Wase Tinikadua

Vakatakilai na Gauna me Basika Kina na Mesaia

1. Ni Daunigauna Levu o Jiova, na cava eda kila deivaki?

NA DAUNIGAUNA Levu o Jiova. E lewa sara ga o koya na gauna kei na yabaki me cakava kina na ka. (Cakacaka 1:7) Ena yaco ga na ka e lokuca ena kena gauna kei na kena yabaki. Ena sega ni cala vakadua.

2, 3. Na parofisai cava a vakasamataka o Taniela, na matanitu levu cava a lewai Papiloni tiko ena gauna oya?

² E dau vulica vagumatua na iVolatabu na parofita o Taniela, e vakabauta kina ni rawa vei Jiova me tuvanaka na ka me yaco qai raica me na vakayacori sara. E kauaitaka vakalevu o Taniela na parofisai kece me baleta na rusa i Jerusalemi. A vola o Jeremaia na ka e vakatakila o Jiova me baleta na balavu ni kena na lala tu na koro tabu, mai vakasamataka sara vakalevu o Taniela na parofisai oqo. E vola: “E nai matai ni yabaki i Taraiase na luve i Easuerosi, na kawa ni kai Mitia, o koya ka buli me tui ni matanitu ni kai Kalitia; e nai matai ni yabaki ni nona lewa, koi au ko Taniela, ka’u a kila mai nai vola nai wiliwili ni yabaki, sa yaco kina na vosa [“i Jiova,” NW] vei Jeremaia na parofita, ni na vitusagavulu mada na yabaki na kena lala tu ko Jerusalemi.”​—Taniela 9:1, 2; Jeremaia 25:11.

³ A se veiliutaki tiko kina ena “matanitu ni kai Kalitia” o Taraiase mai Mitia. Mai totolo wale na vakayacori ni parofisai taumada i Taniela ena nona tukuna na ibalebale ni volavola e lalaga ni vale. Sa oti vakadua vua na Matanitu Vakapapiloni. Sa mai “soli kivei ira na kai Mitia kei ira na kai Perisia” ena 539 B.S.K.​—Taniela 5:24-​28, 30, 31.

KEREI JIOVA ENA YALOMALUMALUMU O TANIELA

4. (a) Ena vakatau vakalevu ena cava na nona veivakabulai na Kalou? (b) Ena sala cava e torovi Jiova kina o Taniela?

⁴ Sa mai kila o Taniela ni sa vakarau cava na 70 na yabaki e lala tu kina o Jerusalemi. Na cava me cakava kina? E tukuna vei keda o koya: “Ka’u a vaqara na mataqu vua na Turaga [o Jiova] na Kalou, me’u vakasaqarai koya e na masumasu, kei na kere loloma, e na lolo, kei nai sulu taga, kei na dravusa: ia ka’u a masu vei Jiova na noqu Kalou, ka vakatusa vua.” (Taniela 9:3, 4) Na nona vakabulai ira vakayalololoma na nona tamata na Kalou ena vakatau vakalevu ena ivakarau ni yalo e tu vei ira. (Vunau ni Soro 26:31-​46; 1 Tui 8:46-​53) E bibi me laurai vei ira na vakabauta, na yalomalumalumu, kei na veivutunitaki ni ivalavala kece a vakavuna mera kau tani kina mai na nodra vanua mera bobula. Ena vukudra gona na nona kaivata ivalavala ca e torova kina na Kalou o Taniela. Ena sala cava? Ena nona lolo, tagiyaso, kei na nona vakaisulu ena taga, na ivakaraitaki ni veivutuni kei na yalo e savasava.

5. Na cava e nuidei kina o Taniela nira na suka tale na Jiu i nodra vanua dina?

⁵ E tubu na vakanuinui i Taniela ena vuku ni parofisai i Jeremaia ni vakatakila nira sa vakarau sere na Jiu mera suka i nodra vanua i Juta. (Jeremaia 25:12; 29:10) E rairai nuidei o Taniela nira na vakarau sere na Jiu era tu vakavesu tu ni sa veiliutaki tiko e Perisia na turaga na yacana o Sairusi. A sega li ni parofisaitaka o Aisea ni na vakayagataki sara ga o Sairusi me sereki ira na Jiu mera lai taravaki Jerusalemi tale kei na valenisoro? (Aisea 44:28–45:3) Ia e sega ga ni kila o Taniela se na yaco vakacava na ka oya. Oya na vuna e masumasu tiko kina vei Jiova.

6. Na cava e vakadinata o Taniela ena nona masu?

⁶ E kauta cake mai o Taniela na yalololoma kei na yalovinaka ni Kalou. Ena yalomalumalumu, e vakadinata nira valavala ca na Jiu ena nodra talaidredre, ena nodra vukitani mai na vunau i Jiova, kei na nodra sega ni rogoci ira na nona parofita. E dodonu vinaka kina nona “dui vakasevi ira yani” na Kalou “e na vuku ni nodra talaidredre.” E masuta o Taniela: “Kemuni na Turaga [Jiova], sa dina ga me keimami mata madua, kei ira talega na neimami tui, kei na neimami turaga, kei na neimami qase, ni keimami sai valavala ca vei kemuni. Sa nei koya na Turaga [o Jiova] na neimami Kalou na yalololoma kei na dauvakabokoci ni valavala ca ia sa dina keimami sa talaidredre ga vua; keimami a sega talega ni vakarorogo ki na domo i Jiova na neimami Kalou, me keimami muria na nona vunau, sa tauca vei keimami e na gusudra na nonai talatala na parofita. Ia ko ira kece na Isireli era sa talaidredre ga ki na nomuni vunau, ni ra sa gole tani, me ra kakua ni vakarorogo ki na nomuni vosa; o koya oqo sa sovaraki kina vei keimami na cudru kei na vosa ni bubului sa volai e na vunau i Mosese nai talatala ni Kalou, ni keimami sai valavala ca vua.”​—Taniela 9:5-​11; Lako Yani 19:5-8; 24:3, 7, 8.

