Wase Tinikalima

Vunauci Ira na Veimatanitu o Jiova

Aisea 14:24–19:25

1. Na itotogi cava ena tau vei Asiria me vaka e volatukutukutaka o Aisea?

O JIOVA e rawa ni vakayagataki ira na veimatanitu mera kuitataki ira na nona tamata era caka ca. E sega ga ni kena ibalebale oqo ni na vosota o koya na nodra vorata na sokalou savasava, nodra sevaka kei na nodra coqa ena dokadoka. O koya gona, ni se yawa sara tu na gauna, e uqeti Aisea me vola na “vosa ni parofisai bibi kei Papiloni.” (Aisea 13:1) Ia e se sega ni kena gauna oya me vakacolasau o Papiloni, e se bera na nona gauna. Ena gauna i Aisea, e samuti ira tiko na tamata era veiyalayalati kei na Kalou o Asiria. E vakarusa na matanitu o Isireli ena vualiku qai vakacacana e dua na iwase levu kei Juta. Ia ena lekaleka wale na cibi i Asiria. E vola o Aisea: “Sa bubului ko Jiova ni lewe vuqa, ka kaya, Me vaka dina na ka ka’u sa nanuma, ena yaco vakakina . . . me’u musuki koya na kai Asiria e na noqu vanua, ka buturaki koya e na noqu ulu-ni-vanua: ia na nonai vua ena qai biu tani vei ira, kei na nonai kaukau ena kau tani mai na domodra.” (Aisea 14:24, 25) Sega ni dede ga nona cavuta o Aisea na parofisai oqo, sa cemuri sara mai Juta na mataivalu ni Asiria.

2, 3. (a) Ena gauna makawa, e dodoka yani vei cei o Jiova na ligana? (b) Ni tukuni ni na dodoka yani o Jiova na ligana “ki na veimatanitu kecega,” na cava na ibalebale ni vosa oqo?

² Vakacava ga na vo ni veimatanitu era kedra meca na tamata era veiyalayalati kei na Kalou? Era na lewai tale ga. E kaya o Aisea: “Oqo na kenai naki e na vuku i vuravura taucoko: ia oqo na liga sa dodo yani ki na veimatanitu kecega. Ni sa nakita ga ko Jiova ni lewe vuqa, ia ko cei me vakadaroya? ka sa dodo yani na ligana, ia ko cei me na vakasuka tani?” (Aisea 14:26, 27) Na ‘inaki’ i Jiova e cavuti e ke e sega ni vosa wale ga. E tukuna tu oya na dei ni lomana ena ka e sa nakita, se na ka sa lewa me na cakava. (Jeremaia 49:20, 30) Na vosa “liga” ni Kalou e dusia tu na kaukaua ena vakaraitaka. Ena iotioti ni vica na tikina ni Aisea wase 14 tikina e 29-32 kei na Ais wase 15 ina 19, e volai kina na nona vunauci Filisitia, Moapi, Tamasiko, Iciopea, kei Ijipita o Jiova.

³ Ia e kaya o Aisea ni dodo tu yani na liga i Jiova “ki na veimatanitu kecega.” O koya gona, e dina ni sa yaco oti ena gauna makawa na parofisai kece oqo i Aisea, ia ena vakaibalebale tale ga ena “gauna ni vakataotioti” na ka era kaya ni sa na dodoka yani o Jiova na ligana me ravuti ira na matanitu kece kei vuravura. (Taniela 2:44; 12:9; Roma 15:4; Vakatakila 19:11, 19-​21) Ni se yawa sara na kena gauna, sa dau tukuna rawa tu ena yalodei na Kalou kaukaua duadua o Jiova ni na veivunauci. Sega ni rawa ni dua me na vakasuka na ligana ena dodo yani.​—Same 33:11; Aisea 46:10.

Kati Filisitia na “Gata Vakabukawaqa sa Vuka”

4. Na cava e so na ka e cavuta o Jiova ni vunauci Filisitia?

⁴ Na imatai me vunauci o Filisitia “E na yabaki ka mate kina ko Easi na tui, sa qai kilai na vosa ni parofisai bibi oqo. Mo kakua ni reki, Filisitia taucoko ni sa qai ramusu nai titoko i koya ka yaviti iko: ni na tubu mai na vu [se, “waka,” NW] ni gata na gata katakata, ia na vuana ena gata vakabukawaqa sa vuka.”​—Aisea 14:28, 29.

5, 6. (a) Ena sala cava e vaka kina na gata vei ira na kai Filisitia o Usaia? (b) E vaka na cava vei ira na kai Filisitia o Esekaia?

⁵ A rawata o Tui Usaia me vorati ira na Filisitia ena nodra via kabakoro. (2 Veigauna 26:6-8) E vaka tu e dua na gata vei ira na dauvakatubuca oqo o koya qai yaviti ira tiko ga na nona ititoko. Ni sa mate o Usaia​—‘e ramusu na nona ititoko’​—e veiliutaki sara na tui yalodina o Jocame, ia “sa ca ga ko ira na tamata.” Oti sa qai tui o Easi. Veisau sara na ituvaki, era ravuti Juta vakavica vata na mataivalu ni Filisitia. (2 Veigauna 27:2; 28:17, 18) Ia se baci veisau na ka e yaco. E mate ena 746 B.S.K. o Tui Easi, a taura na itutu vakaturaga na tui gone o Esekaia. Ena cala sara nodra nanuma na Filisitia ke tiko ena nodra vakasama ni se rawa nira vakayaco lomadra tiko ga. Ena meca rerevaki sara o Esekaia. Ni kawa i Usaia o Esekaia, (na “vuana” mai na ‘wakana’), e vaka voli kina na “gata vakabukawaqa sa vuka”​—e yavala totolo yani me lai kata, e bera na sauriva ni sa kati, qai vaka na bukawaqa na sasa ni nona ikata, me vaka na gata batigaga.

