Na Ka e Vakalatilati ena Kilai ni Yaca ni Kalou

E TIKO e dua e sega ni vinakata mo kila na yaca i Jiova, mo kua tale ga ni veiwekani voleka kei koya. O cei na meca qo? E tukuna na iVolatabu: ‘Na kalou ni veika vakavuravura qo, e vakamatabokotaka na nodra vakasama na tawavakabauta.’ Io, o Setani na Tevoro na kalou ni veika vakavuravura qo. E vinakata mo tiko ga ena butobuto me kua ni cilava na lomamu “na kilaka lagilagi me baleta na Kalou.” E sega ni vinakata mo kilai Jiova vinaka. Ia e vakamatabokotaka vakacava na noda vakasama o Setani?​—2 Korinica 4:​4-6.

E vakayagataki lotu lasu meda kua kina ni kila vinaka na Kalou. Ena gauna makawa me kena ivakaraitaki, eso na Jiu era vakanadakuya na iVolatabu ra qai digia e dua na ivakarau me kua ni vakayagataki na yaca ni Kalou. Ena imatai ni senitiuri S.K., era vakaroti na Jiu mera kua ni cavuta na yaca ni Kalou e tiko ena nodra iVolatabu, ia mera cavuta ga ʼAdho·naiʹ, kena ibalebale “Turaga.” Qo e vakavuna vei ira e levu me sega ni dei nodra veiwekani kei na Kalou. Era sega ni vakila kina e levu na yaga ni nodra veiwekani voleka kei koya. Ia vakacava o Jisu? Na cava mada nona rai me baleta na yaca i Jiova?

Era Vakatakila na Yaca ni Kalou, o Jisu kei Ira Nona iMuri

A tukuna o Jisu ena nona masu vei Tamana: “Au sa vakatakila . . . na yacamuni au na vakatakila tiko ga.” (Joni 17:26) Io, a cavuta sara ga o Jisu na yaca ni Kalou ena levu na gauna ni wilika, cavuqaqataka, se ni vakamacalataka e dua na wase ni iVolatabu e tiko kina na yaca uasivi ni Kalou. E dau vakayagataka o Jisu na yaca ni Kalou me vakataki ira na parofita kece era a bula ni bera o koya. Ke ra tu eso na Jiu era sega ni vakayagataka tiko na yaca ni Kalou ena gauna a cakacaka vakaitalatala voli kina o Jisu, a sega ni muria o Jisu na nodra ivakarau. A kaya o Jisu ena nona vakalewai ira na iliuliu ni lotu: “Oni sa vakatanitaka . . . na vosa ni Kalou ena nomuni ivakarau.”​—Maciu 15:6.

Ni mate qai vakaturi o Jisu, era vakatakila tiko ga na yaca ni Kalou na nona imuri yalodina. (Raica na kato, “Era Vakayagataka na Yaca ni Kalou na Lotu vaKarisito Taumada?”) Ni tauyavu na ivavakoso lotu vaKarisito ena Penitiko 33 S.K., a cavuta tale na yapositolo o Pita na parofisai qo i Joeli vei ira na ilala levu Jiu kei ira na tavuki mai: “Era na bula o ira kece era masuta na yaca i Jiova.” (Cakacaka 2:21; Joeli 2:32) O ira na lotu vaKarisito taumada era a vukei ira mai na veimatanitu mera kila na yaca i Jiova. Ena dua gona na nodra bose na yapositolo kei ira na qase mai Jerusalemi, a kaya kina na tisaipeli o Jemesa: “E golevi ira kina na veimatanitu na Kalou me digitaka e dua na ilawalawa me vakatokai ena yacana.”​—Cakacaka 15:14.

Ia e sega ni soro na meca e cata tiko na yaca ni Kalou. Nira sa mate na yapositolo, a sega ni wawa o Setani ni tekivu uqeta na vukitani. (Maciu 13:​38, 39; 2 Pita 2:1) O Justin Martyr me kena ivakaraitaki, e dua na dauvolavola e nanumi ni lotu vaKarisito a sucu donuya na gauna a mate kina o Joni, na iotioti ni yapositolo. A tukuna vakawasoma ni “Kalou e sega ni vakayacani” e vakarautaka na veika meda bula kina.

Nira lavetaka na iVolatabu vaKirisi vaKarisito na vukitani, era vakalutuma na yaca i Jiova ra qai sosomitaka ena Kyʹri·os, na vosa vaKirisi ni “Turaga.” A caka tale ga qori ena iVolatabu vakaIperiu. Sa sega ni qai wiliki e cake na yaca ni Kalou, era sosomitaka ena vosa ʼAdho·naiʹ na vunivola Jiu vukitani ena nodra vola vaka130 vakacaca ena nodra iVolatabu. Na ivakadewa ni iVolatabu vakaLatina e vakayagataki vakalevu a vakaotia ena 405 S.K. o Jerome qai vakatokai na Vulgate, a vakalutuma tale ga na yaca ni Kalou.