7. Na cava e tukuni kina ni dodonu vinaka na ka e cakava o Jiova ena nona vakatara mera kau vakavesu na Jiu?

⁷ A vakasalataki ira na Isireli na Kalou ena ca ni nodra talaidredre vua kei na nodra sa beca na nodra veiyalayalati kei koya. (Vunau ni Soro 26:31-​33; Vakarua 28:15; 31:17) E vakadinata o Taniela na dodonu ni ka e cakava na Kalou ena nona kaya: “Sa vakadinadinataka ko koya na nona vosa ni veicudruvi ka baleti keimami, kei ira na neimami turaga ni lewa era sa lewai keimami, ni sa vakayacora kina vei keimami na ca levu: ni sa sega ni caka e ruku i lomalagi taucoko me vaka na ka sa caka ki Jerusalemi. Me vaka na ka sa volai e na vunau i Mosese, sa yacovi keimami na ca kece oqo: ia keimami a sega ga ni ia na neimami masumasu e na mata i Jiova na neimami Kalou, ka me keimami lesu tani mai na neimami caka cala, ka kila sara na nomuni vunau dina. O koya oqo sa vakananuma kina na ca ko Jiova, me vakayacora vei keimami: ni sa yalododonu ko Jiova na neimami Kalou e na nona cakacaka kecega sa cakava: ni keimami sa sega ni vakarorogo ki na nona vosa.”​—Taniela 9:12-​14.

8. Na cava e vakamamasu tiko kina o Taniela?

⁸ E sega ni via vakaulubale o Taniela ena ka era cakava na nona kaivata. E dodonu vinaka nodra kau vakavesu me vaka e vakatusa: “Keimami sai valavala ca, keimami sa caka ca ga.” (Taniela 9:15) E sega ni bibi ga vei Taniela me kau tani nodra rarawa. Sega, e vakamamasu tiko ga me lagiti qai vakarokorokotaki ga kina o Jiova. Ke vosoti ira na Jiu mera qai suka i nodra vanua, ena vakayacora kina na Kalou na ka a yalataka ena gusu i Jeremaia, ena vakarokorokotaki tale ga kina na Yacana tabu. E kerea o Taniela: “Kemuni na Turaga [Jiova], me vaka na nomuni cakacaka dodonu kece, me suka tani mada ga na nomuni cudru kei na nomuni lesa mai na nomuni koro ko Jerusalemi, na nomuni ulu-ni-vanua tabu: ia na neimami valavala ca, kei na nodra caka ca na neimami qase, sa vuna na kena vakarogocataki ko Jerusalemi kei ira na nomuni tamata vei ira kece era tiko vakavolivoliti keimami.”​—Taniela 9:16.

9. (a) Na cava soti e kerea o Taniela me tini kina nona masu? (b) Na cava e rarawataka o Taniela, ia e vakaraitaka vakacava o koya nona doka na yaca ni Kalou?

⁹ Ena lomakatakata, e tomana nona masu o Taniela: “Mo ni rogoca mada, na neimami Kalou, na masumasu ni nomuni tamata, kei nona kere loloma, ia e na vuku ni Turaga [Jiova], me cila mai na matamuni ki na nomuni tikotiko tabu sa lala tu. Kemuni na noqu Kalou, mo ni vakalakala daligamuni, mo ni rogoca; me yadra na matamuni, mo ni raica na neimami vanua sa lala, kei na koro sa vakatokai e na yacamuni: ni keimami sa sega ni tauca na neimami masumasu e matamuni e na vuku ni neimami cakacaka dodonu, e na vuku ga ni nomuni yalololoma levu. Kemuni na Turaga [Jiova], mo ni rogoca; Kemuni na Turaga [Jiova], mo ni vakabokoca na ca; Kemuni na Turaga [Jiova], mo ni vakarorogo ka cakacaka; e na vukumuni ga, na noqu Kalou, mo ni kakua kina ni vakaberabera, ni sa vakatokai e na yacamuni ga na nomuni koro, kei ira na nomuni tamata.” (Taniela 9:17-​19) Ke sega ni via vosoti ira na nona tamata na Kalou, me vakalaiva mera vesu tiko ga me lala vakadua kina na koro tabu o Jerusalemi, e vakacava, era na raici koya tiko ga na veivanua me Turaga Sau? Era na sega beka ni kaya ni sa guce o Jiova ena nodra kaukaua levu na kalou ni Papiloni? Io, ena rogorogo ca kina na yaca i Jiova, na ka sara ga e rarawataka tiko o Taniela. Na 19 na gauna e laurai kina ena ivola i Taniela na yaca ni Kalou, o Jiova, e 18 vei ira oqori e cavuti sara ga ena masu oqo!