⁶ Sa bau tukuni koya vinaka dina na tui vou oqo. E “mokuti ira na kai Filisitia ko koya [o Esekaia], ka yaco ki Kesa, kei na kena veiyasana.” (2 Tui 18:8) Ena ivolatukutuku e vakarautaka na Tui Asiria o Senakaripi, e tukuni kina nira qai qali vei Esekaia na kai Filisitia. O ira “na dravudravua”​—na matanitu malumalumu kei Juta​—era sautu vakalevu ra qai tiko nuidei ia era dausiga na kai Filisitia.​—Wilika na Aisea 14:30, 31.

7. Na vosa cava me tauca o Esekaia vei ira na matanivanua era tiko e Jerusalemi me vakaraitaka na dei ni nona vakabauta?

⁷ Kena irairai nira tiko e Juta e so na matanivanua​—de dua era mai kere veivuke me valuti o Asiria. Na cava me tukuni vei ira? “Na vosa cava me qai tau vei ira na mata ni veivanua?” Me tovata beka o Esekaia kei ira na veimatanitu tani me taqomaki kina? Sega! Me tukuna sara ga oqo vei ira na matanivanua oya: “Ni sa tauyavutaki Saioni ko Jiova, ka ra na dro kina ko ira na nona tamata era vakararawataki.” (Aisea 14:32) Me nuitaki Jiova ga na tui. Na yavu kei Saioni e dei vinaka tu. Ena bula na koro me nodra idrodro na lewenivanua, ena sega ni tarai koya na mataivalu ni Asiria.​—Same 46:1-7.

8. (a) Era vakataki Filisitia vakacava e so na matanitu nikua? (b) Na cava e cakava o Jiova me tokoni ira kina nona tamata nikua me vaka ga e vakayacora e liu?

⁸ E so na matanitu nikua era vakataki Filisitia ena nodra dau vakacacani ira vakaca na tamata era sokaloutaka na Kalou. Era dau bala i valeniveivesu kei na keba ni veivakararawataki na iVakadinadina lotu vaKarisito i Jiova. Ra sa dau vakatabui vakalawa. E so era vakamatei. E se nodra cakacaka tiko ga na dauveitusaqati mera “vakacacana na yalona na yalododonu.” (Same 94:21) Nira raici ira na ilawalawa vakarisito oqo na kedra meca, era raica nira vaka na “dravudravua” kei na “luveniyali.” Ia ni tokoni ira o Jiova, era sautu kina vakayalo ra qai dausiga vakayalo na kedra meca. (Aisea 65:13, 14; Emosi 8:11) Ni sa na dodoka yani na ligana o Jiova me samuti Filisitia ni gauna edaidai, era na maroroi vinaka tu na “dravudravua” oqo. E vei beka? Ena “vale ni Kalou,” na ivakadei ni tutuna o Jisu. (Efeso 2:19, 20) Kena ikuri, era na vakarurugi ena ruku i “Jerusalemi vakalomalagi,” na matanitu i Jiova mai lomalagi e kena Tui o Jisu Karisito.​—Iperiu 12:22; Vakatakila 14:1.

Vagalui o Moapi

9. O cei e cavuti tarava vua na vosa ni parofisai, ia ena sala cava era vakaraitaka kina na matatamata oqo nira kedra meca na tamata ni Kalou?

⁹ Dua tale na matanitu e volekati Isireli o Moapi​—e toka ena tokalau ni Waitui Mate. Era duatani na kai Moapi mai vei ira na kai Filisitia baleta nira kawa i Loti na vugo i Eparama. (Vakatekivu 19:37) Dina ni tiko na veiwekani oya, e kilai ga o Moapi ni dau coqai Isireli vakalevu. Me kena ivakaraitaki, donuya na gauna i Mosese, e sauma na parofita o Pelami na tui Moapi me vosa vakacacataki ira na Isireli. Ni sega ni rawa oya, e coriti Isireli o Moapi ena itovo tawakilikili kei na sokalou vei Peali. (Tiko Voli Mai na Lekutu 22:4-6; 25:1-5) Sa rauta me uqeti Aisea o Jiova me vola “na vosa ni parofisai bibi kei Moapi”!​—Aisea 15:1a.

10, 11. Na cava ena yacovi Moapi?

¹⁰ Na parofisai i Aisea e cavuti kina na kedra itotogi e vica na koro kei na itikotiko e Moapi, wili kina o Ari, o Kiri (se o Kiri-ereseci), o Taiponi. (Aisea 15:1b, 2a) O ira na kai Moapi era na tagica na keke resini (raisin cake) ni Kiri-ereseci, na keke e dau buli beka vakalevu ena koro oya. (Aisea 16:6, 7, NW) Erau na vakarusai o Sipima kei Jaseri, na koro erau rogo ena vaini e tei kina. (Aisea 16:8-​10) O Ekilaci-selisia (Eglath-shelishiyah), na ibalebale beka ni yacana “na Luve ni Bulumakau sa Yabaki Tolu,” ena vaka na bulumakau gone e tagitagi tu vakaloloma. (Aisea 15:5, NW) Ena malai mai na co ni vanua ia na “wai ni Timona” ena sinai ena kedra dra na kai Moapi era vakamatei. Na “wai ni Nimirimi” ena “di” mai, ke sega ni maca dina, ia ena maca vakaivakatakarakara​—baleta beka nira tarova na kena wai na meca.​—Aisea 15:6-9.

¹¹ Era na vakaisulutaga na kai Moapi, na isulu ni vakaloloku. Era na tasia na uludra me ivakaraitaki ni nodra madua kei na lolosi. Ena “tasi laivi” na kumidra me ivakaraitaki ni nodra rarawa kei na madua levu. (Aisea 15:2b-4) E tarai Aisea tale ga na itukutuku ni veilewai oqo, ni kila deivaki nira na vakayacori dina ga. Na lomana e yavavala ena levu ni loloma me vaka na wa ni api ni dua e qiria, e yavavala baleta na itukutuku ni veika rarawa ena sotava o Moapi.​—Aisea 16:11, 12.

