ÉMÌ NU EA DI DEE DEÈ NVÉÈ KPÁÍ
1 JÌHÓVÀ
Béè Bàrì kọlà Jìhóvà vaá à dú gè dã́tẽ́ ló kọọ̀ à tõó dọ̀ kọọ̀ “À Ólò Dú Nú Ea Gbĩ́ì Ge Dù.” Jìhóvà ní ea dú Bàrì Ea Bọọ Lọ̀l Vaá À Lee é, vaá ẹlẹ ní ea beè dèm kọ̀láá kà nu ẽ́. À íe kpóó ge naamá kọ̀láá kà nú ea tanée ge naa.
Mm̀ dém bel Híbrù, ténì súú kpá ní e bà ólò emá béè Bàrìí e. Mm̀ dém bel Bèkéè, YHWH àbèè JHVH ní ea tõó dọ̀ gbò béeí é. Mm̀ túá kà Kpá Káí e ba beè emí mm̀ dém bel Híbrù, béè Bàrì beè dọa bàlà kẽ́ mm̀ nú ea é láá toolá 7,000 tóm. Beeá ló zivèkà bàlà booí gbò nen ólò kolí béè Jìhóvà mm̀ kele kele bá, bà kolíe dẹ̀ẹ̀a boo bé ea é láá valí naá mm̀ ba dém bel.
2 KPÁ KÁÍ “TÉNÍ AA MM̀ BUG E BÀRÌ NE”
Bàrì ní ea beè Emí Kpá Káí é, sõò a beè tú gbò nen emá. Níí belí tṍó e neǹ ùlà ki kọ́ nè a neǹ émì kpá kọ́ á emí kpá lẹ̀ẹ̀la tóm ea fáálá gbò ńlẹ́ẹ̀ tóm̀ bùlà. Bàrì beè tú a nyómá káí sẹlẹ́ ló gbò e ba beè emí Kpá Káí kọbé bà émìè ńlẹ́ẹ̀ tóm̀ bùlà. Nyómá Bàrì beè dì vá ló mm̀ kele kele sĩ́deè, sìgà tóm, à ólò naa kọọ̀ bàá mòà nuù dẽe àbèè bà moà gyáálá e bàé gbóó emí sẹlẹ́ kẽ.
3 GBÒ NÒÒKÚU
Níí dú gbò nòòmà nù ea di mm̀ Kpá Káí ea baatẽ́ gbò kà kà bel ea palàge dì bíi. Dì belí nu dòòmà bá, nòòkúu ea kọ́ọ̀ “pọ́lọ́ kóò e nen zọ gbá tọ ólò kyọ̀ẹ” nóòmài kọọ̀ gbò e zọọ̀ naaá nu é láá dú nu nvèè bá nèi àbèè à man pọ́lọ́ nèi. (1 Kọ́rìnt 15:33) Vá à nòòkúu ea kọ́ọ̀ “Kọ̀láá nu e nen fó ní e a é buulà ẹ” nóòmài kọọ̀ née gé láá dì pọ́ì aa bá gbò nú ea silà aa mm̀ bẹẹ láb.—Gàlésìà 6:7.
4 KỌ́Ọ̀ BÙLÀ BÀRÌ
Níí dú lẹ̀ẹ̀la tóm ea aa bá Bàrì. Àé láá dú bààtẽ́ ea kil ló bùlà Bàrì, nòòmà nù ea kil ló õ̀òa láb, log, àbèè bèèla bel. Àé láá dú lẹ̀ẹ̀la tóm ea kil ló nú ea é nááá e dì deèsĩ́. À íe gã́bug gbò kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ Kpá Káí ea ni ḿḿ-má.
5 GBÒ KỌ́Ọ̀ BÙLÀ BÀRÌ EA KIL LÓ MÈZÁÍÀ
Jíízọ̀s ní ea dú nen ea beè mm-mè gã́bug gbò kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ Kpá Káí ea kil ló Mèzáíà ẹ. Ẹ̀b mm̀ ńkpó ea kọ́ọ̀ “Gbò Kọ́ọ̀ Bùlà Bàrì Ea Kil Ló Mèzáíà.”
▸ 2 togó, 17 kpò, ékk.
6 TÓM̀ BÙLÀ E JÌHÓVÀ ÍE KILMA LÓ BOO KUNUKẼ̀Í
Jìhóvà beè dèm boo kunukẽ̀í naamá páladaìs kọbé gbò e bà vulè ẹlẹ tõó m. A tóm̀ bùlà gáà nyaaá. Gbálà ńkem̀ tṍó, Bàrì é kyọgàlà sĩ́ gbò pọ́lọ́ lab dògò vaá tú dùm e bè náa tá nè pá a gbò.
7 SÉTÀN EA DÚ PỌ́LỌ́ NYÓMÁ
Sétàn ní ea dú nyómá tóm ea beè zẹ́ẹ́ lọ̀l togó kèbá Bàrì e. À dú gè kolíe Sétàn, ea tõó dọ̀ “Neǹ Nàà Uú Boo,” boo béè kọọ̀ à bé uú boo Jìhóvà. À dú gè kolí náe gé Pọ́lọ́ Nyómá, ea tõó dọ̀ “Neǹ Kpọ̀ọ̀ Kyáá Bel.” A beè dú gè tú nakà béeí nèe boo béè kọọ̀ à kpọ́ kyáá bel ló Bàrì vaá kẹlẹ gi gbò nen.
