Taleitaki Vakalevu na Vakawaqa Rokete

E DAU vakawaqaci na rokete ni caka e dua na soqo levu se na qito ni vuravura me vaka na Olympic Games. E duiroka na lomalagi nira dau vakawaqa rokete ena gauna e vakananuma kina na matanitu o Mereke na nona tu vakataki koya, na gauna tale ga e solevutaki kina na Bastille Day e Varanise, kei na kida ni yabaki vou ena veikorolelevu ena veiyasa i vuravura.

E tekivu sara mada ena gauna cava na kena taleitaki na vakawaqa rokete? Na cava soti e okati ena duiroka e vanataka na rokete kei na totoka ni kedra ibulibuli?

E Nodra iValavala Mai Esia

Era kaya e levu na daunitukutuku makawa nira a bulia na rokete na kai Jaina ena ikatini ni senitiuri, nira raica na dau uliwainimate e Esia ni basika e dua na pauta dau kacabote ni waki vata na saltpeter (potassium nitrate), sulifure kei na qilaiso. E vakabauti ni o ira na dausoko me vakataki Marco Polo, kei ira na dauveivoli ni Arapea era a kauta yani i Urope na pauta daukacabote oqori, ra mani tekivu vakayagataka sara na kai Urope ena ika14 ni senitiuri mera vakadrukai kina na dau sarasara.

Ia, na pauta vakatubuqoroqoro oqo e sa mai veisautaka tale ga na bula ena veivanua vakaurope. Era vakayagataka na mataivalu na pauta e qai kilai e muri me pauta e dau cokataka na sicini ni dakai, basuka na bai lelevu, qai vakarusai ira na veiliutaki vakapolitiki. E kaya na Encyclopædia Britannica: “Donuya na veiyabaki ni 500 ina 1500 S.K., e tete kina ina ra kei vuravura na vakawaqa rokete, kei na vakayagataki ni kena pauta ena buli ni iyaragi. Ia, e Urope, era vakacakacakataki sara ga ena mataivalu na dauvakawaqa rokete mera vakaitavi ena soqo ni marau ni qaqa vakaivalu se soqo ni veisaututaki.”

Ia, era welewelei na kai Jaina ena nodra sega ni kila na leqa levu sa yaco tiko ena vakayagataki ni pauta era bulia. E vola ena ika16 ni senitiuri na turaga ni Itali o Matteo Ricci, e tiko e Jaina qai lewe ni ito iesu: “Era sega ni kenadau na kai Jaina ena vakayagataki ni dakai kei na gasaukuro, era sega tale ga ni dau vakayagataka vakalevu ena ivalu. Ia, era dau vakayagataka vakalevu na saltpeter mera vakacabote rokete kina ni caka e dua na qito se dua na soqo. Era dau taleitaka na kai Jaina na cakava na ka oqo . . . E nodra mesamesa na buli rokete.”

Na Vuna e Taleitaki Kina

O ira na dau buli rokete ena gauna oya e gadrevi dina vei ira na maqosa kei na doudou mera bulia kina e levu na kena mataqali. Era dikeva ni dau taura na gauna me qai kacabote kina na pauta ni dakai matailelevu, ia na pauta matailalai e dau totolo ga na kena kacabote. E caka na rokete mai na tolo ni bitu se pepa e qara e dua na muana, qai sosomaki i loma me lai tavutu sara i muana kadua na tikitiki ni pauta lelevu. Ni sa vakawaqaci na pauta, na cawa e loma ni bitu ena vanataka cake na rokete i macawa. (E via vaka oqo na ka e dau caka ena nodra vanataki na dauvuka i maliwalala.) Sa qai sosogi na pauta matailalai ena ulu ni rokete me rawa kina ni kacabote na rokete. Ke donu vinaka na kena vakarautaki na rokete ena kacabote ena gauna sara ga e tacoka tu kina ni bera toka ga ni lai malumu sobu.