12. Ena vakayacori vakacava na vosa e tauca o Aisea me baleti Moapi?

¹² Ena vakayacori ni naica na parofisai oqo? Sa voleka. “Oqo na vosa sa cavuta eliu ko Jiova e na vuku i Moapi. Ia sa qai vosa ko Jiova, ka kaya, Ena sega ni oti e tolu na yabaki, me vaka na yabaki ni tamata voli, ena beci mada na lagilagi i Moapi, kei ira kecega na lewe vuqa ko ya; ia na kedra vo era na lewe lailai sara ka malumalumu ga.” (Aisea 16:13, 14) Me salavata kei na tikina oqo, e vakadinadinataki ena vakekeli ni vakalolomataki sara vakaca o Moapi ena ikawalu ni senitiuri B.S.K., qai levu na kena koro e lala sara ga nira vakamatei na lewedra. E cavuti Salamanu mai Moapi o Tiglath-pileser III me dua vei ira na turaga era qali vua. E qali vei Senakaripi o Kammusunadbi, na tui Moapi. O rau na tui Asiria o Esar-haddon kei Ashurbanipal erau cavuta e rua na Tui Moapi, o Musuri kei Kamashaltu ni rau qali vei rau. Sa ra mai kawaboko na matatamata na Moapi ena vica vata na senitiuri sa oti. Era sa kune na irusarusa ni koro e nanumi nira nodra koro na Moapi, ia e sega soti ni levu na veika e keli me baleta na matatamata oqo era dau kedra meca ca sara na Isireli.

Rusa o “Moapi” ni Gauna Oqo

13. Na isoqosoqo cava e tu nikua e vakataki Moapi?

¹³ E tiko nikua e dua na isoqosoqo erau via tautauvata kei Moapi makawa, e roboti vuravura na kena levu. Oqo na lotu ni Veivanua vaKarisito, na iwasewase bibi kei “Papiloni na Ka Levu.” (Vakatakila 17:5) Erau kawa ruarua mai vei Tira, na tama i Eparama o Moapi kei Isireli. O lotu ni Veivanua vaKarisito tale ga, me vaka na ivavakoso lotu vaKarisito lumuti nikua, e kaya ni cadra mai na ivavakoso lotu vaKarisito ena imatai ni senitiuri. (Kalatia 6:16) Ia o lotu ni Veivanua vaKarisito​—me vakataki Moapi ga​—e rui ca, e vakabulabulataka na vukitani vakayalo kei na nodra sokaloutaki na kalou tani, sega ni o koya na Kalou dina, o Jiova. (Jemesa 4:4; 1 Joni 5:21) Vakailawalawa, o ira na iliuliu ni lotu ni Veivanua vaKarisito, era saqati ira na dau vunautaka na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou.​—Maciu 24:9, 14.

14. E dina ni na totogitaki “Moapi” ni gauna oqo o Jiova, ia na nuinui cava e tiko me baleta e so era lewe ni isoqosoqo oya?

¹⁴ Mani vagalui vakadua o Moapi. Na ka vata ga oqo ena yacovi lotu ni Veivanua vaKarisito. Ena vakayagataki “Asiria” ni gauna oqo o Jiova me vakarusai koya. (Vakatakila 17:16, 17) Ia e se rawa nira nuitaka na ka vinaka e so era lewe i “Moapi” ni gauna oqo. Ni se cavuta tiko na parofisai me baleti Moapi o Aisea, e kaya sara: “Ena qai vakataudeitaki e na loloma nai tikotiko ni tui: ena tiko dei kina ko koya e na vale i Tevita, me ia na lewa, ka segata na lewa dodonu, ka vakusarawataka na kena caka dodonu.” (Aisea 16:5) E vakataudeitaka o Jiova ena 1914 na idabedabe vakatui i Jisu, na iLiuliu e cadra mai na iyatukawa i Tui Tevita. E vakaraitaka o Jiova nona yalololoma ena nona tauyavutaka na veiliutaki vakatui i Jisu, ena tu tale ga me tawamudu na veiliutaki oya me vaka sa veiyalayalatitaka oti na Kalou kei Tui Tevita. (Same 72:2; 85:10, 11; 89:3, 4; Luke 1:32) E levu era yalomalumalumu era sa biuti “Moapi” mai ni gauna oqo, ra sa lai vakamalumalumutaki ira vei Jisu mera na bula kina. (Vakatakila 18:4) E cegu dina na yalodra o ira oqo nira kila ni o Jisu ena “vunautaka na lewa dodonu vei ira na veimatanitu”!​—Maciu 12:18; Jeremaia 33:15.

Vo Ga na iRusarusa Kei Tamasiko

15, 16. (a) Na cava erau cakava vei Juta o Tamasiko kei Isireli, ia na itinitini cava e qai sotava o Tamasiko? (b) O cei e wili tale ga ena vosa ni veitotogitaki e tau me baleti Tamasiko? (c) Na cava era vulica na lotu vaKarisito nikua mai na ivakaraitaki i Isireli?

¹⁵ E vola tarava o Aisea “na vosa ni parofisai bibi kei Tamasiko.” (Wilika na Aisea 17:1-6.) “Sa ulu i Siria” o Tamasiko, na koro e koto ena vualiku kei Isireli. (Aisea 7:8) Ni veiliutaki tiko e Juta o Tui Easi, rau qai kabai Juta na mataivalu tovata nei Risini mai Tamasiko kei Peka mai Isireli. Ia ni kere veivuke o Easi, e valuti Tamasiko sara o Tiglath-pileser III mai Asiria qai kauti ira vakavesu e levu na lewena. Mai oti e kea nona vakasagai Juta o Tamasiko.​—2 Tui 16:5-9; 2 Veigauna 28:5, 16.