Sagai Nikua me Tababokoci na Yaca ni Kalou

Era kila na vuku nikua ni yaca i Jiova e kune rauta na 7,000 ena iVolatabu. Koya gona, eso na ivakadewa e vakayagataki vakalevu me vaka na Jerusalem Bible ni Katolika, na iVolatabu vakaSipeni ni Katolika na La Biblia Latinoamérica, kei na kena e kilai levu na Reina-Valera ena vosa tale ga vakaSipeni e vakayagataka vakalevu na yaca ni Kalou. Ena so na ivakadewa, e vakadewataki na yaca ni Kalou me “Yahweh.”

Ia e ca dina ni levu na lotu era vakailavotaka na vakadewataki ni iVolatabu era vakaculai ira na vuku ni iVolatabu mera vakalutuma na yaca ni Kalou ena nodra ivakadewa ni iVolatabu. Me kena ivakaraitaki, e dua na ivola a volai ena 29 June, 2008, vei ira na peresitedi ni nodra bose kacivi na bisovi ni lotu Katolika, a tukuna kina na Vatikani: “Ena vica na yabaki sa oti sa tekivu cavuti tale tiko na yaca ni nodra Kalou na Isireli.” E vakaroti vakamatata ena ivola: “Na yaca ni Kalou . . . me kua ni vakayagataki se me cavuti.” E tukuna tale ga, “na iVolatabu e vakadewataki ena vosa ni gauna qo, . . . me vakadewataki na yaca ni Kalou ena vosa Adonai/Kyrios: ‘Turaga.’” E macala vakasigalevu ni inaki ni ivakaro ya mai na Vatikani me tababokoci na vakayagataki ni yaca ni Kalou.

E tautauvata vinaka qori kei na nodra beca na yaca i Jiova na lotu Tawase. A tukuna e dua a gusudra na lotu Tawase a vakailavotaka na iVolatabu na New International Version, a tabaki ena vosa vakavalagi ena 1978: “Na yaca Jiova e vakaduiduitaki koya na Kalou, e dodonu tale ga meda vakayagataka. Ia keimami vakayagataka e 2 na ikava na milioni na dola me vakailavotaki kina na ivakadewa qo, e vaka ga e biu i wai na ilavo kece ya, me kena ivakaraitaki ke vakadewataki na Same 23, ‘O Yahweh na noqu ivakatawa.’”

Kuria qori nodra vakadredretaka na veimatalotu mera kila na yaca ni Kalou na lewe i Saucamerika. A vola o Steven Voth e dua na daunivakasala ni vakadewa ena United Bible Societies (UBS): “E dua na ka e veiletitaki vakalevu ena lotu Tawase e Saucamerika na vakayagataki ni yaca Jehová . . . Ia e dua na ilawalawa levu ni lotu Penitiko vou, e tubu tiko ga na kedrai wiliwili . . . era kaya nira vinakata na itabataba ni Reina-Valera a tabaki ena 1960, ia me kua ni tiko kina na yaca Jehová. Era vinakata me biu kina na vosa Señor [Turaga].” E tukuna o Voth ni a sega ni vakadonuya taumada na UBS na kerekere ya, ia a veisau emuri, qai tabaka e dua na itabataba ni iVolatabu na Reina-Valera “e sega kina na vosa Jehová.”

Koya gona, era na sega ni kila na yaca ni Kalou na dauwiliwili ni sa bokoci mai na nona Vosa qai sosomitaki ena “Turaga.” Qo e vakavu veilecayaki ga. Me kena ivakaraitaki, ena rairai sega ni kila e dua na dauwiliwili na vosa “Turaga” e vakaibalebaletaki Jiova se o Jisu na Luvena. Ena tikinivolatabu gona e tokaruataka kina na yapositolo o Pita na vosa i Tevita: “E kaya o Jiova vua na noqu Turaga [Jisu ni vakaturi oti]: ‘Dabe ena ligaqu imatau,’” e levu na ivakadewa ni iVolatabu e tukuna: “Sa kaya na Turaga vua na noqu Turaga.” (Cakacaka 2:​34, VV) Ena nona ivola o David Clines, “O Yahweh kei na Kalou ni Cioloji vaKarisito” e kaya: “E dua na vuna sa yali kina ena nodra bula na lotu vaKarisito o Yahweh ni vinakati me vakaliuci ga o Karisito.” Levu gona na daulotu era sega ni kila ni Kalou dina a masuta o Jisu e bula tiko, na yacana​—o Jiova.

E sasaga vagumatua o Setani me vakamatabokotaka na noda vakasama mai na veika me baleta na Kalou. Se mani vakacava na nona sasaga, se rawa ga mo kilai Jiova vinaka.