SEGA NI BERA NONA LAKO MAI O KEPERIELI

10. (a) O cei a talai vei Taniela, na cava na vuna? (b) Na cava e cavuti Keperieli kina o Taniela me “tamata”?

¹⁰ E basika na agilosi o Keperieli ni se masu tiko ga o Taniela. E kaya: “I Taniela, au sa qai lako mai me’u vakavukui iko, ka mo kila ka mada. Ni sa tekivu na nomu kere loloma sa yaco mai na vosa, ia ka’u sa lako mai me’u tukuna vei iko; ni ko sa tamata daulomani: o koya oqo mo kila kina na vosa, ka vakasamataka na raivotu.” Ia na cava e vakamacalataki Keperieli kina o Taniela me “tamata”? (Taniela 9:20-​23) Ena gauna mada ga e via kila kina o Taniela na ibalebale ni me tagane kei na sipi tagane ena nona raivotu e liu, a basika “e dua sa rairai vaka na tamata.” Oqo na agilosi o Keperieli, e talai me lai vakavukui Taniela. (Taniela 8:15-​17) E vaka tale ga kina ni masu tiko o Taniela, a rairai vua na agilosi oqo me vaka e dua na tamata, rau veivosaki me vaka ga erau veivosaki tiko e rua na tamata.

11, 12. (a) Ni sega na valenisoro se vanua ni vakacaboisoro nei Jiova e Papiloni, ia era doka ga vakacava na Jiu yalodina na vakacaboisoro e tukuni tu ena Lawa me caka? (b) Na cava e cavuti kina o Taniela me “tamata daulomani”?

¹¹ E yaco mai o Keperieli “e na tiki ni yakavi sa vakacabori kina nai soro.” A vakarusai vata kei na valenisoro e Jerusalemi na icabocabo ni isoro i Jiova, era sa qai kau vakabobula na Jiu vei ira na kai Papiloni lotu butobuto. Era sega gona ni dau vakacaboisoro vua na Kalou na Jiu e Papiloni. Ia ena aua ni vakacaboisoro e volai koto ena Lawa i Mosese, e kilikili vei ira na Jiu yalodina mai Papiloni mera vakacaucautaki Jiova ena nodra masu vua. E dau vakaraitaka o Taniela ni nona yalodina vua na Kalou e vu sara ga mai lomana, e vakatokai kina me “tamata daulomani.” Dau taleitaki koya o Jiova, o koya sa “daurogoca na masu,” sega ni bera kina nona talai o Keperieli me sauma na masu ni vakabauta i Taniela.​—Same 65:2.

¹² Ena gauna mada ga e rawa ni vakaleqai Taniela kina nona dau masu vei Jiova, e sega ga ni cegu; e dau masu vakatolu ena veisiga vua na nona Kalou. (Taniela 6:10, 11) Sa rauta me taleitaki koya o Jiova! E sega wale ga ni dau masu o Taniela, na nona dau vakananuma tale ga vakatitobu na Vosa ni Kalou e kila kina na loma i Jiova. E sega ni cegu ena masumasu o Taniela, e kila tale ga na sala rakorako me vosa kina vei Jiova me rogoci kina nona masu. E vakabibitaka o koya nona yalododonu na Kalou. (Taniela 9:7, 14, 16) Era sega beka ni raica na kena meca e dua na ka mera vakacalai koya kina, ia e kila o Taniela ni ivalavala ca o koya ena mata ni Kalou, e rawarawa kina nona vakatusa nona ivalavala ca.​—Taniela 6:4; Roma 3:23.

BOKOCI NA IVALAVALA CA ENA “VITUSAGAVULU NA MACAWA”

13, 14. (a) Na itukutuku bibi cava e vakarogoya o Keperieli vei Taniela? (b) E vakacava na balavu ni “vitusagavulu na macawa,” eda kila vakacava?

¹³ Sa dua dina na ka na isau ni nona dau masu o Taniela! E sega wale ga ni vakadeitaka vua o Jiova nira na suka tale i nodra na Jiu, ia e vakaraitaka tale ga vua e dua na ka e bibi cake​—na basika mai ni Mesaia yalataki. (Vakatekivu 22:17, 18; Aisea 9:6, 7) E kaya vei Taniela o Keperieli: “Sa loku e vitusagavulu na wiki [“macawa,” NW] vei ira na kai nomu kei na nomu koro tabu, me qai tarovi na talaidredre, ka bokoci nai valavala ca, ka sorovaki na caka cala, ka vakayacori mai na cakacaka dodonu e sega ni mudu, ka me dregati na raivotu kei na parofisai, ka me lumuti ko Koya sa Yalosavasava sara. Ia mo kila ka vakasama, mai na gauna sa tukuni yani kina me vakavoui ka tara tale ko Jerusalemi ka yacova na Mesaia na Turaga, ena vitu na wiki [“macawa,”]: kei na wiki [“macawa,”] e onosagavulu ka rua, ena qai vakavoui ka caka tale na salatu, kei nai keli ni koro, io, e na gauna ni ca.”​—Taniela 9:24, 25.

