Luke​—Na iTokani Lomani Vakacakacaka

E YABAKI 65 S.K. ena vanua o Roma. E kila vinaka o Luke ni na rawa ni vakaleqai ke vakaraitaka e matanalevu ni nona itokani na yapositolo o Paula, a veilewaitaki tiko ena vuku ni nona vakabauta. Kena irairai ni na totogi mate kina. Ia, o Luke duadua ga a tiko kei Paula ena gauna dredre oya.​—2 Timoci 4:​6, 11.

E sega ni vou vei ira na dau wili iVolatabu na yaca i Luke baleta ni vakatokayacataki ena Kosipeli a vola. Rau dau veitomani kei Paula ena ilakolako balavu, e vola o Paula baleti koya “ni vu-ni-wai lomani” qai nona ‘itokani ni cakacaka.’ (Kolosa 4:​14; Filimoni 24, VV) E lailai sara na itukutuku e volai baleti Luke ena iVolatabu, ni cavuti ga kina vakatolu na yacana. Ia, ni o dikeva na veika e volai baleti Luke, o na rairai duavata kei Paula ena nona doka na turaga lotu Vakarisito yalodina oqo.

Dauvolaivola Qai Daukaulotu

E matata vakasigalevu ni a vola ruarua o Luke na Kosipeli e vakayacani vua kei na ivola na Nodra Cakacaka Nai Apositolo, baleta ni rau volai na ivola uqeti vakalou oqori vei Ceofilo. (Luke 1:3; Cakacaka 1:1) A sega ni kaya o Luke ni a raica sara ga e matana na cakacaka vakavunau i Jisu. Ia, a vakaraitaka ga ni a kumuna na nodra itukutuku o ira era raica na cakacaka i Jisu qai “vakatarotaroga matua sara na ka kecega mai nai vakatekivu.” (Luke 1:​1-3) Kena irairai ni a qai imuri i Karisito o Luke ni oti na Penitiko 33 S.K.

Era kaya e so ni o Luke e turaga ni Anitioki mai Siria. Ra dikeva ni vakamacalataki vakavinaka ena Cakacaka na veika e yaco ena koro oya, qai cavuti kina vakamatata ni “lotu vaka-Jiu mai Anitioki” e dua vei iratou na vitu “na tamata sa rogorogo vinaka,” dina ni sega ni vakamacalataki na nodratou koro na kena vo. Ia eda sega ni vakadeitaka ni nona vakamacalataki Anitioki vakalevu o Luke e vakaraitaka ni cavutu mai kina.​—Cakacaka 6:​3-6.

Dina ni sega ni volai ena Cakacaka na yaca i Luke, ia e macala mai na nona vakayagataka na vosa “keitou,” “neitou,” kei na “keda,” ni okati koya sara tiko ga ena so na ituvaki e vakamacalataki ena ivola. A vakamacalataka o Luke na sala a muria o Paula kei so tale ena nodratou ilakolako i Esia Lailai ena nona kaya: “E ratou sa mani lako siviti Misia ka lako sobu sara ki na koro ko Tiroa.” A tiko gona e Tiroa o Paula, ena gauna e raivotutaka kina nona masuti koya tiko e dua na turaga ni Masitonia me: “Lako mai ki Masitonia ka vukei keimami!” E tomana o Luke: “Ni oti ga na nona raica na raivotu ko ya, keitou sasaga sara me keitou lako ki na vanua ko Masitonia.” (Cakacaka 16:​8-​10, VV) Na kena vakayagataki na vosa “keitou” me isosomi ni vosa “eratou,” e dusia ni o Luke a qai tomani Paula kei na nona ilawalawa e Tiroa. Ena gauna e qai vakamacalataka kina na cakacaka vakavunau e Filipai, sa vakayagataka o Luke na vosa e vakaraitaka ni a tomani ira tale ga. A vola: “E na siga ni vakacecegu keitou sa lako ki nai bili ni koro e na bati ni uciwai, ki na yasana keitou nanuma sa dauia kina na lotu masumasu; ka keitou sa tiko sobu, ka vosa vei ira na yalewa era sa soqoni vata kina.” Ena vuku ni nodratou cakacaka vakavunau, e ciqoma kina na itukutuku vinaka o Litia kei ratou na nona matavuvale, eratou papitaiso tale ga.​—Cakacaka 16:​11-​15.