E sega ni veisau sara vakalevu na rokete ena veisenitiuri sa oti. Ia e toso cake vakalailai na kena ivakatagedegede. Era bulia rawa ga na kai Esia na rokete caudre vulavula qai koula. Ia era qai monataka na kai Itali na rokete e rawa ni vanataka na veiroka tale e so. Ena itekivu ni ika19 ni senitiuri, era dikeva rawa na kai Itali ni gauna e waki vata kina na pauta ni dakai kei na potassium chlorate, e vuki sara ga na kaukamea me kasi, veisau kina na roka ni yameyame e kaburaka. Nikua, sa waki vata na pauta ni dakai kei na strontium carbonate me caudre damudamu kina na rokete. Ni waki vata na titanium, aluminum kei na magnesium, ena caudre vulavula; ena karakarawa ke waki vata kei na copper compounds; ena drokadroka ke waki vata kei na barium nitrates; ena dromodromo ke waki vata kei na sodium oxalate.

Sa qai vakasakiti ga na vakawaqa rokete ni sa vakayagataki na kompiuta. Sa sega ni waqaci yadudua, sa porokaramutaki me qai waqaci ira ga na kompiuta ena kedra dui gauna me salavata kei na ivakatagi.

Kena Vakayagataki ena Lotu

E dikeva e dua na lewe ni ito iesu o Ricci, ni tiki bibi sara ga ni nodra lotu na kai Jaina na vakawaqa rokete. E vakamacalataka na ivola na Popular Mechanics nira “bulia na kai Jaina” na rokete “mera vakasevi kina na timoni ni kida na yabaki vou se so tale na soqo.” A kaya o Howard V. Harper ena nona ivola na Days and Customs of All Faiths: “Ena gauna ni lotu butobuto e dau kau wavoki na bukawaqa se vakawaqaci e so na ibinibini buka levu ni caka e dua na soqo levu ni lotu. E sega ni kurabuitaki kina ni mai ciqoma o lotu na vakawaqa rokete baleta ni vakasakiti cake sara.”

Nira sa tekivu vakayagataka na lotu Vakarisito na rokete, sa lesi sara e dua na santa vakatawa vei ira na daucaka rokete. E kaya na Columbia Encyclopedia: “E kainaki ni a sogoti [St. Barbara] o tamana ena dua na vale cecere me qai vakamatei koya baleta ni lotu Vakarisito. Ia, a qai mate tale e liu o tamana ni tibiki koya na liva, ena vuku ni mate vakaloloma oqori, a yaco kina o St. Barbara me nodra santa vakatawa o ira na dau bulia na dakai kei na rokete, kei ira na dau vakayagataka.”

Sega ni Leqataki na Kena iSau

Ni caka gona e dua na soqo ni lotu se soqo ni marau, era dau mateca na lewenivanua na levu kei na veimataqali bulibuli ni rokete e kacabote. E vola o Ricci ena nona vakamacalataka e dua na vakacabote rokete e Jaina ena ika16 ni senitiuri: “Ena gauna au a tiko kina e Nankin, au donuya na vakacabotetaki ni veimataqali rokete ena soqo ni imatai ni vula ni yabaki vou, oqo na soqo bibi. Niu cakacakataka, na levu ni pauta e vakayagataki kina e rawa ni vakayagataki ena dua na ivalu levu me vica vata na yabaki na kena dede.” E kaya me baleta na isau ni rokete: “Era sega ni leqataka na kena isau.”

E sega ni levu na veisau ena veisenitiuri sa sivi. Ena yabaki 2000, a caka e dua na soqo ni marau ena toba levu e Ositerelia na Sydney Harbour Bridge e vakacabotetaki kina e 20 na tani na rokete mera sarava e milioni na tamata se sivia era tu voleka e kea. Ena yabaki vata tiko ga oqori, e vakayagataka na matanitu o Mereke e $625 na milioni ena rauta ni 70 na milioni na kilokaramu na rokete. E levu dina na veimataqali tamata era taleitaka na rokete, e se rawa tiko ga kina ni tukuni: “Era sega ni leqataka na kena isau.”

[iYaloyalo ena tabana e 32]