¹⁶ Kena irairai ni tau tale ga na kena itotogi na matanitu tawayalodina ena vualiku ni sa cavuta o Jiova na itotogi kei Tamasiko, e vu oqo ni lai tovata kei Tamasiko o Isireli. (Aisea 17:3-6) Ena vaka na loganisila dravudravua ena gauna ni tatamusuki o Isireli, se vaka na vuniolive sa kureitaki oti, sa vo ga kina e vica wale na vuana. (Aisea 17:4-6) Sa dua na ka ni vuli bibi vei ira na sa yalataki ira vei Jiova! Ena ciqoma ga o koya na veiqaravi e caka vakatabakidua vua kei na veiqaravi tabu e vu mai lomada. E sega tale ga ni taleitaki ira era dau cata na tacidra.​—Lako Yani 20:5; Aisea 17:10, 11; Maciu 24:48-​50.

Nuitaki Jiova Dei

17, 18. (a) Na cava era cakava e so e Isireli nira rogoca na ivakasala i Jiova, ia e vakaevei ga na nodra ivalavala e levu? (b) E tautauvata vakacava na veika e yaco nikua kei na veika e yaco ena gauna i Esekaia?

¹⁷ Sa qai kaya o Aisea: “E na siga ko ya ena gole na tamata vei Koya ka Buli koya, ka rai na matana vei Koya na Yalosavasava ni Isireli. Ia ena sega ni goleva ko koya nai cabocabo-ni-soro, na cakacaka ni ligana, se rai ki na ka sa cakava nai qaqalo ni ligana, se na matakau i Aseteroci, se na matakau ni mata-ni-siga.” (Aisea 17:7, 8) Io, e so e Isireli era rogoca na ivakasala i Jiova. Me kena ivakaraitaki, e so na Isireli era ciqoma na veisureti i Esekaia ina Kanavata ni Lakosivia ra qai lako i Juta mera lai tomani ira na tacidra e kea ena sokalou savasava. (2 Veigauna 30:1-​12) Ia e levu na Isireli era vakalialiai ira na italai era lai veisureti. Sa ra vukitani sara ga na lewenivanua. Sa rauta me vakayacori kina na vosa i Jiova vei ira. E vakarusa na veikoro kei Isireli o Asiria, e dravuisiga na vanua, e mate na co mera kana kina na manumanu.​—Wilika na Aisea 17:9-​11.

¹⁸ Vakacava nikua? O Isireli sa matanitu vukitani. Nida vakasamataka gona nona sasaga o Esekaia me vukea e so mai na matanitu oya mera suka ina sokalou savasava, eda lai nanuma kina na nodra saga na lotu vaKarisito dina mera vukea e so era se tiko ena lotu ni Veivanua vaKarisito, na isoqosoqo lotu vukitani. Mai na 1919 sara, era sa lako yani e loma i lotu ni Veivanua vaKarisito na daukauitukutuku mai vei ira na “Isireli ni Kalou,” era veisureti ina sokalou savasava. (Kalatia 6:16) Levu era sega ni ciqoma nodra veisureti. Levu tale era vakalialiai ira na italai. Ia e so era ciqoma na veisureti. Na kedra iwiliwili nikua sa yacova e vica na milioni, e ‘rai na matadra vua na Yalosavasava ni Isireli,’ qai vakavulici ira o koya. (Aisea 54:13) Era sa sega tale ni qai sokalou ena icabocabo e tawasavasava​—mera vakararavi ra qai nuitaki ira na veikalou e bulia ga na tamata​—ia era gole vei Jiova ena yalogu. (Same 146:3, 4) Era dui kaya me vakataki Maika, na parofita e bula donuya na gauna i Aisea: “Ia koi au, ka’u na rai ga vei Jiova; ka’u na waraki koya na Kalou, na noqui vakabula: ena rogoci au na noqu Kalou.”​—Maika 7:7.

19. Ena vunauci cei o Jiova, ena tini i vei na veivunauci oqo?

¹⁹ Era sega ni vakataki ira na dau nuitaka na tamata wale o ira oqo! Na itovo kaukaua kei na tiko yavavala levu erau vaka voli na wasawasa seuseua rau qai yavalata vakalevu na kawatamata ena iotioti ni veisiga oqo. E uana tiko mai na vosa kudrukudru kei na vakatubuca “na wasawasa” se na kawatamata yamekemeke dauveivorati. (Aisea 57:20; Vakatakila 8:8, 9; 13:1) Ena ‘vunauca’ na ilala kosakosa oqo o Jiova. Na nona Matanitu vakalomalagi ena vakarusa na isoqosoqo kece kei na tamata kece era dau vakavuca, ia o ira oqo era na “dro tani vakayawa, . . . vaka na ka e vakatatoqitoqi e na mata ni covulaca.”​—Aisea 17:12, 13; Vakatakila 16:14, 16.

20. E dina nira “butakoci” na lotu vaKarisito dina vei ira na veimatanitu, ia na cava era nuideitaka?

²⁰ Na cava na kena itinitini? E kaya o Aisea: “Raica, e na yakavi era sa domobula mai; ia ni sa sega ni kida na mataka, sa yali sara ko koya. Oqo na kedrai votavota era sa vakacacani keda, kei na ka sa lesi me nodra era butakoci keda.” (Aisea 17:14) Era dau butakoci ira na tamata i Jiova e levu, era vakasaurarataki ira ra qai beci ira. Era nanuma na dauvakalelewa kei ira na dauveitusaqati yaloca ni rawarawa sara na vakacacani ira na lotu vaKarisito dina. E votu na nanuma oqo baleta nira sega ni tomani ira na veilotu lelevu kei vuravura na lotu vaKarisito dina, e sega tale ga ni lomadra mera tomani ira. Ia era nuidei tu na tamata ni Kalou ni sa toro voleka sara mai “na mataka” ena mudu kina na nodra dau vakararawataki.​—2 Cesalonaika 1:6-9; 1 Pita 5:6-​11.

