1, 2. Na solevu cava mera kauai kina na lotu vaKarisito kece, na vuna?

VAKACAVA e tiko e dua na siga o dau vakananuma kina e dua na soqo bibi? Ke o vakawati o na rairai kaya, “na siga au vakamau kina.” Eso era na rairai vakasamataka na tikinisiga era vakananuma kina e dua na siga vakairogorogo, me vaka na gauna a tugalala kina na nodra matanitu. Ia o kila e dua na soqo e sa sivia e 3,500 na yabaki na kena vakananumi tiko mai?

² Io, qori na soqo ni Lakosivia. E vakananumi kina na nodra sereki na Isireli mai na nodra vakabobulataki tu e Ijipita. E dodonu mo kauaitaka vakabibi na soqo qori. Na vuna? Ni vauci tiko kina eso na ka bibi me baleta na noda bula. Ia o na rairai tukuna, ‘na Lakosivia e nodra solevu ga na Jiu, au sega ni Jiu. Na cava meu kauai kina ena soqo qori?’ Ena kilai na vuna ena yatuvosa bibi qo: “O Karisito, na noda lakosivia, e sa vakacabori oti.” (1 Kor. 5:7) Me rawa nida kila na ibalebale ni vosa qori, e vinaka meda dikeva mada na soqo ni Lakosivia era dau solevutaka na Jiu, kei na sala e veisemati kina na soqo qori kei na dua na ivakaro a soli vei ira kece na lotu vaKarisito.

LAKOSIVIA VUNA E SOLEVUTAKI KINA

3, 4. Na cava a yaco ni bera na imatai ni Lakosivia?

³ E vica na drau na milioni na tamata e veiyasa i vuravura era sega ni Jiu, ia era kila na veika e yaco ni bera ni vakayacori na imatai ni Lakosivia. Era na rairai wilika na kena itukutuku ena Lako Yani, rogoca na kena italanoa, se sarava e dua na iyaloyalo e caka me baleta na italanoa qori.

⁴ O Jiova a talai Mosese kei na tuakana o Eroni me rau kerei Fero me sereki ira na Isireli era vakabobulataki tu e Ijipita me vica vata na yabaki. Ia a bese ni sereki ira na Isireli na iliuliu dokadoka kei Ijipita, mani tauca veitaravi o Jiova na kuita ena vanua qori. Ena ikatini ni kuita, oya na nodra mate na ulumatua kece e Ijipita, sa qai sereki ira na Isireli o Fero.​—Lako 1:11; 3:​9, 10; 5:​1, 2; 11:​1, 5.

5. Na cava mera vakayacora na Isireli ni bera nira sereki? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

⁵ Ia ni bera nira sereki na Isireli, na cava a vakaroti vei ira? Qo e donuya tiko na vulaitubutubu ni 1513 B.S.K., ena vula vakaIperiu na Epipi qai kilai e muri me Naisani.a A vakaroti ira na Kalou mera vakavakarau ena ikatini ni siga ni vula qori me baleta na ka mera cakava ena ika14 ni Naisani. Qori ena tekivu ni sa dromu na siga, ni dau tekivu na nodra siga na Iperiu ni cabe qai dromu na siga. Era vakaroti na vuvale yadua mera vakamatea e dua na sipi tagane (se me) ena ika14 ni Naisani, qai boroya na kena dra ena duru ni sogo kei na ulu ni katuba ni nodra vale. (Lako 12:​3-7, 22, 23) E dodonu mera kania vata vakavuvale na lami e tavu, na madrai e sega ni vakaleveni kei na so na kakana draudrau. Ena lako sivita na vanua na agilosi ni Kalou me vakamatea na ulumatua kece e Ijipita, ia era na taqomaki na Isireli talairawarawa, oti era na qai sereki.​—Lako 12:​8-13, 29-32.