Eratou tusaqati mai Filipai, na vanua e vakabula kina o Paula e dua na goneyalewa e dau parofisai ena kaukaua ni dua na “yalo daurairai.” Nira kila na nona itaukei ni sa na sega na nodra ivurevure ni ilavo, era mokulaki Paula kei Sailasa, rau qai biu i valeniveivesu. E macala ena ivakamacala i Luke ni rau a vesu ga na nona itokani, sega ni o koya. Ni rau sa sereki o Paula kei Sailasa, ‘rau qai vakayaloqaqataki ira na vakabauta, rau lako sara yani.’ A qai okati koya tale o Luke ena nona ivola ni sa lesu yani i Filipai o Paula. (Cakacaka 16:​16-​40, VV; 20:​5, 6) De dua a tu ga e Filipai o Luke me qarava na cakacaka e kea.

Soqona na iTukutuku

A soqona vakacava o Luke na itukutuku me vola ena nona Kosipeli kei na ivola na Cakacaka? Na veika e volai ena iwase ni Cakacaka e okati koya kina o Luke, e dusia ni a tomani Paula ena ilakolako mai Filipai me yaco i Jerusalemi, na koro a qai lai vesu tale kina o Paula. Ni bera yani o Jerusalemi eratou a cegu vakalailai o Paula kei na nona ilawalawa ena vale nei Filipi na dauveivakalotutaki e Sisaria. (Cakacaka 20:6; 21:​1-​17) A rairai tukuna vei Luke o Filipi na itukutuku me baleta na itekitekivu ni cakacaka vakavunau e Samaria, ni a liutaka sara ga o koya na cakacaka vakavunau e kea. (Cakacaka 8:​4-​25) Ia, o cei tale a soli tukutuku vei Luke?

Na rua na yabaki a vesu tu kina o Paula e Sisaria, a rairai gauna vinaka vei Luke me vakasaqara kina na itukutuku me vola ena nona Kosipeli. Ni voleka tu ga o Jerusalemi, a rawarawa vua me lai dikeva e kea na ivolatukutuku ni kawa i Jisu. E vola o Luke e levu sara na itukutuku ni bula i Jisu kei na nona cakacaka vakavunau, era sega ni volai ena vo ni Kosipeli. E kaya e dua na vuku ni rauta ni 82 na itukutuku vaka oqori e volai kina.

Kena irairai ni o Ilisapeci, na tina i Joni na Dauveipapitaisotaki, a tukuna sara ga vei Luke na sucu i luvena. A rairai tukuna tale ga vua o Meri, na tina i Jisu, na itukutuku matailalai baleta na sucu i Jisu kei na nona susugi. (Luke 1:​5-​80) De a tukuna o Pita, se o Jemesa, se o Joni vei Luke na kena katoa vakacakamana na ika. (Luke 5:​4-​10) E laurai duadua ga ena Kosipeli i Luke e so na vosa vakatautauvata i Jisu, me vaka na italanoa ni kai Samaria dauloloma, na katuba qiqo, na tiki ni siliva e yali, na gone cidroi, kei na tamata vutuniyau kei Lasarusa.​—Luke 10:​29-​37; 13:​23, 24, VV; 15:​8-​32; 16:​19-​31.

E turaga dauveikauaitaki o Luke. E volaitukutukutaka na nona cabora o Meri na isoro ni veivakasavasavataki, nona vakaturi na luve ni yada, kei na nona lumuta na yava i Jisu e dua na yalewa. A tukuna o Luke na yacadra na yalewa era dau salavata kei Karisito, o koya duadua tale ga a vola ni rau a sureti Jisu ina nodrau vale o Marica kei Meri me ratou lai kana. E vakamacalataki ena Kosipeli i Luke na nona vakabulai e dua na marama e vakalairoro, kei na dua na turaga e vuvuce na yagona, kei na nodra vakabulai e tini na vukavuka. E vola tale ga o Luke me baleti Sakiusa na turaga lekaleka, a kaba toka ena vunikau me raici Jisu vinaka kina, kei na nona veivutuni dina e dua na tamata ca a rube tu ena yasa i Karisito.​—Luke 2:​24; 7:​11-​17, 36-​50; 8:​2, 3; 10:​38-​42; 13:​10-​17; 14:​1-6; 17:​11-​19; 19:​1-​10; 23:​39-​43.

E duatani na Kosipeli i Luke ni tasereki kina na nona qarava na mavoa na kai Samaria dauloloma ena vosa vakatautauvata i Jisu. E votu sara ga na nona kauai vakavuniwai o Luke, ena nona vola na ivakamacala i Jisu baleta na qaravi ni mavoa oya, okati kina na kena vakasavasavataki ena waini, lumuti ena waiwai me malumu, qai vadretitaki.​—Luke 10:​30-​37.

iTokani ni Dua na Kaivesu

A kauaitaki Paula na yapositolo o Luke. Na gauna a vesu tu kina e Sisaria o Paula, a lewa o Filikesa na kovana ni Roma me kua ni “dua na wekana [“itokani,” NW]” e vakatabui me lai “qaravi koya, se lako mai vua.” (Cakacaka 24:23) A rairai dua vei ira o Luke. De a nona itavi “na vu-ni-wai lomani” oqo me qaravi Paula, ni dau tautauvimate.​—Kolosa 4:​14; Kalatia 4:​13.