¹⁴ Sa qai dua na itukutuku rogorogo vinaka! Ena sega wale ga ni taravaki tale o Jerusalemi me qai ia tale na sokalou ena valenisoro vou, ia sa loku tale ga na gauna me basika kina “na Mesaia na Turaga.” Ena yaco oqo ena loma ni “vitusagavulu na macawa.” Sega ni cavuta na siga o Keperieli, e sega kina ni vakaibalebaletaka o koya na dua na macawa e vitu na kena siga, oya me kena levu ga e 490 na siga​—me dua la na yabaki, va na vula. A sivia na gauna oqori na taravaki tale tiko kei Jerusalemi kei na ‘kena salatu kei na kena ikeli.’ Na macawa gona e sega ni macawa ni siga, e macawa ni yabaki. Ena vica na vakadewa ni iVolatabu ni gauna oqo, e macala ni dua na macawa e tautauvata kei na vitu na yabaki. Me kena ivakaraitaki, “na vitusagavulu na macawa ni yabaki” e vakadewataki ena Taniela 9:24 ena ivakamacala e ra ni Tanakh​—The Holy Scriptures, e tabaka na Jewish Publication Society. E kaya na American Translation: “Sa loku e vitusagavulu na macawa ni yabaki vei kemuni kei na nomuni koro tabu.” E tautauvata tale ga oqo ena vakadewa i Moffatt kei Rotherham.

15. Na cava na tolu na wase e wasei kina na “vitusagavulu na macawa,” ena tekivu ni naica?

¹⁵ E kaya na agilosi ni wasei tolu na “vitusagavulu na macawa”: (1) “vitu na macawa,” (2) “macawa e onosagavulu ka rua,” kei na (3) dua na macawa. Kena ibalebale ni 49 na yabaki, 434 na yabaki, kei na 7 na yabaki​—e 490 taucoko na yabaki. E vakavure vakasama dina ni tukuna na vakadewa na Revised English Bible: “Sa vakatakilakilataki vei ira na nomu tamata kei na nomu koro tabu e vitu na yabaki e vakavitusagavulutaki.” Ni oti nodra lai tu vakavesu i Papiloni ra qai vakararawataki me 70 na yabaki na Jiu, ena qai vakalougatataki ira na Kalou me 490 na yabaki, oya na vakavitutaki ni 70 na yabaki. Ena tekivu oqo mai “na gauna sa tukuni yani kina me vakavoui ka tara tale ko Jerusalemi.” Ena yaco beka ni naica oqo?

TEKIVU NA “VITUSAGAVULU NA MACAWA”

16. Me vaka e laurai ena nona ivakaro, na inaki cava e lewa kina o Sairusi mera suka i nodra vanua na Jiu?

¹⁶ E tolu na ka bibi me vakasamataki me baleta na gauna e tekivu kina na “vitusagavulu na macawa.” Na kena imatai e yaco ena 537 B.S.K., na gauna e vakarota kina o Sairusi mera suka i nodra vanua na Jiu. E tukuni ena nona ivakaro: “Sa kaya vakaoqo ko Sairusi na tui Perisia, Sa solia kivei au ko Jiova na Kalou ni lomalagi na veimatanitu kecega e vuravura; a sa vakaroti au me’u tara e dua na vale mai Jerusalemi me nona, ko ya mai Juta. O Koya yadua vei ira kecega na nona tamata sa tiko vata kei kemudou me tiko kaya na nona Kalou, ka me lako cake ko koya ki Jerusalemi, mai Juta, ka tara na vale i Jiova na nodra Kalou na Isireli, (o koya ga na Kalou,) o koya sa tiko mai Jerusalemi. Ia ko koya sa vo tiko e na dua na yasana sa tiko vulagi kina, me vukei koya ko ira na tamata e na nona yasana e na siliva, kei na koula, kei nai yau, kei na manumanu, me kenai kuri ni ka sa yalodra me ra solia e na vuku ni vale ni Kalou mai Jerusalemi.” (Esera 1:2-4) E matata kina ni inaki ni ivakaro oqo me tara tale ena kena yavu makawa na valenisoro​—“na vale i Jiova.”

17. Na cava e tukuni ena ivola e soli vei Esera me baleta na inaki ni nona ilakolako i Jerusalemi?

¹⁷ Na ikarua ni ka bibi e yaco ena ikavitu ni yabaki ni veiliutaki i Tui Perisia o Atakisekise (oqo o Artaxerxes Longimanus, na luvetagane i Xerxes I). Ena gauna oya, a liutaka o Esera na vunivola, na ilakolako vula va mai Papiloni i Jerusalemi. A kauta tiko o koya e dua na nona ivola bibi na tui, ia e sega ga ni tukuni kina na lewa me tara tale o Jerusalemi. E lesi ga o Esera me “vakaiukuukutaka na vale i Jiova.” Oya na vuna e cavuti kina ena ivola na koula kei na siliva, na iyaya tabu, kei na nodra cau ena witi, waini, waiwai, kei na masima me tokoni kina na sokalou ena valenisoro, mera kua tale ga ni saumi ivakacavacava na veiqaravi kina.​—Esera 7:6-​27.

