Vuniolive Vuavuaivinaka ena Vale ni Kalou

ENA vanua o Isireli, e tu kina e dua na kau e rusarusa dredre. Ke mani musu, sega ni bera sa kadre tale. Ia ni sa kumuni vata na vuana, e vutuniyau o kena itaukei ena levu ni nona waiwai, na waiwai me vakayagataki ena vakasaqa se na wainimate, na waiwai ni cina, kei na waiwai ni sasauni.

E tukuni ena dua na vosa vakatautauvata makawa ena ivola ni Dauveilewai ena iVolatabu ni “sa lako ko ira na kau me lumuta e dua me nodra tui.” Na kau cava beka ni veikau era digia duadua e liu? Me cava tale, na kau gugumatua, vuavuaivinaka, na vuniolive.​—Dauveilewai 9:8.

Ena 3,500 vakacaca na yabaki sa sivi, e vakamacalataki Isireli na parofita o Mosese me ‘vanua vinaka, e vanua ni waiwai ni olive.’ (Vakarua 8:​7, 8) Me yacova mai nikua, era tubutubu tu na olive ena veibuca ena ruku ni ulunivanua o Erimoni ina vualiku, me yacova na iyalayala ni vanua o Pierisepa ina ceva. Era ukutaka tiko ga na Bucabuca o Saroni volekata na baravi, na delana veivatu kei Samaria, kei na veibuca bulabula kei Kalili.

Ra dau cavuta na vuniolive na dauvola iVolatabu ena so na gauna me vakatakarakarataka e so na ka. E so na tiki ni vunikau oqo e dau vakatayaloyalotaka na yalololoma ni Kalou, na yalataki ni veivakaturi, kei na bula vakavuvale mamarau. Ke da raica tale vakavoleka na vuniolive, ena qai matata cake vei keda na veika e cavuti tiko ena iVolatabu, ena vakavuna tale ga meda taleitaka cake vakalevu na vunikau duatani oqo e vakacaucautaki kina na Dauveibuli me vakataki ira ga na vo ni veika buli.​—Same 148:​7, 9.

Vunikau Kaukaua na Vuniolive

E sega soti ni veidreti na irairai ni vuniolive nida se qai raica vakadua. E sega ni coka tu i macawa me vaka na sitari wadrovu kei Lepanoni. Na kena kauvaro e sega ni yaga sara me vaka na damanu (juniper), qai sega ni rairai vinaka na sena me vaka na seniamodi. (Sere i Solomoni 1:​17; Emosi 2:9) Na tikina bibi duadua ni vuniolive e sega ni laurai​—e tiko ena lomaniqele. Na vu ni kena bula vakalevu na vunikau oqo na wakana, ni rawa ni yacova sara yani e 6 na mita i lomaniqele na kena titobu qai yawa sara ni cici vakababa.

Ni vaka tu oya na waka ni vuniolive, sa rauta me sega ni leqa kina ena gauna ni lauqa na vuna era tubu tu ena baba veivatu, dina ga nira malai vakadua na veivunikau era toka ena vanua bucabuca e ra. Se mani bula tu me vica vata na senitiuri na vuniolive qai kena irairai ni sa ganita ga me buka na tolona, ia ena vakavuana tiko ga na vuna ena vuku ni wakana. Kevaka e tiko na vanua me tubu rawa kina na vuniolive qai curumi cagi na kena qele me cegu rawa kina, e sega na co ca se kau tale e so era na tu kina na manumanu lalai dau veivakaleqai, sa na talavo sara ga oya vua na vunikau oqo. Kevaka e tubu rawa e dua na vunikau ena ituvaki oqo, sa na rawati mai kina ena veiyabaki e rauta ni 57 na lita na waiwai.

Sega ni vakatitiqataki nira vakamareqeta na vuniolive na Isireli baleta na kena waiwai. E vakararamataka nodra vale na cina dabe e caudre ena kena waiwai. (Vunau ni Soro 24:2) Dau vakayagataki tale ga ena vakasaqa. E taqomaka na kuliniyago mai na todra ni matanisiga, e buli tale ga mai kina na nodra sovu ni savasava na Isireli. Na vuata bibi ni vanua na sila, waini, kei na olive. Ke sega gona ni vuavuaivinaka na nodra veiolive e dua na vuvale Isireli, sa dua dina na leqa levu oya vei ira na lewena.​—Vakarua 7:​13; Apakuki 3:​17.