Kauta Nona iSolisoli Vei Jiova o Iciopea

21, 22. Na matanitu cava e tau tarava vua na itotogi, ia e qai vakayacori vakacava na vosa i Aisea e uqeti vakalou?

²¹ Vakarua beka, e kabai Juta yani o Iciopea, na matanitu e koto ena ceva kei Ijipita. (2 Veigauna 12:2, 3; 14:1, 9-​15; 16:8) Ia e tukuna sara oqo o Aisea ni na totogitaki na matanitu oya: “Ulei! na vanua sa vakatabana rorogo, sa koto yani e na tai kadua ni veiuciwai ni Iciopea.” (Wilika na Aisea 18:1-6.)a E tukuna o Jiova ni o Iciopea ena ‘tamusuki qai biu tani.’

²² E kilai mai na itukutuku ni veigauna ni a vakamalumalumutaki Ijipita o Iciopea volekata na icavacava ni ikawalu ni senitiuri B.S.K., qai lewa tiko me rauta ni 60 na yabaki. Ia erau qai kabai Ijipita na empara ni Asiria o Esar-haddon kei Ashurbanipal. E vakamalumalumutaki Ijipita o Asiria ni sa vakarusai Thebes o Ashurbanipal, mai oti e kea na kaukaua i Iciopea ena vanua veibuca ni Naile. (Raica tale ga na Aisea 20:3-6.) Vakacava ena noda itabagauna oqo?

23. Ena tokoni cei o “Iciopea” ni gauna oqo, na cava ena vakarusai kina?

²³ Ena parofisai i Taniela me baleta na “gauna ni vakataotioti,” e tukuni kina ni o rau o Iciopea kei Lipea erau na “muria na we ni yavana” na “tui ni tokalau” dau vakatubuvala, kena ibalebale oya ni rau na muria na ka e kaya. (Taniela 11:40-​43) E tukuni tale ga ni curu tiko ena mataivalu i “Koki mai Mekoki” o Iciopea. (Isikeli 38:2-5, 8) Era na rusa na ilawalawa i Koki, wili kina na tui ni tokalau, nira via ravuta na matanitu tabu i Jiova. O koya gona, ena dodo yani na liga i Jiova me samuti “Iciopea” ni gauna oqo baleta ni via saqata na veiliutaki cecere i Jiova.​—Isikeli 38:21-​23; Taniela 11:45.

24. Ena sala cava soti e ciqoma kina o Jiova “nai solisoli” mai vei ira na veimatanitu?

²⁴ Ia e kaya tale ga na parofisai: “E na gauna ko ya, ena kau mai nai cabocabo [se, “isolisoli,” NW] kivei Jiova mai na matanitu sa babalavu ka yagolumilumisa, ia maivei ira na lewe ni vanua sa rerevaki mailiu ka yacova na gauna oqo; . . . ki na yasana sa tiko kina na yaca i Jiova ni lewe vuqa, ki na ulu-ni-vanua ko Saioni.” (Aisea 18:7) E macala nira sega ni ciqoma na veiliutaki i Jiova na veimatanitu, ia e dau yaga vei ira na tamata i Jiova na veika era cakava ena so na gauna. Ena so na matanitu, e buli na lawa, e vakataulewa tale ga na mataveilewai ena sala e yaga vei ira na sokaloutaki Jiova. (Cakacaka 5:29; Vakatakila 12:15, 16) E tiko e so tale na isolisoli. “Era na kauta mai nai solisoli vei kemuni ko ira na tui. . . . Era na lako mai Ijipita na turaga; ena dodoka vakasauri na ligana ko Iciopea vua na Kalou.” (Same 68:29-​31) Nikua, ena nodra sokalou, era kauta tiko mai kina vei Jiova “nai solisoli” e vica na milioni na “kai Iciopea” ni gauna oqo. (Malakai 1:11) Era vakaitavi tiko ena dua na cakacaka vakaitamera, oya na vunautaki ni itukutuku vinaka me baleta na Matanitu ni Kalou ina veiyasa i vuravura kece. (Maciu 24:14, VV; Vakatakila 14:6, 7) Sa isolisoli uasivi dina me soli vei Jiova!​—Iperiu 13:15.

Ena Waicala na Yalo i Ijipita

25. Na cava e yacovi Ijipita makawa me vaka sa parofisaitaki tu ena Aisea 19:1-11?

²⁵ Na matanitu e volekati Juta duadua ena ceva o Ijipita, ia na matanitu oqo e veimecaki balavu sara kei ira na tamata era veiyalayalati kei na Kalou. E tukuni ena Aisea wase e 19 na veilecayaki ni bula e Ijipita donuya na gauna i Aisea. Era veivaluti tiko vakataki ira na lewe i Ijipita, “na veikoro, kei na veimatanitu.” (Aisea 19:2, 13, 14) Era vakamacalataka na daunitukutuku makawa nira tiko dina e Ijipita ena dua vata na itabagauna e vica na vuvale vakaturaga era dui lewa na nodra yasana ra qai sega ni dau veiriti. Era sega ni vakabulai Ijipita mai “na ligana e dua na turaga yaloca” na vuku e dau sakitaka kei ira na ‘nona kalou lasu kei na daulawaki.’ (Aisea 19:3, 4) E veitaravi nodra vakamalumalumutaki Ijipita na veimatanitu oqo: O Asiria, o Papiloni, o Perisia, o Kirisi, o Roma. E vakayacori kina na parofisai ena Aisea 19:1-​11.

26. Ni sa vakayacori ena ivakatagedegede levu cake na parofisai, na cava era na cakava na lewe i “Ijipita” ni gauna oqo ni sa vakatauitotogi o Jiova?