18. Na itukutuku cava e rarawataka o Niemaia, mai kila vakacava o Tui Atakisekise?

¹⁸ E qai yaco na ikatolu ni ka bibi ni oti tale e 13 na yabaki, ena ika20 ni yabaki ni lewa i Tui Atakisekise mai Perisia. Se tu mena bilo ni waini voli kina na tui mai “Susani e na vale ni tui” o Niemaia. Sa tekivu tara vakalailai o Jerusalemi vei ira na kena vo era suka yani i Papiloni. Ia e sega sara ni toso vinaka. A tukuni vei Niemaia ni ‘sa basuraki sobu tale na bai kei Jerusalemi, kama tale ga na matamata ni koro.’ A rarawataka sara ga o koya na itukutuku oqo, mataveveku sara ga kina. Ni tarogi se cava e rarawataka, a sauma o Niemaia: “Me bula na tui ka tawa mudu: me’u sega beka ni vakaveveku mata, ni sa rusa tu na koro, na yasana ni nodrai bulubulu na noqu qase, a sa kama e na buka waqa na kena veimatamata-ni-koro?”​—Niemaia 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) Ni tarogi koya o Tui Atakisekise, na cava a cakava mada o Niemaia? (b) Na cava a kerea o Niemaia, na cava e cakava ena nona vakadinata na veivuke i Jiova ena ka kece oqo?

¹⁹ Toso na italanoa i Niemaia: “Sa qai kaya vei au ko koya na tui, A cava ko sa kerea? Au sa qai masu vua na Kalou ni lomalagi. Ia ka’u sa kaya vua na tui, Kevaka e vinaka vua na tui, ka kevaka ko ni sa lomani au na nomuni tamata, mo ni talai au ki Juta, ki na koro ni nodrai bulubulu na noqu qase, me’u tara tale.” Mani vakadonuya o Atakisekise na kerekere oqo, cakava tale ga o koya na ka e kerea tale o Niemaia: “Kevaka e vinaka vei kemuni na tui, mo ni solia ga vei au nai vola vei ira na kovana mai tai kadua ni uciwai [Uferetisi], me ra kauti au yani me’u yaco mada ki Juta; kei nai vola vei Esafa nai vakatawa ni nona veikau na tui, me solia vei au ko koya na kau me kena kau ni matamata-ni-koro ni yasana kaukauwa ni vale, kei na bai ni koro talega, kei na vale ka’u na tiko kina.” E vakadinata o Niemaia na veivuke i Jiova ena ka kece oqo ena nona kaya: “Sa solia vei au ko koya na tui me vaka na ligana vinaka na noqu Kalou ka tiko vei au.”​—Niemaia 2:3-8.

20. (a) E qai vakayacori ni naica na kena “vakavoui ka tara tale ko Jerusalemi”? (b) E tekivu e naica na “vitusagavulu na macawa,” e oti e naica? (c) Na cava na ivakadinadina ni dodonu vinaka na gauna e tukuni ni tekivu kina, e oti tale ga kina na “vitusagavulu na macawa”?

²⁰ Se soli na veivakadonui ena vula o Naisani ena itekitekivu ni ika20 ni yabaki ni lewa i Atakisekise, ia e qai vakayacori na kena “tukuni yani kina me vakavoui ka tara tale ko Jerusalemi” ni oti e vica vata tale na vula. E vakayacori oqo ni yaco yani i Jerusalemi o Niemaia, qai tekivu na tarataravaki. E va na vula na dede ni nona ilakolako o Esera, ia o Susani e tiko e sivia ni 322 na kilomita ena tokalau kei Papiloni, yawa sara mai Jerusalemi. E kena irairai kina ni qai yaco yani i Jerusalemi o Niemaia ni vakarau cava na ika20 ni yabaki ni lewa i Atakisekise, se ena 455 B.S.K. Oqo na gauna me qai tekivu kina na “vitusagavulu na macawa” a parofisaitaki, se na 490 na yabaki. Ena qai cava ni oti na veimama ni 36 S.K.​—Raica na “Tekivu Lewa e Naica o Atakisekise?” ena taqana e 197.

BASIKA NA “MESAIA NA TURAGA”

21. (a) Na cava e mai vakayacori ena loma ni imatai ni “vitu na macawa,” mai rawa oqo ni vakacava tu na ituvaki ena gauna oya? (b) Na yabaki cava e dodonu me basika kina na Mesaia, na cava e kaya na Kosipeli i Luke ni yaco ena yabaki oya?

²¹ E qai tara oti o Jerusalemi ni oti e vica na yabaki? E tukuni ena parofisai ni na vakavoui qai tara tale na koro “e na gauna ni ca.” E tukuna tiko oqo na nodra veileqaleqati vakataki ira na Jiu kei na nodra veitusaqati na kai Samaria kei na so tale. Kena irairai ni mai vakacavari na ka e bibi me caka ena rauta na 406 B.S.K.​—ena loma ni “vitu na macawa,” se 49 na yabaki. (Taniela 9:25) Me qai tekivu e ke na 62 na macawa, se 434 na yabaki. Ni oti oqo, sa na qai basika na Mesaia a yalataki vakabalavu voli mai. Ke da wilika e 483 na yabaki (49 soqona kei na 434) mai na 455 B.S.K. eda na yacova na 29 S.K. Na cava e yaco kina? E kaya vei keda na Kosipeli i Luke: “E nai katinikalima ni yabaki sa tui kina ko Tiperiu Sisa, ka sa kovana mai Jutia ko Ponitio Pailato, a sa turaga mai Kalili ko Eroti, . . . sa qai yaco na vosa ni Kalou vei Joni na luve i Sakaraia e loma ni vanua. A sa lako mai ko koya ki na veiyasana kecega sa voleka ki na Joritani, a sa vunautaka na nodra papitaiso era veivutuni me bokoci nai valavala ca.” Ena gauna oya, era sa “wawa ko ira na tamata” mera raica na Mesaia.​—Luke 3:1-3, 15.