Ia levu ga na gauna, ena sega ni leqa na waiwai ni olive. E cavuta o Mosese ni Vanua Yalataki e ‘vanua ni waiwai ni olive,’ baleta beka ni vunikau teivaki vakalevu duadua ena yasayasa oya. E kaya e dua na dauvakadidike ena ika19 ni senitiuri, o H. B. Tristram, ni vuniolive “na vunikau e kilai tani kina na vanua [o Palesitaina].” E yaga qai kune vakalevu na waiwai ni olive ena yasayasa taucoko vakatokalau e Loma, sa rauta gona mera dau taurivaka na waiwai oqo o ira na bula e kea me vaka na ilavo mera veivoli kina. O Jisu Karisito mada ga e cavuta e dua na dinau e cakacakataki me “dua na drau nai vakarau waiwai [“ni olive,” NW].”​—Luke 16:​5, 6.

Vaka na “Coke ni Olive”

Ni levu na kena yaga na vuniolive e vakatakarakarataka vinaka na veivakalougatataki e dau tauca na Kalou. Ena vakaicovitaki beka vakacava na tagane e rerevaka na Kalou? “A watimu ena vaka na vaini sa vuavua, e nomu loma ni vale,” e lagata na daunisame. “A luvemu era na vaka na olive [se, “coke ni olive,” NW] ni ra sa tiko volita na nomu tepeli.” (Same 128:​3) Na cava sara mada na “coke ni olive” oqo, ia na cava e taurivaka kina na daunisame me dusi ira na gone?

Dua na ka e kilai tani kina na vuniolive, oya ni dau cadra na coke vovou mai vuna.a Ke sa sega ni vua rawa na vuniolive baleta ni sa qase, era na vakalaiva na dauteitei me tubu e vica na coke mai na tolona. Oti e dua na gauna, sa na tubu mai na dua tiko ga na vuna e tolu se va na tabana gonegone qai bulabula, eratou wavokita na vuna me vaka na gone ena dua na teveli. O iratou na coke ni olive oqo e dua vata ga na wakadratou, ratou qai vuavuaivinaka kece.

Na tikina oqo me baleta na vuniolive e dusia vakamatata na nodra rawa ni tubu cake mera dei ena vakabauta na gone baleta ga ni dei vinaka tu na wakadra vakayalo na itubutubu. Nira tubu cake mai na gone, sa nodra itavi tale ga mera vua mera tokoni ira nodra itubutubu. Ia na ka oqo era marautaka na itubutubu, nira raici luvedra nira duavata voli kei ira ena qaravi Jiova.​—Vosa Vakaibalebale 15:20.

“Na Vunikau Mada ga e Tiko na Nona iNuinui”

Na tama sa kena turaga toka e sokaloutaki Jiova e rekitaki ira na luvena era qarava na Kalou. Ia o ira na gone vata ga oqo era lolositaki tamadra ni ‘sa lako yani ena nodra sala kece ga na kai vuravura.’ (1 Tui 2:2) E vakacegui keda na iVolatabu ena ituvaki rarawataki vaka oya e yaco ena noda vuvale ni yalataka tu na veivakaturi.​—Joni 5:​28, 29; 11:​25.

O Jope, e vica na luvena, e kila vinaka ni lekaleka sara na bula ni tamata. E vaka ga na senikau ni dau totolo na kena malai. (Jope 1:2; 14:​1, 2) Vei Jope, na mate e dua na sala me drotaka kina na nona vutugu, e raica na ibulubulu me ivunivuni me lai tu mada kina vakawawa. “Kevaka sa ciba na tamata, ena bula tale ko koya?” e taroga o Jope. Sa qai sauma ena nuidei: “Au na waraka na siga kecega sa loku vei au, me yaco mada na noqu vakamataliataki. Ko ni na kaci mai [i Jiova], ka’u na rogo yani vei kemuni: ko ni na vinakata na cakacaka ni ligamuni.”​—Jope 14:​13-​15.

Na ivakatautauvata cava e taurivaka o Jope me dusia kina na dei ni yalona ni na kacivi koya mai na ibulubulu na Kalou? E cavuta o koya e dua na vunikau, ia na kena ivakamacala e vaka me tukuna tiko ga na vuniolive. “Na vunikau mada ga e tiko na nona inuinui” e kaya o Jope. “Ke sa lauta, ena kadre tale.” (Jope 14:​7, NW) Ke lauta e dua na vuniolive, ena sega ni mate. Ena qai mate ga ke cavuivuvutaki. Ke se tiko ga na wakana, ena kadre tale qai tubu bulabula.