6. Na cava mera vakananuma kina e veiyabaki na Isireli na solevu ni Lakosivia?

⁶ E dodonu vei ira na Isireli mera dau vakananuma e veiyabaki na nodra sereki mai na veivakabobulataki. E vakaroti ira na Kalou: “Na siga ko ya sa na kenai vakananumi vei kemudou, ia dou ia kina na so levu vei Jiova: sa kenai lesilesi mo dou ia na so levu oqo e na nomudou veitabatamata ka tawa mudu.” Na solevu ni Lakosivia ena vakayacori ena ika14 ni Naisani, oti era na qai soqo tale me vitu na siga. Na walu na siga ni soqo qori e rawa ni vakatokai kece me solevu ni Lakosivia. (Lako 12:​14-17; Luke 22:1; Joni 18:28; 19:14) Na solevu ni Lakosivia e dua na soqo se “ivakananumi” e vakaroti mera solevutaka na Isireli e veiyabaki.​—2 Vei. 8:​13, The Bible in Living English.

7. Na cava a tauyavutaka o Jisu ni oti ga nodratou solevutaka na Lakosivia?

⁷ Me vaka ni Jiu o Jisu kei ratou na nona yapositolo, eratou na talairawarawa tale ga ina Lawa i Mosese me ratou solevutaka e veiyabaki na Lakosivia. (Maciu 26:​17-19) Ni oti ga nodratou solevutaka na Lakosivia, a tauyavutaka o Jisu e dua na soqo e vakatokai na iVakayakavi ni Turaga, qai vakaroti ratou nona imuri me ratou dau vakananuma e veiyabaki. Ia na siga cava me vakayacori kina qori?

IVAKAYAKIVI NI TURAGA ​—SIGA CAVA ME VAKAYACORI KINA?

8. Na taro cava e basika nida dikeva na solevu ni Lakosivia kei na iVakayakavi ni Turaga?

⁸ A tauyavutaka o Jisu na iVakayakavi ni Turaga ni oti ga nodratou solevutaka na iotioti ni Lakosivia, kena ibalebale e tauyavutaki na iVakayakavi ni Turaga ena siga vata ga e solevutaki kina na Lakosivia. Ia o na rairai raica ena so na ivolanivula nikua ni sega ni tautauvata na tikinisiga era solevutaka kina na Jiu na Lakosivia kei na tikinisiga e vakananumi kina na mate i Karisito. Na cava e duidui kina? Ena kilai qori ena ivakaro a tukuna na Kalou vei ira na Isireli ni bera nira solevutaka na Lakosivia. Ni tukuna oti ga ‘mera vakamatea na isoqosoqo taucoko ni Isireli’ na lami, a vakamatatataka sara o Mosese na gauna cava ena ika14 ni Naisani mera vakayacora kina qori.​—Wilika Lako Yani 12:​5, 6.

9. Me vaka e tukuni ena Lako Yani 12:​6, gauna cava ena vakamatei kina na lami ni Lakosivia? (Raica tale ga na kato “Na Gauna Cava a Vakayacori Kina?”)

⁹ E vakamacalataka na ivola The Pentateuch and Haftorahs ni tukuna tiko na Lako Yani 12:​6, NW ni a vakamatei na lami ena “maliwa ni rua na yakavi.” E volai tale ga qori ena so na ivakadewa ni iVolatabu. Eso tale na ivakadewa ni iVolatabu okati kina na ivola vakaJiu na Tanakh, e volai kina “ni sa karobo.” Eso tale na iVolatabu e volai kina “ena yakavi ni sa karobo,” se “ni sa dromu na siga.” Koya gona, ena vakamatei na lami ni sa dromu na siga, ia se rarama tiko vakalailai, ena itekivu ni ika14 ni Naisani.