O Rawa ni Kilai Jiova Vinaka

E cata matua o Setani na yaca ni Kalou, qai vakayagataki lotu lasu vaqaseqase me yaco kina nona inaki. Ia na kena dina ni sega ni dua na ka kaukaua mai lomalagi se vuravura me na tarova na Turaga Cecere Duadua o Jiova ena nona vakatakila na yacana vei ira era via kila na ka dina me baleti koya kei na nona inaki lagilagi vei ira era yalodina.

Era na marau na iVakadinadina i Jiova mera vakavulici iko ena iVolatabu ena sala mo toro voleka kina vua na Kalou. Era vakatotomuri Jisu a kaya vua na Kalou: ‘Au sa vakatakila vei ira na yacamuni.’ (Joni 17:26) Ni o vakasamataka na tikinivolatabu e vakamacalataka na itavi eso i Jiova ena noda vakalougatataki na kawatamata, o na kila tale ga e levu na nona itovo e tawavakamelei rawa.

A “veiwekani voleka kei na Kalou” o Jope na peteriaki yalodina, ena vaka tale ga kina o iko. (Jope 29:​4, NW) O na rawa ni kilai Jiova vinaka ni o vulica na nona Vosa. Ena veika o vulica qori, o na nuidei kina ni na cakava o Jiova na ka e tukuna, ni ibalebale ni yacana​—‘Au na cakava na ka ga au vinakata.’ (Lako Yani 3:​14, Rotherham’s Translation) Io, ena vakayacora dina na ka vinaka kece e yalataka vei keda.

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 6]

Era Vakayagataka na Yaca ni Kalou na Lotu vaKarisito Taumada?

A tauyavu ena levu na vanua na ivavakoso vaKarisito ena nodra gauna na yapositolo i Jisu ena imatai ni senitiuri S.K. O ira na lewe ni ivavakoso qori era dausoqoni vata mera vulica na iVolatabu. E tiko ena nodra iVolatabu na yaca i Jiova?

Ni sa vosataki ena veimatanitu na vosa vaKirisi, sa tekivu tale ga me vakayagataki ena levu na ivavakoso na iVolatabu na Greek Septuagint, e dua na ivakadewa ni iVolatabu vakaIperiu a vakacavari ena ikarua ni senitiuri B.S.K. Era tukuna eso na vuku ni gauna e tekivu vakadewataki kina, sa dau sosomitaki tiko ena Septuagint na yaca ni Kalou ena icavuti Kyʹri·os na vosa vaKirisi ni “Turaga.” Ia e tu na ivakadinadina ni sega ni dina qori.

E vakaraitaki toka qori e dua na tiki ni Greek Septuagint mai na imatai ni senitiuri B.S.K. E vakatakila vinaka na yaca i Jiova e volai ena iVolatabu vaKirisi ena va na matua vosa vakaIperiu יהוה (YHWH), se na yaca ni Kalou. A vola o Parofesa George Howard: “E tolu na duidui ilavelave ni iVolatabu na Greek Septuagint e tiko vei keitou, e sega vakadua ni vakadewataki kina na yaca ni Kalou me kyrios, se sega sara ga ni vakadewataki. Sa rawa nida tukuna ni nodra ivakarau na Jiu mera vola na yaca ni Kalou . . . ena iVolatabu vaKirisi ni bera na gauna e vakamacalataki tiko ena Veiyalayalati Vou, ena loma ni gauna ya, se ni sa oti.”​—Biblical Archaeology Review.

Era a vakayagataka na yaca ni Kalou na yapositolo i Jisu kei ira na tisaipeli ena ivola uqeti era vola? E kaya o Parofesa Howard: “Ni volai na yaca ni Kalou vakaIperiu ena Septuagint e vakayagataki qai cavuqaqataki ena ivavakoso e vakamacalataki ena Veiyalayalati Vou, eda vakadeitaka kina ni o ira na vola na Veiyalayalati Vou era a vola tale ga na yaca ni Kalou ena ka era lavetaka.”

Eda rawa gona ni kaya ni o ira na lotu vaKarisito taumada era wilika na yaca ni Kalou ena nodra ivakadewa ni iVolatabu vakaIperiu kei na nodra ilavelave ni iVolatabu vaKirisi vaKarisito.

[Credit Line]

All photos: Société Royale de Papyrologie du Caire

[iYaloyalo ena tabana e 5]

Dua na iwase ni ivola na Aisea ena ivolavivigi ni Waituimate, e Wirini toka kina na yaca ni Kalou

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Era vakalutuma na yaca ni Kalou mai na iVolatabu na veimatalotu nira muria nodra ivakarau na Jiu se mera rawa tubu kina

[iYaloyalo ena tabana e 8]

E ivakaraitaki sara ga o Jisu ni dau vakatakila na yaca ni Kalou