²⁶ Ia ena iVolatabu, o Ijipita e dau vakatakarakarataka na vuravura i Setani. (Isikeli 29:3; Joeli 3:19; Vakatakila 11:8) O koya gona, ena vakayacori beka ena ivakatagedegede e levu cake na “vosa ni parofisai bibi kei Ijipita”? Io! Na vosa e doladola kina na parofisai e dodonu me veivakayadrati: “Raica, sa vodo tu ko Jiova e na o totolo, ka sa lako mai ki Ijipita; a sa yavala na kalou lasu ni Ijipita e matana, ka sa waicala e lomana na yalo i Ijipita.” (Aisea 19:1) Sa na vakarau yavala o Jiova me ravuta na isoqosoqo i Setani. Sa na qai macala ni sega tu na betedra na kalou ni ivakarau ni veika oqo. (Same 96:5; 97:7) Ena levu ni rere, ena “waicala e lomana na yalo i Ijipita.” Sa tukuna oti tu mai o Jisu na gauna oya: “A ra na ca na lewe ni veivanua e vuravura, ni ra na kidroa e na kena vadugu na wasaliwa kei na biau; ena kani yatedra na tamata e na rere, ni ra sa waraka na veika sa voleka ni yaco e vuravura.”​—Luke 21:25, 26.

27. E veisei vakacava o “Ijipita” me vaka sa tukuni oti mai, ia sa yaco tiko vakacava nikua na ka oqo?

²⁷ Ni se bera ni tauca o Jiova na nona itotogi, dua na ka e parofisaitaka ni na yaco: “Ia ka’u na vakaveimecakitaki ira na kai Ijipita kei ira na kai Ijipita: ka ra na dui veivala na veitacini, kei na veitokani; na veikoro, kei na veimatanitu.” (Aisea 19:2) Mai na gauna e tauyavu kina na Matanitu ni Kalou ena 1914, sa laurai na ‘ivakatakilakila ni nona tiko o Jisu’ ena nodra veivaluvaluti na veimatatamata kei na veimatanitu. Vica vata na milioni era sa mate ena iotioti ni veisiga oqo ena veilabalabati vakayavusa, ena ivalu ni veivakamatei vakamatatamata, kei na labakawa. Na mataqali “rarawa mosimosi” vaka oqo ena qai ca ga vakalevu ni sa voleka mai na icavacava.​—Maciu 24:3, 7, 8, NW.

28. Ena siga ni lewa, ena rawa beka vei lotu lasu me vakabula na ivakarau ni veika oqo?

²⁸ “Ia ena oca sara na yalo i Ijipita e lomana; ia na kena vuku ka’u na vakaotia: a ra na la’ki taroga na kalou lasu, kei ira na daulawaki, kei ira na daucurumi, kei ira na rairai.” (Aisea 19:3) Ni sa rairai o Mosese e mata i Fero, era madua sara ga na bete ni Ijipita nira sega ni yacova rawa na kaukaua i Jiova. (Lako Yani 8:18, 19; Cakacaka 13:8; 2 Timoci 3:8) Ena vaka tale ga kina ena siga ni lewa, ena sega ni vakabula rawa na ivakarau ni veika torosobu oqo o lotu lasu. (Vakatauvatana Aisea 47:1, 11-​13.) Lakolako sa liutaki Ijipita “e dua na turaga yaloca,” o Asiria. (Aisea 19:4) E vakatayaloyalotaka oqo na vakaloloma ena sotava na ivakarau ni veika e cici tu nikua.

29. Ni sa na yaco mai na siga i Jiova, na cava era na cakava rawa na daunipolitiki?

²⁹ Vakaevei ga o ira na iliuliu vakapolitiki? E rawa beka nira veivuke? “Era sa yalolialia sara na turaga ni Soani, ko ira sa vuku vei ira na lewe ni bose nei Fero sa qai druma sara mai na nodra lewa.” (Wilika na Aisea 19:5-​11.) Ena siga ni lewa, sa na ka vakalialia dina na vakararavi vei ira na daunivakasala era tamata wale! Se mani levu vakacava vei ira na vuku vakavuravura, e sega ga vei ira na vuku vakalou. (1 Korinica 3:19) Era sa vakanadakui Jiova ra qai nuitaka na saenisi, na ivakavuvuli e yavutaki ena vuku vakatamata, na ilavo, na marau, kei na so tale na ka vaka oya era vakalou kina. Sa rauta mera lecava sara tu ga na inaki ni Kalou. Era sa vakacalai ra qai veilecayaki. E tawayaga wale na nodra cakacaka. (Wilika na Aisea 19:12-​15.) “Era sa madua mai ko ira na tamata vuku, era sa taqaya ka tacori: raica, era sa biuta na vosa i Jiova; ia na vuku cava sa tu vei ira?”​—Jeremaia 8:9.

Vakatakilakilataki Jiova, Vakadinadinataki Koya

30. Ena sala cava ena ‘rerevaki’ kina vei Ijipita na vanua o Juta?

³⁰ De ra malumalumu na iliuliu kei “Ijipita” me “vakataki ira na yalewa,” ia era tiko ga e so era vakasaqara na vuku vakalou. Era “tukuna na veicakacaka uasivi ni Kalou” o ira na lumuti i Jiova kei na nodra itokani. (Aisea 19:16; 1 Pita 2:9, VV) Era sa cakava tiko na ka era rawata mera veivakaroti kina me baleta na rusa ni isoqosoqo i Setani sa roro tiko mai. Ni raica tu vakailiu na ituvaki oqo o Aisea, e kaya sara: “Ia na vanua ko Juta ena ka rerevaki ki Ijipita, ko ira kece era sa cavuta era na rere, e na vuku ni lewa i Jiova ni lewe vuqa, oqori sa lewa ko koya me yacova.” (Aisea 19:17) Era lako yani na italai yalodina i Jiova mera vakarogoya na itukutuku dina​—e wili i ke na kacivaki ni mate ca sa tukuna rawa tu o Jiova ni na yaco. (Vakatakila 8:7-​12; 16:2-​12) Na ka oqo era lai tikotiko vakaca kina na iliuliu ni veilotu e vuravura.

