kemudou vakaidina kece sara ga, na Jekope.” (Maika 1:6, 16; 2:12) O Jerusalemi tale ga ena “yaco me bukebuke walega” baleta nira ca na kena iliuliu, ra qai talaidredre na parofita. Ia, o Jiova ena ‘kumuni ira tale mai nona tamata.’ Ena basika mai ‘Peceliema Efiraca’ o koya ena “lewai ira na Isireli.”—Maika 3:12; 4:12; 5:2.
E tawadodonu beka na lewa i Jiova vei Isireli? Sa rui dredre beka na muri ni nona ivakatagedegede? Sega. O Jiova e kerei ira ga nona tamata mera ‘caka dodonu, vinakata na yalololoma, qai yalomalumalumu’ nira lako vata kei koya. (Maika 6:8) Ia, na torosobu ni nodra bula o ira na donuya na gauna i Maika, e vakavuna me “o koya sa uasivi sara vei ira e na vinaka sa vaka ga na soni: o koya sa yalododonu sara vei ira sa bai wa vakavotona,” e vu ni rarawa vua e torovi koya yani. Sa qai taroga na parofita: “O cei na Kalou me tautauvata kei kemuni [Jiova]?” Ena vakaraitaka tale na Kalou nona yalololoma vei ira na nona tamata qai “biuta ki na wasa titobu na nodrai valavala ca kecega.”—Maika 7:4, 18, 19.
Saumi na Taro Vakaivolatabu:
2:12—A vakayacori ena gauna cava na parofisai me baleta na nodra ‘soqoni vata na vo ni Isireli’? A vakayacori taumada ena 537 B.S.K., nira lesu i nodra vanua e dua na ivovo ni Jiu era tu vakavesu mai Papiloni. Ena gauna oqo, e vakayacori na parofisai oya vei ira na “Isireli ni Kalou.” (Kalatia 6:16) Me tekivu mai na 1919, sa ra soqoni vata mai na lotu Vakarisito lumuti me vaka “na qele ni sipi e na [“bai,” NW].” E tomani ira e dua “nai soqosoqo levu sara” ni ‘so tani tale na sipi,’ era “ue vakalevu e na vuku ni tamata” me tekivu mai na 1935. (Vakatakila 7:9; Joni 10:16) Era duavata ena tokoni ni sokalou dina.
4:1-4—“E na gauna mai muri,” ena vakayacori vakacava na vosa i Jiova me “ia na veilewai e na vukudra na veimataqali e vuqa, kei na veivunauci e na vuku ni veimatanitu kaukauwa”? Na matavosa “veimataqali e vuqa” kei na “veimatanitu kaukauwa,” erau sega ni dusia na veivanua se veika vakapolitiki. Erau vakaibalebaletaki ira ga na tamata mai na veimatanitu era sa mai qaravi Jiova. E lewai ira o Jiova qai vunauci ira vakayalo.
Na Ka Eda Vulica:
1:6,9; 3:12; 5:2. Ra vakarusai Samaria na kai Siria ena 740 B.S.K.—donuya na gauna i Maika. (2 Tui 17:5, 6) Era yaco sara i Jerusalemi na kai Siria ena gauna ni veiliutaki i Esekaia. (2 Tui 18:13) Sa ra qai vakamai Jerusalemi na kai Papiloni ena 607 B.S.K. (2 Veigauna 36:19) A yaco tale ga na parofisai me baleta na nona sucu na Mesaia e ‘Peceliema Efiraca.’ (Maciu 2:3-6) Io, e dau yaco dina na vosa ni parofisai i Jiova.
2:1, 2. Ena leqataki na noda bula ke da kaya nida qarava na Kalou, ia eda vakaliuca tiko na iyau, sega ni “matanitu ni Kalou, kei na nona yalododonu.”—Maciu 6:33; 1 Timoci 6:9, 10.
3:1-3, 5. E namaka o Jiova mera veiliutaki vakadodonu o ira na lesi mera liutaki ira na nona tamata.
3:4. Kevaka eda vinakata me rogoca o Jiova na noda masu, meda kua ni caka ca se rua na noda ivakarau ni bula.
3:8. Eda na rawa ga ni vunautaka na itukutuku vinaka, okati kina na itukutuku ni veilewai i Jiova ena kaukaua ni yalo tabu.
5:5. Na parofisai oqo me baleta na Mesaia, e vakadeitaka vei keda ni gauna era na ravuti ira kina na tamata ni Kalou na meca, na “lewe vitu [dusia e dua na ka e taucoko] nai vakatawa” kei na “lewe walu na tamata turaga”—dua na iwiliwili levu ni tagane nuitaki—era na vakaturi mera liutaki ira na tamata ni Kalou.
5:7, 8. Era vakabauta e levu, nira “vaka na tegu maivei Jiova” na lotu Vakarisito lumuti nikua—na veivakalougatataki ni Kalou. Baleta ni vakayagataki ira na lumuti ena vunautaki ni itukutuku vinaka ni nona Matanitu. Era veivuke tale ga na ‘so tani tale na sipi’ ena nodra vakacegui vakayalo na tamata, nira tokoni ira na lumuti ena cakacaka vakavunau. (Joni 10:16) E ka dokai dina noda vakaitavi ena cakacaka oqo, ni vakavu lomavakacegu vei ira na tani!
6:3, 4. Meda vakatotomuri Jiova ena noda yalovinaka qai yalololoma vei ira e dredre na noda veimaliwai se o ira na malumalumu tu vakayalo.
7:7. Me kua ni vakayalolailaitaki keda na leqa eda sotava ena ivakarau ni veika ca nikua. Ia, me vakataki Maika ga, e bibi meda “waraki koya na [noda] Kalou.”
7:18, 19. E tu vakarau ni vosota noda ivalavala ca o Jiova, e dodonu meda tu vakarau tale ga ni vosoti ira era caka ca vei keda.
Me Tawamudu Noda ‘Muria na Yaca i Jiova’
O ira na saqata na Kalou kei ira nona tamata, era na “muduki laivi ka tawa mudu.” (Opetaia 10) Ia, e rawa ni sega ni vakatauca o Jiova na nona cudru, ke da muria na nona ivakaro qai ‘vuki mai na itovo ca.’ (Jona 3:10) “E na gauna maimuri,” oya ena “iotioti ni veisiga” oqo, sa vakacerecerei na sokalou dina vei ira na lotu lasu kei na nodra sa qai tabili tiko ga ina sokalou dina na tamata talairawarawa. (Maika 4:1; 2 Timoci 3:1, NW) Meda vakadeitaka mada ga meda “muria ga na yaca i Jiova na noda Kalou ka sega ni mudu ka sega ni mudu.”—Maika 4:5.
E levu na veika yaga eda vulica mai na ivola na Opetaia, Jona, kei na Maika! Dina ni volai ena sivia na 2,500 na yabaki sa oti, na nodratou itukutuku e “bula ka kaukauwa,” e se yaga tiko ga nikua.—Iperiu 4:12, VV.
[iYaloyalo ena tabana e 13]
A parofisaitaka o Opetaia ni: “[o Itomi] ena muduki laivi ka tawa mudu”
[iYaloyalo ena tabana e 15]
O Maika a ‘dau waraki Jiova,’ rawa tale ga ni o cakava vakakina
[iYaloyalo ena tabana e 16]
E itavi dokai na cakacaka vakavunau, e dodonu me vakamareqeti