Kevaka mada ga e lai malai vakaca e dua na vuniolive qase ena vuku ni lauqa balavu, e se rawa ga ni bula tale na vuna sa vuca tu. “Kevaka sa vuca mai na wakana e na qele, ka sa mate na vuna e na soso; ena tubu mai ni sa boica na wai, ena tubura na tabana me vaka na kau sa tei [se, “sa tei vou,” NW].” (Jope 14:​8, 9) E bula o Jope ena vanua mamaca kuvukuvu, de dua e raica kina e levu na vuniolive sa vo tu ga na vudra, na kedra irairai sa madu qai matemate. Ia ni sa tau na uca, era bula tale na vunikau “mate” vaka oya, qai cadra mai na wakadra na tolodra vou me vaka sara ga “na kau sa tei vou.” E vakatubuqoroqoro dina na bula ni kau oqo, sa rauta me kaya kina e dua na dauniteitei mai Tunisia: “E rawa nida kaya ni vuniolive e bula tawamudu.”

Me vaka ga nona diva na dauteitei me kadre tale nona vuniolive sa vuca tu, e vinakata tale ga vaka kina o Jiova me vakaturi ira nona tamata yalodina era sa mate. E nanamaki tu ina gauna mera na vakabulai tale kina na tamata yalodina me vakataki Eparama kei Sera, o Aisake kei Repeka, kei na levu tale. (Maciu 22:​31, 32) Sa na totoka dina mera kidavaki tale o ira na mate tu, meda raica nira baci marautaka na bula e totoka vakaoti qai sautu vakalevu!

Na Vuniolive Vakaivakatakarakara

E vakaraitaki koya na Kalou ni yalololoma ena nona sega ni dau veivakaduiduitaki kei na nona vakarautaka na sala mera vakaturi kina na tamata mai na mate. E taurivaka na yapositolo o Paula na vuniolive me dusia kina ni loloma i Jiova e tarai ira na tamata kece ga se mani duidui vakacava na vanua era cavutu mai kina kei na ivakarau ni bula era susu kina. Vica vata na senitiuri nodra sakitaka tu na Jiu nira tamata digitaki ni Kalou, nira “kawa i Eparama.”​—Joni 8:​33; Luke 3:8.

A sega ni lavaka sara na Kalou mera kawa Jiu kece na tamata mera qai vakadonui. Ia, o ira na tisaipeli taumada i Jisu era Jiu kece, era kalougata nira imatai ni tamata me digitaki ira sara ga na Kalou mera wili mera kawa i Eparama sa yalataki oti tu. (Vakatekivu 22:18; Kalatia 3:​29) E tukuni ira na tisaipeli Jiu oqo o Paula nira vaka na tabaniolive vakaivakatakarakara.

Levu ga vei ira na Jiu era cakitaki Jisu, era mani sega kina ni vakadonui mera lewe ni “qele-ni-sipi lailai,” se na “Isireli ni Kalou.” (Luke 12:32; Kalatia 6:​16) Ena ka oqo era vaka kina na tabaniolive vakaivakatakarakara era musu laivi. O cei me na sosomitaki ira? Ena yabaki 36 S.K., ra digitaki na kai Matanitu Tani mera lewe ni kawa i Eparama. E vaka sara ga ni kauta mai o Jiova na tabaniolive ni veikau qai mai sema vata kei na vuniolive e tei. O ira na lewe ni kawa yalataki i Eparama era na okati tale ga kina na tamata ni veimatanitu kece ga. O ira na lotu Vakarisito kai Matanitu Tani sa rawa nira mai ‘bula vata kei ira na vuniolive sa uro.’​—Roma 11:17.

Ena veicalati dina vua e dua na dauteitei me sema vata na tabaniolive ni veikau kei na vuniolive e tei ni rau “sega ni mataqali vata.” (Roma 11:​24, VV) “Sema vata na tabana vinaka kei na vuna e tubu mai veikau, ena qai vakamalumalumutaka na vuna mai veikau na tabana vinaka, me vaka era kaya na kai Arapea,” e vakamacalataka na ivola The Land and the Book, “ia na kena veibasai sa na sega tu ga ni rawa.” E veicalati tale ga vaka kina vei ira na Jiu lotu Vakarisito nira raici Jiova ni ‘kauta mai ena imatai ni gauna e so na kai Matanitu Tani mera nona.’ (Cakacaka 10:​44-​48; 15:​14, VV) Ia, oqo sara ga na ivakadinadina levu e dusia ni sega ni vakatau na yaco ni inaki ni Kalou ena dua ga na matatamata. E sega ni vaka kina, “ia e na veivanua kecega sa vinaka vua ko koya sa rerevaki koya, ka caka dodonu.”​—Cakacaka 10:35.

E cavuta o Paula nira sa musu laivi e so na ‘taba’ ni olive se o ira na Jiu tawayalodina, e macala kina ni rawa ni yaco tale ga oya vua e dua e sega ni vakadonui koya o Jiova ena vuku ni nona dokadoka kei na nona talaidredre. (Roma 11:​19, 20) Na tikina oqo e vakamatatataka vinaka ni sega ni dodonu me tauri tu ga vakamamada na yalovinaka ni Kalou.​—2 Korinica 6:​1, VV.