10. Na cava era tukuna eso me baleta na gauna e vakamatei kina na lami, ia na taro cava e basika?

¹⁰ Ni toso na gauna, era kaya eso na Jiu ni na taura e dua na gauna balavu me vakamatei kina na lami kece qai kau ina valenisoro. Era vakabauta ni Lako Yani 12:6 e tukuna tiko na gauna e sa cava kina na ika14 ni Naisani, qori mai na gauna e tekivu kala kina na matanisiga (sivi na sigalevu tutu) kei na gauna e dromu kina ena yakavi. Ke dina qori, na gauna cava ena qai solevutaki kina na kanavata ni Lakosivia? E vola o Parofesa Jonathan Klawans e kenadau ena veika makawa me baleti ira na Jiu: “Ena tekivu na siga vou ni sa dromu na siga, na vakacaboisoro ena vakayacori ena ika14 ni siga, ia na solevu ni Lakosivia kei na laukana ni kakana ena vakayacori ena ika15, dina ga ni sega ni cavuti na veitaravi ni tikinisiga qori ena Lako Yani.” E vola tale ga: “Na nodra ivola na Rapai . . . e sega mada ga ni vakamacalataka na ivalavala ni kena dau solevutaki na Seder [kanavata ni Lakosivia] ni bera ni vakarusai na Valenisoro” ena 70 S.K.​—Neitou na matanivola kala.

11. (a) Na cava e sotava o Jisu ena siga ni Lakosivia ena 33 S.K.? (b) Na cava e vakatokai kina na ika15 ni Naisani ena 33 S.K. me Siga ni Vakacecegu “levu”? (Raica na ivakamacala e ra.)

¹¹ E veiganiti kina meda taroga, Na siga cava a solevutaki kina na Lakosivia ena 33 S.K.? Ni voleka na gauna me “cabori kina na manumanu ni lakosivia,” qori ena ika13 ni Naisani, a tukuna na Karisito vei Pita kei Joni: “Drau lako drau lai vakarautaka na kakana ni lakosivia me datou kania.” (Luke 22:​7, 8) ‘Sa qai yaco mai na gauna’ me solevutaki kina na kanavata ni Lakosivia, qori ena yakavi ni Lotulevu ena ika14 ni Naisani ni sa dromu na siga. Eratou kania kina na kakana ni Lakosivia o Jisu kei na nona yapositolo, e tauyavutaka tale ga kina na iVakayakavi ni Turaga. (Luke 22:​14, 15) Ena bogi tiko ga ya, a vesu qai veilewaitaki. A lauvako o Jisu voleka na sigalevu tutu ena ika14 ni Naisani, qai mate ena yakavi. (Joni 19:14) Koya gona, “o Karisito, na noda lakosivia, [a] vakacabori” ena siga ga e vakamatei kina na lami ni Lakosivia. (1 Kor. 5:7; 11:23; Maciu 26:2) A bulu o Jisu ni bera ni tekivu na ika15 ni Naisani.b​—Vunau 23:​5-7; Luke 23:54.

NA IVAKANANUMI O RAWA NI VULI KINA

12, 13. E yaga vakacava vei ira na gone e Isireli na solevu ni Lakosivia?

¹² Ena imatai ni gauna e solevutaki kina na Lakosivia e Ijipita, a vakarota o Mosese ni dodonu mera vakananuma na tamata ni Kalou na solevu qori e veiyabaki me “tawa mudu.” Ena veiyabaki e vakayacori kina na solevu qori, era dau taroga na gone vei nodra itubutubu na vuna era dau vakananuma kina na solevu qori. (Wilika Lako Yani 12:​24-27; Vkru. 6:​20-23) Io, na “ivakananumi” ni Lakosivia e yaga tale ga vei ira na gonelalai.​—Lako 12:14.

¹³ Ni toso na gauna era dau vakavulica na tama vei luvedra na lesoni bibi me baleta na Lakosivia. Dua oya ni o Jiova ena taqomaki ira era qaravi koya. Era vulica na gone ni o Jiova e bula dina, e kauaitaki ira nona tamata, ena taqomaki ira tale ga. E vakadinadinataka qori o Jiova ena gauna e vakabulai ira kina na ulumatua ni Isireli ni ‘yaviti ira na kai Ijipita.’