A vakadonuya na kovana o Fesito me kau i Roma o Paula ena gauna a kerekere kina me lai rogoca nona kisi o Sisa. Ni yalodina vua na nona itokani, a mani salavata kei na kaivesu ena ilakolako balavu i Itali o Luke, qai vola tale ga na veika matailalai baleta na kasa ni waqa rau a soko tiko kina. (Cakacaka 24:27; 25:​9-​12; 27:​1, 9-​44) A vola e vica na ivola uqeti vakalou o Paula ena gauna a vakatabui kina me biuta na vale a vesu tiko kina e Roma, qai cavuti Luke ena rua na ivola oqori. (Cakacaka 28:30; Kolosa 4:​14; Filimoni 24) Kena irairai ni a vola tale ga o Luke na ivola na Cakacaka ena loma ni rua na yabaki oqori.

Sega ni vakabekataki ni levu sara na cakacaka vakayalo a yaco ena vale a vesu tiko kina o Paula e Roma. A rairai veivosaki vakalevu e keri o Luke kei na so tale na itokani ni cakacaka i Paula​—o Tikiko, Arisitako, Marika, Jusito, Epafira, Onesimo, kei na so tale.​—Kolosa 4:​7-​14.

Ena ikarua ni nona vesu o Paula, ena gauna a vakila kina ni sa voleka ni mate, a tiko ga e yasana o Luke, na turaga yalodina qai yaloqaqa, dina ni levu era sa vakanadakuya na yapositolo. Kena irairai ni nona tiko e kea o Luke, a rawa sara ga ni vesu kina. Ia a vaka tiko e dua na vunivola o Luke, ena gauna e vola kina na vosa i Paula: “E sa tiko taudua voli ga kei au ko Luke.” Era vakabauta e so ni sega ni dede, a qai vakamatei o Paula ni musu na uluna.​—2 Timoci 4:​6-8, 11, VV, 16.

E dau vakuai koya o Luke qai yalomalumalumu. E sega ni vakaraitaka e matanalevu na levu ni nona kilaka se me vakalevulevui koya me dokai kina. Io, a rawa sara ga ni vakaliuca na nona cakacaka vakavuniwai, ia a digia ga me vakaogai koya ena cakacaka ni Matanitu ni Kalou. Vakataki Luke ga, meda lomasoli ni vunautaka na itukutuku vinaka, da qai veiqaravi ena yalomalumalumu me vakalagilagi kina o Jiova.​—Luke 12:31.

[Kato ena tabana e 19]

O CEI O CEOFILO?

A vola ruarua vei Ceofilo o Luke na nona Kosipeli kei na ivola​—A Nodra Cakacaka Nai Apositolo. Ena Kosipeli i Luke, a vakatokai na turaga oqo me o “Ceofilo, na turaga dokai.” (Luke 1:​3, VV) Na “turaga dokai” a dua na icavuti se yaca e dau kacivi kina e dua na turaga rogo qai vutuniyau, se vei ira na vakailesilesi lelevu ni matanitu o Roma. A vakayagataka e dua na icavuti vaka oqori na yapositolo o Paula, ena gauna e vosa kina vei Vesito e kilai tale ga ena yaca Fesito, e dua na vakailesilesi ni matanitu o Roma a veiliutaki tiko e Jutia.​—Cakacaka 26:​25, VV.

Kena irairai ni a rogoca na itukutuku baleti Jisu o Ceofilo, qai kauai kina. A nuitaka o Luke ni na yaga vei Ceofilo na nona Kosipeli, ni na “kila kina na kena dina ni veika ko sa vakatavulici kina.”​—Luke 1:4.

E kaya na vuku ni Kirisi o Richard Lenski, ni a rairai sega ni vakabauta o Ceofilo ena gauna e kacivi koya kina o Luke “turaga dokai,” baleta ena “ivola kece Vakarisito, . . . e sega ni bau dua na tagane lotu Vakarisito me kacivi ena icavuti ni veidokai oqori.” Na gauna e qai vola kina o Luke na Cakacaka, e sega ni vakayagataka na matavosa “turaga dokai” ia e kaya ga: “I Ceofilo.” (Cakacaka 1:​1, VV) Tinia o Lenski: “Gauna e vola kina o Luke nona Kosipeli vei Ceofilo, se sega ni lotu Vakarisito na turaga rogo oqo, ia e taleitaka vakalevu na veika vakarisito; gauna e qai vakauta yani kina o Luke na ivola na Cakacaka, e sa tavuki oti o Ceofilo.”