Walia Ena Waiwai

E cavuti ruarua ena iVolatabu na vakayagataki dina ni waiwai ni olive kei na kena vakayagataki vakaivakatakarakara. Ena gauna makawa, e dau “lumuti e nai lumu” na mavoa se yago e dabuiloa me rawa ni mavo totolo kina. (Aisea 1:6) Ena dua na vosa vakatautauvata i Jisu, e livia na kai Samaria dau loloma na waiwai ni olive kei na waini ena mavoa i koya e davo tu ena sala i Jeriko.​—Luke 10:34.

Ni dua e lumuta na uluna ena waiwai ni olive, ena vakila na kena vinaka vua, vakila tale ga ni vakabulabulataki koya. (Same 141:5) Ia ena vuku ni tauvimate vakayalo, era na yavala na qase ni ivavakoso mera ‘wali koya na lewe ni ivavakoso ena waiwai ena yaca i Jiova.’ (Jemesa 5:​14, NW) Na nodra ivakasala vakayalololoma na qase kei na nodra masu mai vu ni lomadra ena vukudra na tacidra era tauvimate vakayalo e vakatauvatani kei na waiwai ni olive e vakamalumutaka na momosi. Na ivosavosa vakaiperiu me baleta e dua na tagane vinaka e vakavure vakasama dina, ni na tukuni vua ni o koya e vaka “na waiwai ni olive vinaka sara.”

“Na Olive Bulabula e na Vale ni Kalou”

Mai na veika sa cavuti oti, e sega kina ni kurabuitaki nira dau vakatauvatani na tamata ni Kalou ina vuniolive. E gagadre i Tevita me vaka “na olive bulabula e na vale ni Kalou.” (Same 52:8) Me vaka ga nira dau tea na vuniolive na Isireli me wavokita nodra vale, e vaka tale ga oya na gagadre i Tevita me volekati Jiova me qai vuataka na vua e vakacaucautaki kina na Kalou.​—Same 52:9.

Ni se yalodina vei Jiova na matanitu yavusa e rua kei Juta, e tukuni ni vaka na “olive bulabula, ka matavinaka, ka vuavuai vinaka.” (Jeremaia 11:​15, 16) Ia e kau tani vei ira na Juta na itutu lagilagi oya nira sa ‘bese ni rogoca na vosa i Jiova ra qai muri ira na kalou tani.’​—Jeremaia 11:10.

Ke da via tubu ena vale ni Kalou me vaka na vuniolive bulabula, e bibi meda talairawarawa vei Jiova da qai tu vakarau ni ciqoma nona veivakadodonutaki ni oqori na sala e “samaki” keda kina o koya meda vua vakalevu ena cakacaka vakarisito. (Iperiu 12:​5, 6) Ia me vaka ga ni yaga ina vuniolive dina na wakana e robota e dua na vanua levu e lomaniqele, me bula rawa kina ni yaco na lauqa, o keda tale ga e bibi meda vakataudeitaka na wakada vakayalo meda na tudei rawa ni yaco na veika dredre kei na veivakacacani.​—Maciu 13:21; Kolosa 2:​6, 7, VV.

Na vuniolive e dusi ira vinaka na lotu Vakarisito yalodina, ena lecavi ira beka o vuravura, ia e kilai ira vinaka na Kalou. Ke ra mani mate ni se cici tiko na ivakarau ni veika oqo, era na bula tale ena vuravura vou sa roro mai.​—2 Korinica 6:9; 2 Pita 3:​13.

Na vuniolive vucavuca dredre oqo, e vua tu ga e veiyabaki, e kauta lesu mai vei keda na vosa ni yalayala ni Kalou e vaka: “Me vaka na kena dede e dua na kau ena vakakina na nodra gauna na noqu tamata, ia era na rekitaka vakadede na cakacaka ni ligadra ko ira na tamata ka’u sa digitaka.” (Aisea 65:22) Na yalayala vakaparofisai oya ena qai yaco ena vuravura vou ni Kalou.​—2 Pita 3:​13.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Dua na tolona sa qase sara mai Jávea, ena tikina o Alicante, Sipeni

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Loga ni veiolive mai na tikina o Granada, Sipeni

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Dua na vuniolive sa qase sara e taudaku ni bai kei Jerusalemi

[iYaloyalo ena tabana e 26]

E tukuni ena iVolatabu na kedra dau sema na tabaniolive ina vuna

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Era wavokita na vuniolive qase oqo na kena coke