14. Na cava e rawa nira vakavulici luvedra kina na itubutubu me baleta na Lakosivia?

¹⁴ Nikua, era na sega ni vakamacalataka e veiyabaki na itubutubu vaKarisito na ibalebale ni Lakosivia vei luvedra. Ia vakacava o dau vakavulica vei luvemu ni Kalou ena taqomaki ira nona tamata? Vakacava e raica o luvemu ni o vakabauta dina ni o Jiova e se taqomaki ira tiko ga nona tamata nikua? (Same 27:11; Aisea 12:2) Vakacava nomu veivakavulici, e marautaki qai tau ena yalovinaka? Saga mo okata qori ena nomu veivakavulici ke o via vukei ratou nomu vuvale me ratou toso vakayalo.

15, 16. Na cava eda vulica me baleti Jiova ena Lakosivia kei na itukutuku ena Lako Yani?

¹⁵ Eso tale na ka eda vulica ena solevu ni Lakosivia, sega wale ga ni nona taqomaki ira nona tamata o Jiova. Eda vulica tale ga ni o Jiova e nodra ivakabula, e ‘kauti ira tani mai Ijipita.’ Vakasamataka mada na veika e okati kina. E liutaki ira na duru o kei na duru bukawaqa. Era taubale ena qele mamaca ena gauna e wase rua kina na Wasa Damudamu. Nira yaco i tai, era raica ni suka na wai qai luvuci ira na mataivalu ni Ijipita. Nira sa vakabulai era lagata: “Au na sere vei Jiova . . . Na ose kei koya sa vodoka sa biuta ko koya ki na wasawasa. Sa noqu kaukauwa ko Jiova ko koya ka’u sa seretaka, a sa noqu vu-ni-bula ko koya.”​—Lako 13:​14, 21, 22; 15:​1, 2; Same 136:​11-15.

¹⁶ Ke o itubutubu, o vukei ira tiko na luvemu mera nuitaka ni o Jiova e Dauveivakabulai? Vakacava era raica ena veika o tukuna kei na nomu vakatulewa ni o vakabauta qori? Dou rawa ni vulica ena nomudou Sokalou Vakavuvale na veika eda dikeva ena Lako Yani wase 12-15 qai vakabibitaka na sala e vakabulai ira kina nona tamata o Jiova. Eso na gauna dou rawa ni dikeva na ivakaraitaki ni nona dau veivakabulai o Jiova ena Cakacaka 7:​30-36 se Taniela 3:​16-18, 26-28. Koya gona, e dodonu meda nuidei ni o Jiova e sega wale ga ni Dauveivakabulai ena gauna makawa. Me vaka nona vakabulai ira nona tamata ena gauna i Mosese, ena vakabulai keda tale ga ena gauna se bera mai.​—Wilika 1 Cesalonaika 1:​9, 10.

MEDA NANUMA TIKO

17, 18. Na cava e uasivi kina na dra i Jisu ni vakatauvatani kei na dra ni lami ena imatai ni Lakosivia?

¹⁷ Era sega ni vakananuma na lotu vaKarisito dina na nodra Lakosivia na Jiu. Na ivakananumi qori e tiki ni Lawa a soli vei Mosese, eda sega ni okati ena Lawa qori. (Roma 10:4; Kolo. 2:​13-16) Eda na vakananuma ga na mate ni Luve ni Kalou. Ia e tiko eso na ka eda vulica ena Lakosivia a tauyavutaki mai Ijipita.