22. E naica, kei na sala cava e yaco kina o Jisu me Mesaia yalataki?

²² E sega ni Mesaia yalataki o Joni. Ia e kaya o koya me baleta na nona raica na papitaiso i Jisu, na turaga ni Nasareci, ena vulaibotabota ni 29 S.K.: “Au a raica na Yalo Tabu ni sa lako sobu mai lomalagi me vaka na ruve, a sa mai toka vua: ia ka’u a sega ni kilai koya eliu: ia ko koya sa talai au mai me’u veipapitaisotaki e na wai, sa kaya ga vei au, O koya ko na raica ni sa lako sobu kina na Yalo Tabu, a sa mai toka vua, sai koya oqo sa veipapitaisotaki e na Yalo Tabu. Ia ka’u a raica, ka tukuna ni sai koya oqo na Luve ni Kalou.” (Joni 1:32-​34) Sa mai Lumuti​—me Mesaia, se Karisito​—o Jisu ena gauna e papitaiso kina. Ni sa lumuti oti o Jisu, sega ni dede e sotavi koya o Adriu, e dua vei ira na tisaipeli i Joni. E lai tukutuku kina o Adriu vei Saimoni Pita: “Keitou sa kunea na Mesaia.” (Joni 1:41) O koya gona, e yaco dina mai ena kena gauna o koya “na Mesaia na Turaga”​—ni cava na ika69 ni macawa!

VEIKA E YACO ENA IOTIOTI NI MACAWA

23. Na cava e vinakati kina me mate o koya “na Mesaia na Turaga,” ena gauna cava e dodonu me mate kina?

²³ Na cava me vakayacori ena ika70 ni macawa? E kaya o Keperieli ni lokuci na “vitusagavulu ni macawa” baleta me “tarovi na talaidredre, ka bokoci nai valavala ca, ka sorovaki na caka cala, ka vakayacori mai na cakacaka dodonu e sega ni mudu, ka me dregati na raivotu kei na parofisai, ka me lumuti ko Koya sa Yalosavasava sara [se, “me lumuti na Loqi Tabu Uasivi,” NW].” Ia me yaco oqo, ena vinakati me mate o koya “na Mesaia na Turaga.” E naica? E tukuna o Keperieli: “Ni sa oti e onosagavulu ka rua na wiki [“macawa,” NW], ena qai muduki na Mesaia, ka segai e na vukuna: . . . Ia ena vakadeitaka ko koya na veiyalayalati kei ira e lewe vuqa ka me dua na kena wiki [“macawa,”]: ia e na veimama ni wiki [“macawa,”], ena vakaotia ko koya nai soro kei nai madrali.” (Taniela 9:26a, 27a) Na gauna bibi na “veimama ni macawa,” oya ni veimama na iotioti ni macawa ni yabaki.

24, 25. (a) Me vaka e parofisaitaki, e mate e naica na Karisito, na cava e mai muduki ena vuku ni nona mate kei na nona vakaturi? (b) Na cava e mai rawati ena vuku ni mate i Jisu?

²⁴ A tekivu nona cakacaka vakaitalatala o Jisu Karisito ena ikarua ni veimama ni 29 S.K., qai cakacaka me rauta ni tolu veimama na yabaki na kena dede. Me vaka e parofisaitaki, a “muduki” na Karisito ena itekitekivu ni 33 S.K. ena gauna e mate kina ena kaunirarawa, nona solia nona bula vakatamata me ivoli ni kawatamata. (Aisea 53:8; Maciu 20:28) Na kena vinakati ena Lawa me cabo na isoro manumanu kei na imadrali e mai mudu ena gauna e cabora kina o Jisu, ni sa vakaturi oti, vua na Kalou mai lomalagi na yaga ni nona bula vakatamata. Era tomana tiko ga na vakacaboisoro na nodra bete na Jiu me yacova na rusa ni valenisoro e Jerusalemi ena 70 S.K., ia sa sega ni qai vakadonuya oqo na Kalou. Sa mai sosomitaka na isoro e vinaka cake, na isoro e cabori ga vakadua. E vola na yapositolo o Paula: “Sa vakacabora oti vakadua [o Karisito] nai soro e dua ga e na vuku ni valavala ca . . . Ni sa vakacabora vakadua nai soro sa cakava kina ko koya na ka kecega e yaga vei ira era sa vakasavasavataki.”​—Iperiu 10:12, 14.