31. E yaco vakacava me vosataki “na vosa vaka-Kenani” ena veikoro kei Ijipita (a) ena gauna makawa? (b) ena noda gauna?

³¹ E kurabuitaki na ka e yaco mai na kacikacivaki oqo. Na cava beka e yaco? “E na siga ko ya ena lima na koro mai na vanua ko Ijipita ena vosataka na vosa vaka-Kenani, ka bubului vei Jiova ni lewe vuqa; ena vakatokai e dua, Na koro ni veivakarusai [se, “veibasuraki,” NW].” (Aisea 19:18) Ena gauna makawa, kena irairai ni vakayacori na parofisai oqo nira sa lai vosataka na vosa vakaiperiu ena veikoro kei Ijipita na Jiu era dro i kea. (Jeremaia 24:1, 8-​10; 41:1-3; 42:9–43:7; 44:1) Nikua, era tiko e so era bula voli ena yalava kei “Ijipita” ni gauna oqo era sa vulica na “vosa savasava” e yavutaki ena ivakavuvuli dina ni iVolatabu. (Sefanaia 3:9) E dua vei iratou na lima na koro vakaivakatakarakara e vakatokai “Na koro ni veibasuraki,” e dusia tiko oya ni dua na iwase ni “vosa savasava” e vakamuai tiko ina kena vakavotui kei na kena ‘basuraki’ na isoqosoqo i Setani.

32. (a) “Nai cabocabo-ni-soro” cava e tiko e loma i Ijipita? (b) Ena sala cava era vaka kina “na duru” ena iyalayala kei Ijipita o ira na lumuti?

³² Ena yaco me rogo ena vuravura kece na yaca uasivi i Jiova baleta ga na nodra kacikacivaki na nona tamata. “E na siga ko ya ena dua nai cabocabo-ni-soro vei Jiova e na loma ni vanua ko Ijipita, ka dua na duru vei Jiova mai na kenai yalayala.” (Aisea 19:19) Na vosa oqo e dusi ira na lotu vaKarisito lumuti, na nodra veiwekani kei na Kalou ena vuku ni nona veiyalayalati kei ira. (Same 50:5) Na nodra vaka “nai cabocabo-ni-soro” e dusia tiko nira dau vakacaboisoro; na nodra tukuni nira “duru kei na yavu ni vakavuvuli dina” e vakaraitaka nira dau vakadinadinataki Jiova. (1 Timoci 3:15; Roma 12:1; Iperiu 13:15, 16) Na nodra tiko “e na loma ni vanua” e dusia nira kune ena sivia na 230 na matanitu kei na veiyanuyanu vata kei na nodra itokani ‘so tani tale na sipi.’ Ia era sega ni “vakavuravura.” (Joni 10:16; 17:15, 16) E vaka ga nira sa lai tucake tu ena iyalayala ni vanua e wasea na vuravura oqo mai na Matanitu ni Kalou, mera vakarau takosova na iyalayala oya mera taura kina na nodra icovi vakalomalagi.

33. Ena sala cava era “[i]vakatakilakila kai vakadinadina” kina na lumuti e “Ijipita”?

³³ E kaya tale o Aisea: “Ia ena yaco oqori mei vakatakilakila kai vakadinadina vei Jiova ni lewe vuqa e na vanua ko Ijipita: ni ra na tagi vei Jiova e na vukudra na dauveivakasaurarataki, ia ena tala vei ira ko koya e dua nai vakabula, io e dua sa kaukauwa, ka na vakabulai ira ko koya.” (Aisea 19:20) Nira “[i]vakatakilakila kai vakadinadina” na lumuti, era liutaka sara ga kina na cakacaka vakavunau ra qai vakacerecerea na yaca i Jiova e vuravura. (Aisea 8:18; Iperiu 2:13) Sa rogoci ga mai na veiyasa i vuravura kece na domodra na vakaloloma nira tagi, ia era sega ga ni veivuke rawa kina na matanitu vakatamata. Ena qai tala mai o Jiova na iVakabula Uasivi, na Tui o Jisu Karisito me sereki ira kece na yalomalumalumu. Ni sa yacova na kedra icavacava na iotioti ni veisiga oqo ena ivalu ni Amaketoni, ena qai vakacegui ira na tamata era rerevaka na Kalou o koya qai vakalougatataki ira me sega ni mudu.​—Same 72:2, 4, 7, 12-​14.

34. (a) Ena kilai vakacava o Jiova vei ira “na kai Ijipita,” ia na isoro kei na imadrali cava era na solia vua? (b) Ena yaviti “Ijipita” ni naica o Jiova, ia na veivakabulai cava ena lako tarava mai?

³⁴ Ena gauna mada ga oqo, e loma ni Kalou mera bula na veimataqali tamata kece ga ena nodra vulica na ka dina. (1 Timoci 2:4) E vola kina o Aisea: “Ia ko Jiova ena kilai mai Ijipita, ka ra na kilai Jiova ko ira na kai Ijipita e na siga ko ya ka ra na vakacaboi soro kei nai madrali, ka ia na bubului vei Jiova, ka vakayacora. Ia ena yaviti Ijipita ko Jiova, ena yavita ka vakabula: ka ra na lesu mai vei Jiova, ia ena vakamasuti e na vukudra ka na vakabulai ira.” (Aisea 19:21, 22) E so vei ira “na kai Ijipita,” oya o ira na tamata mai na veimatanitu kece ena vuravura i Setani, era na mai kilai Jiova ra qai vakacaboisoro vua, oya ‘na vua ni tebenigusudra sa vakatusa tiko na yacana.’ (Iperiu 13:15) Era bubului vei Jiova ena nodra yalataki ira vua ra qai dina ina nodra vosa ni bubului ena nodra veiqaravi ena yalodina. Ni sa ‘yavita’ oti na ivakarau ni veika oqo o Jiova ena Amaketoni, sa na qai vakayagataka na nona Matanitu me vakabula na kawatamata. Ena veiliutaki i Jisu ena loma ni duanaudolu na yabaki, era na qai laveti cake na tamata ina ivakatagedegede uasivi ni bula vakayalo, ni vakasama, ni itovo, kei na bula vakayago​—na bula dina oqo!​—Vakatakila 22:1, 2.