¹⁸ Na kena boroi na dra ni lami ena duru ni sogo kei na ulu ni katuba ni vale, e kena inaki mera vakabulai kina na ulumatua ni Isireli. Nikua, eda sa sega ni vakacabora na manumanu vua na Kalou​—ena tikinisiga ni Lakosivia se dua tale na gauna. Ia e tiko e dua tale na vakacaboisoro e bibi sara, ena rawati kina na bula tawamudu. Na yapositolo o Paula e vakamacalataka na “ivavakoso ni ulumatua era sa volai mai lomalagi.” Kena ibalebale na “dra e kureitaki,” na dra i Jisu, era na vakabulai kina na lotu vaKarisito lumuti. (Iper. 12:​23, 24) Ena dra tale ga i Jisu e rawa nira nuitaka kina na bula tawamudu e vuravura na so tale na sipi. E dodonu gona meda vakasamataka tiko na vosa ni veivakadeitaki qo: “Ena vuku i Luvena ga eda sereki kina ena ivoli, ya na nona dra e vosoti kina na noda cala me salavata kei na loloma levu e solia wale mai na Kalou.”​—Efeso 1:7.

19. Na sala e vakamatei kina na lami ni Lakosivia, e vakanuideitaki keda vakacava me baleta na parofisai ena iVolatabu?

¹⁹ Era vakaroti na Isireli mera kua ni musuka na sui ni lami ena gauna e vakamatei kina ena Lakosivia. (Lako 12:46; Vkru. 9:​11, 12) Ia vakacava na “Lami ni Kalou” a solia nona bula me keda ivoli? (Joni 1:29) A lauvako ena kaunirarawa kei na rua na daubasulawa. Era kerea na Jiu vei Pailato me musu na suidratou na turaga eratou rube tu. E caka qori me ratou mate totolo kina, me kua ni dua e rube tiko ni bera na ika15 ni Naisani, ni solevutaki kina e rua na siga ni Vakacecegu. Era mani musuka na sotia na yavadrau na daubasulawa, ia “nira lako yani vei Jisu, era raica ni sa mate tu, era mani sega ni musuka na yavana.” (Joni 19:​31-34) E tautauvata qori kei na veika e vakayacori ina lami ni Lakosivia, na lami e “iyaloyalo ga” ni ka ena vakayacori ena ika14 ni Naisani, 33 S.K. (Iper. 10:1) Kena ikuri, na veika qori e vakayacori kina na veivosa na Same 34:20. E dodonu gona meda nuitaka ni na vakayacori na parofisai ena iVolatabu.

20. Erau duidui vakacava na solevu ni Lakosivia kei na iVakayakavi ni Turaga?

²⁰ Ia e tiko na ka e duidui kina na solevu ni Lakosivia kei na iVakayakavi ni Turaga. Qori e dusia ni solevu ni Lakosivia era dau vakayacora na Jiu, e sega ni vakatayaloyalotaka na ivakaro a tukuna na Karisito vei ratou nona tisaipeli me ratou vakayacora ena ivakananumi ni nona mate. Ena gauna era se tiko kina na Isireli e Ijipita, era kania na lewe ni lami, ia era sega ni gunuva na kena dra. E duidui qori mai na veika e vakarota o Jisu vei ratou nona tisaipeli me ratou cakava. E kaya, o ira era na veiliutaki “ena matanitu ni Kalou” mera vakayagataka na madrai kei na waini, e vakatayaloyalotaka na yagona kei na nona dra. Ena vakamatatataki qori ena ulutaga e tarava.​—Mari. 14:​22-25.

21. Na cava e bibi kina meda kila na veika me baleta na solevu ni Lakosivia?

²¹ E sega ni vakabekataki ni solevu ni Lakosivia e tiki bibi ni nodra bula na tamata ni Kalou ena gauna ya, da qai rawa ni vulica kina e levu na ka yaga. Era dau ‘vakananuma’ ga na Jiu na solevu ni Lakosivia, ia e dodonu meda kila qori na lotu vaKarisito da qai muria na ka eda vulica kina, ni ‘vakavuna na Kalou na iVolatabu.’​—2 Tim. 3:16.