²⁵ E se takava tiko ga na kawatamata na ivalavala ca kei na mate, ia e mai dina na parofisai ena nona muduki ena mate o Jisu kei na nona vakaturi tale ina bula vakalomalagi. Sa mai ‘tarovi kina na talaidredre, bokoci na ivalavala ca, sorovaki na caka cala, qai vakayacori na cakacaka dodonu.’ Sa mai kauta tani na Kalou na veiyalayalati ni Lawa, ni dau vakacala se vakaraitaka na Lawa nira ivalavala ca na Jiu. (Roma 5:12, 19, 20; Kalatia 3:13, 19; Efeso 2:15; Kolosa 2:13, 14) Ena vuku i Jisu, sa na rawa ni boko na nodra ivalavala ca o ira na veivutunitaka nodra cala, me kau tani kina na kedra itotogi. Ena vuku ni nona isoro veirauti na Mesaia, sa mai rawa vei ira na cakacakataka nodra vakabauta mera veiwekani tale kei na Kalou. Sa rawa nira vakanamata mera taura na isolisoli ni Kalou na “bula tawa mudu, e na vuku i Jisu Karisito.”​—Roma 3:21-​26; 6:22, 23; 1 Joni 2:1, 2.

26. (a) Sa mai kau tani na veiyalayalati ni Lawa, ia na veiyalayalati cava e ‘vakadeitaki me dua na kena macawa’? (b) Na cava e yaco ni mai cava na ika70 ni macawa?

²⁶ O koya gona, e vakayagataka o Jiova na mate i Karisito ena 33 S.K. me kau tani kina na veiyalayalati ni Lawa. Ia na cava ga e tukuni tu kina ni o koya na Mesaia “ena vakadeitaka . . . na veiyalayalati kei ira e lewe vuqa ka me dua na kena macawa”? Ni vakadeitaka o koya na veiyalayalati kei Eparama. A nakita na Kalou mera vakalougatataki tiko ga na Iperiu era luve i Eparama ena vuku ni veiyalayalati oya me yacova ni oti na ika70 ni macawa. Ia ni mai cava na “vitusagavulu na macawa” ni yabaki, oya ena 36 S.K., a vunau na yapositolo o Pita vua e dua na tamata yalodina ni Itali o Konilio, vei iratou nona vuvale, kei na so tale na kai Matanitu Tani. Mai na siga oqori lako mai, sa tekivu kacivaki na itukutuku vinaka vei ira na lewe ni veimatanitu tani.​—Cakacaka 3:25, 26; 10:1-​48; Kalatia 3:8, 9, 14.

27. Na “Loqi Tabu Uasivi” cava a lumuti, ena sala cava?

²⁷ E tukuni tale tu ga mai ena parofisai na kena lumuti na “Loqi Tabu Uasivi.” E sega ni tukuni tiko e ke na lumuti ni Loqi Tabu sara, na loqi e loma sara ni valenisoro e Jerusalemi. Na vosa oqo “Loqi Tabu Uasivi” e baleta tiko na itikotiko tabu vakalomalagi ni Kalou. A lai cabora e kea vei Tamana o Jisu na yaga ni nona bula vakatamata. Na papitaiso i Jisu ena 29 S.K. e lumuti kina, se vakatabuya, na loqi vakalomalagi, vakayalo oya. Oqo na ka e vakatakarakarataka tiko na Loqi Tabu sara a tiko ena valeniveitavaki kei na valenisoro a qai tara e vuravura.​—Iperiu 9:11, 12.

VAKADEITAKA NA KALOU NA PAROFISAI

28. Na cava na ibalebale ni kena “dregati na raivotu kei na parofisai”?

²⁸ Na parofisai me baleti koya na Mesaia a cavuta na agilosi o Keperieli e tukuna tale ga ni na “dregati na raivotu kei na parofisai.” E kena ibalebale ni ka kece e parofisaitaki me baleta na Mesaia​—na ka kece e cakava ena vuku ni nona isoro, nona vakaturi, kei na nona rairai i lomalagi, vaka kina na veika tale a yaco ena ika70 ni macawa​—ena dregati ena nona veivakadonui na Kalou, ena yaco dina, me nuitaki. Ena dregati na raivotu oqo, ni na yaco duadua ga vua na Mesaia, sega tale ni dua. Ena vakayacori ga vua na ka kece oqo, qai caka rawa na cakacaka ni Kalou ena vukuna. Eda na qai kila ga na ibalebale dina ni raivotu kevaka eda kilai koya na Mesaia yalataki. Ke sega na Mesaia, ena sega ni kilai vakadua na kena ibalebale.

29. Na cava ena yacovi Jerusalemi ni taravaki oti tale, ena vuku ni cava?

²⁹ A parofisaitaka oti mai e liu o Keperieli ni na tara tale o Jerusalemi. Sa mai tukuna tale oqo ni na vakarusai na koro kei na valenisoro a tara tale oqo, ena nona kaya: “Ko ira na nona tamata na turaga ena lako mai era na vakarusa na koro kei na tikina tabu; ia na kenai otioti ena yaco vata kei na dobui, ena yacova talega nai otioti ni valu na dauveivakarusai sa lesi. . . . ia e na taba ni tikina tabu ena tu kina na ka vakasisila sa dauveivakarusai, io, me yacova nai vakataotioti, ia na ka sa lesi ena sovaraki vua na dauveivakarusa.” (Taniela 9:26b, 27b) Ena qai yaco na veivakarusai ni sa oti na “vitusagavulu na macawa,” ia e mai yaco oqo ena vuku ni veika a yaco ena iotioti ni “macawa,” ena gauna era cata kina na Karisito o ira na Jiu ra qai vakamatea.​—Maciu 23:37, 38.