‘Sa Kalougata na Noqu Tamata’

35, 36. Me vaka sa parofisaitaki tu ena Aisea 19:23-25, na isema cava e votu ena gauna makawa ena kedratou maliwa o Ijipita, o Asiria, kei Isireli?

³⁵ E cavuta sara na parofita ni na yaco e dua na ka vakatubuqoroqoro: “E na siga ko ya ena dua na salatu mai Ijipita ki Asiria, a ra na veilakovi na kai Asiria kei na kai Ijipita, ka ra na lotu vata ko ira na kai Ijipita kei na kai Asiria. E na siga ko ya sa na kenai katolu kei Ijipita kei Asiria ko Isireli, io na ka e veivakalougatataki e loma ni vanua: ko koya sa vakalougatataka ko Jiova ni lewe vuqa, ka kaya, Sa kalougata ko Ijipita na noqu tamata, kei Asiria na cakacaka ni ligaqu, kei Isireli na noqui votavota.” (Aisea 19:23-​25) Io, dua na siga, erau sa na veivinakati o Ijipita kei Asiria. Ena yaco vakacava oqo?

³⁶ Ni sa sereki ira nona tamata o Jiova mai na veimatanitu era vesu tu kina ena veigauna sa oti yani, e vaka sara ga ni bulia vei ira na sala mera taubale yani kina ena galala. (Aisea 11:16; 35:8-​10; 49:11-​13; Jeremaia 31:21) E vakaiyalayala ga na vakayacori ni parofisai oqo ni sa vakadrukai o Papiloni ra qai kau lesu ina Vanua Yalataki o ira na tu vakavesu mai Asiria, Ijipita, kei Papiloni. (Aisea 11:11) Ia vakacava ena noda itabagauna?

37. E laurai vakacava ena nodra bula e le vica na milioni nikua ni vaka sara ga e dodo tu e dua na sala ena kedrau maliwa o “Asiria” kei “Ijipita”?

³⁷ Nikua, era “ka e veivakalougatataki e loma ni vanua” o ira na vo ni Isireli vakayalo lumuti. Era cuqena tale ga na sokalou savasava ra qai kacivaka yani na itukutuku ni Matanitu ni Kalou vei ira na tamata kece ga ni veimatanitu. E so vei ira na matanitu oqo era vakataki Asiria, era vakabibitaka na kaukaua vakaivalu. E so tale na matanitu e malumu tu ga nodra lewa me vakataki Ijipita beka​—dua na gauna e taura na itutu ‘vakatui ni ceva’ e cavuti ena parofisai i Taniela. (Taniela 11:5, 8) Era sa mai muri ena sala ni sokalou dina e le vica na milioni mai na veimatanitu era dau vakabibitaka na kaukaua vakaivalu kei na veimatanitu e dau malumu tu ga na nodra lewa. O koya gona, era sa mai duavata ena “lotu vata” na matatamata mai na veimatanitu kece. Era sega ni veivakaduiduitaki. Era veilomani ga, qai rawa ni tukuni dina nira sa “veilakovi na kai Asiria kei na kai Ijipita.” E vaka sara ga ni sa dodo tu e dua na sala ena kedra maliwa.​—1 Pita 2:17.

38. (a) Ena sala cava e mai ‘kedrau ikatolu kina o Ijipita kei Asiria’ o Isireli? (b) Na cava e kaya kina o Jiova, “Sa kalougata . . . na noqu tamata”?

³⁸ Ena sala cava ga e mai ‘kedrau ikatolu kina o Ijipita kei Asiria’ o Isireli? Rauta na itekitekivu ni “gauna ni vakataotioti,” e levu vei ira na qaravi Jiova tiko e vuravura era lewe ni “Isireli ni Kalou.” (Taniela 12:9; Kalatia 6:16) Me tekivu mai na veiyabaki ni 1930, sa basika mai e dua na isoqosoqo levu ni ‘so tani tale na sipi,’ e nodra inuinui na bula e vuravura. (Joni 10:16a; Vakatakila 7:9) Era lako tani mai na veimatanitu​—se o Ijipita kei Asiria vakaivakatakarakara​—era tabili yani ina vale ni sokalou i Jiova ra qai veisureti tale ga kina. (Aisea 2:2-4) Na cakacaka vakavunau vata ga era cakava tiko na tacidra lumuti era cakava tale ga o ira, era vosota na veivakatovolei vata ga, era yalodina vata tale ga, ra qai kana ena dua vata ga na teveli vakayalo. Io, o ira na lumuti kei na ‘so tani tale na sipi’ era “dua bau na qele ni sipi, ka dua bau nai vakatawa.” (Joni 10:16b) E sega tale ni vakatitiqataki ni marautaka dina na nodra cakacaka o Jiova ni raica na nodra yalogu kei na vosota. Sa rauta me tauca vei ira na vosa vinaka oqo: “Sa kalougata . . . na noqu tamata”!

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 191]

O ira na bati kei Filisitia nira cici yani mera mokuta na kedra meca (iceuceu mai Ijipita ena ika12 ni senitiuri B.S.K.)

[iYaloyalo ena tabana e 192]

Na vatu e ceuti kina e dua na bati se kalou kei Moapi (rauta toka na ika11 ina ika8 ni senitiuri B.S.K.)

[iYaloyalo ena tabana e 196]

Bati kei Siria e vodoka toka na kameli (ikaciwa ni senitiuri B.S.K.)

[iYaloyalo ena tabana e 198]

E uana tiko mai na kudru kei na vakatubuca na kawatamata dau veivorati e vaka voli “na wasawasa”

[iYaloyalo ena tabana e 203]

Era sega ni yacova na kaukaua i Jiova na bete ni Ijipita