30. Me vaka e kaya na ivolatukutuku ni veigauna, e vakayacori vakacava na nona ivakaro na Daunigauna Levu?

³⁰ E kaya na ivolatukutuku ni veigauna nira bukudruadruataki Jerusalemi ena 66 S.K. na sotia ni Roma ena veiliutaki i Cestius Gallus, na kovana kei Siria. Era veivorati na Jiu, ia era botea ga yani na sotia ni Roma na koro ena nodra colata na nodra drotini, se ivakatakarakara. Ra tekivu kelia kina na lalaga ni valenisoro ena yasana ena vualiku. Nodra lai tu e kea, era sa “ka vakasisila” kina e rawa ni veivakarusai. (Maciu 24:15, 16) Ena 70 S.K., era lako mai me vaka na “dobui” na Roma ena veiliutaki i Jenerali Titus, ra vakarusa kina na koro kei na kena valenisoro. E sega ni dua na ka e tarovi ira, ni sa vakarota oti se “lesi” ira kina na Kalou. Sa baci vakayacora tale na nona vosa na Daunigauna Levu o Jiova!

NA CAVA O RAICA RAWA?

• Ni sa vakarau cava tiko na 70 na yabaki a vakarusai kina o Jerusalemi, na cava soti e kerea o Taniela vei Jiova?

• E vakacava na dede ni “vitusagavulu na macawa,” e tekivu qai tini tale e naica?

• E basika e naica “na Mesaia na Turaga,” ena gauna bibi cava ena “muduki” tale kina?

• Na veiyalayalati cava a ‘vakadeitaki vei ira e lewe vuqa me dua na kena macawa’?

• Na cava e yaco ni sa oti na “vitusagavulu na macawa”?

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 197]

Tekivu Lewa e Naica o Atakisekise?

ERA sega ni duavata na daunitukutuku makawa ena yabaki e tekivu kina na lewa i Tui Atakisekise ni Perisia. So era kaya ni tui o koya ena 465 B.S.K. baleta o tamana, o Xerxes, a tekivu lewa ena 486 B.S.K., qai mate ena ika21 ni yabaki ni nona veiliutaki. Ia e tiko na ivakadinadina ni cabeta na idabedabe vakatui o Atakisekise ena 475 B.S.K. qai tekivu nona lewa vakatui ena 474 B.S.K.

E kilai mai na vatu ceuti kei na matakau e kune ena kelikeli mai na koroturaga makawa kei Perisia o Persepolis ni rau a tui vata tiko o Xerxes kei na tamana o Taraiase I. Ke 10 na yabaki nodrau veiliutaki vata qai veiliutaki duadua o Xerxes me 11 tale na yabaki ena gauna e mate kina o Taraiase ena 486 B.S.K., sa na imatai ni yabaki ni nona tui o Atakisekise na 474 B.S.K.

Na ikarua ni ivakadinadina e baleti Jenerali Themistocles mai Aceni, a ravuta na mataivalu i Xerxes ena 480 B.S.K. E muri, era qai sega ni taleitaki koya na kai Kirisi, ra beitaki koya ni lawakitaka nodra vanua. A dro me bula kina o Themistocles, lai kerea sara me maroroi ena itikotiko vakatui mai Perisia. A ciqomi e kea o koya. E kaya na daunitukutuku makawa ni Kirisi o Thucydides, ni yaco oqo ena gauna se “qai cabeta ga kina na idabedabe vakatui” o Atakisekise. Na daunitukutuku makawa ni Kirisi o Diodorus Siculus e kaya ni mate o Themistocles ena 471 B.S.K. O Themistocles a kerea me dua na yabaki nona vulica na vosa vakaperisia ni bera ni kerea me vosa vei Tui Atakisekise, e kena ibalebale kina ni yaco yani i Esia Lailai ni bera ni cava na 473 B.S.K. E tokona na yabaki oqori na ivola i Jerome na Chronicle of Eusebius. Ni se “qai cabeta ga kina na idabedabe vakatui” o Atakisekise ni yaco yani i Esia o Themistocles ena 473 B.S.K., e kaya kina na vuku ni Jamani o Ernst Hengstenberg ena nona ivola na Christology of the Old Testament ni tekivu tui o Atakisekise ena 474 B.S.K. E so tale na ivola era duavata kei koya ena tikina oqo. E kaya tale o Hengstenberg: “Na yabaki 455 ni bera ni sucu o Karisito e ikaruasagavulu ni yabaki ni lewa i Atakisekise.”

[iYaloyalo]

iVakatakarakara kei Themistocles

[Diagram/iYaloyalo ena tabana e 188, 189]

(Raica tale na ivola)

“VITUSAGAVULU NA MACAWA”

7 na macawa 62 na macawa 1 macawa

49 na yabaki 434 na yabaki 7 na yabaki

[iYaloyalo ena tabana taucoko e 180]

[iYaloyalo ena tabana taucoko e 193]