8 GBÒ NYÓMÁ TÓM
Jìhóvà beè dèm gbò nyómá tóm kà begè dẽè tṍó besĩ́ì à kálá dèm boo kunukẽ̀í. Bàrì beè dèm va kọ bàá tõó gbàn deè káála. È íè gã́bug gãà gbò nyómá tóm e bà dì. (Dányẹ̀l 7:10) Bà íe gi bée nè kele-kele mèà, vá à gbò nyómá tóm e bà bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo náa ólò zìgà kọọ̀ gbò nvín nen á neè va fã̀. Bà íe kele-kele íb kpãa vaá à ólò dú gè nè va kele kele íb tóm nagé. Sìgà gbò tómí bãàa mm̀ ge sí tóm nè Jìhóvà gbẹá kè sĩ́ a kpòté méné, ge sigági gbò a lẹ̀ẹ̀la tóm, ge kpènà vaá kùdẽé ló pá a gbò gyóòlo e bà di boo kunukẽ̀í, ge naa gbò nú ea dú a tóm̀ bùlà, nè ge nvèè sãá kúm sìtóm kọ̀ kpẹ̀a. (Psalm 34:7; Kùùà Nù 14:6; 22:8, 9) Dì deèsĩ́, bà gé gbáá dẽè Jíízọ̀s bé bé Ámàgídòn.—Kùùà Nù 16:14, 16; 19:14, 15.
▸ 3 togó, 5 kpò; 10 togó, 1 kpò
9 NÁÀKYỌ̀
Kọ̀láá kà nú ea tọ́aí ló, nú e bugì togó boo àbèè nú e náà ea bé uú boo Jìhóvà àbèe a bùlà dú náàkyọ̀. Boo béè kọọ̀ náàkyọ̀ ólò kyọ̀gàlà bẹẹ gbaaló e íè kilma kiẽ́e Bàrì dì, à néi log nè nòòkúu ea nveè bá nèi kọ é òòà aa ló gè sẹlẹ pọ́lọ́ sì. Lọ̀l gé dààà togó, Jìhóvà beè dèm kọ̀láá kà nu mm̀ bá ea gbõoma, sõò tṍó e Ádàm nè Íìv sa gè lọ̀l togó kè bá Jìhóvà, ba beè gbóó sí pọ́lọ́ vaá bà náa beè gbóó gbõoma na. Ba beè bọọ ana vaá ù, boo béè kọọ̀ è íè náàkyọ̀ lọl mm̀ Ádàm, beéle gbóò bọọ ana vaá u nagé.
▸ 3 togó, 7 kpò; 5 togó, 3 kpò
10 ÁMÀGÍDÒN
Níì bé Bàrì, ea é tú kyọ̀ọ̀mà sĩ́ bàlà boò Sétàn nè dénè gbò pọ́lọ́ lab dògò.
▸ 3 togó, 13 kpò; 8 togó, 18 kpò
11 BOǸ MÉNÉ BÀRÌ
Boǹ Méné Bàrì dú bẹ̀l ea di káála. Jíízọ̀s Kráìst ní ea dú Méné ea gé bẹl boo é. Mm̀ dì deèsĩ́, Jìhóvà é tú Boǹ Ménéí siimá tóm mm̀ ge lọ̀l kọ̀láá kà pọ́lọ́ lab dògò. Boǹ Méné Bàrì é gbóó bẹl boo zivèkà kunukẽ̀í.
12 JÍÍZỌ̀S KRÁÌST
Bàrì beè zẹ́ẹ́ dèm Jíízọ̀s besĩ́ì à kálá dèm dénè na gbò nuá. Jìhóvà beè lẹ̀ẹ̀là Jíízọ̀s domá boo kunukẽ̀í kọ á ú boo dénè gbò nvín nen. Tṍó e bà fẹ́ Jíízọ̀s lọ̀l, Jìhóvà beè kẽeé ẽ lọl kemà ú. Kátogóí Jíízọ̀s ní ea dú Méné ea gé bẹl boo Boǹ Méné Bàrì e gbàn deè káála ẹ́.
13 KỌ́Ọ̀ BÙLÀ BÀRÌ EA KIL LÓ 70 SÈ
Kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ Kpá Káí beè kọ̀, àbèè ge tú tṍó gbẹẹ́ sĩ́ kọ́ tṍó e Mèzáíà é dọ́ bàlà kẽ. Níí gé nááá deè nvéè kpò tṍó ea dú gè kolíe 69 sè, ea beè dàà togó mm̀ gbáá 455 B.C.E. vaá iná kùbmà mm̀ gbáá 29 C.E.
Éé ní ea náa è nyimá kọọ̀ a beè iná kùbmà mm̀ gbáá 29 C.E. e? Ẹẹ 69 sèí beè dàà togó mm̀ gbáá 455 B.C.E. tṍó e Nèhèmáíà ni íná Jèrúsalẹ̀m vaá dàà togó ge kpáá tìb ẹẹ pọ̀b boná. (Dányẹ̀l 9:25; Nèhèmáíà 2:1, 5-8) Dì belí bé e moǹ bel ea kọlà “dozen” náa kọ é bugi togó boo gã́bug ea dú 12 naaá, níà bé e moǹ bel ea kọlà “sè” kẽèí nyíe gã́bug ea dú 7 naa ẽ́. Sè e nakà kọ́ọ̀ bùlà Bàrìí gé ló bel nyòòmà níì sè àlàbà dee nì sõò sè àlàbà gbáá, ea gbáá ló kúu ea di mm̀ kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea kọ́ọ̀ “enè dee é dú enè gbáá.” (Nómbà 14:34; Èzíkiẹ̀l 4:6) Níí tõó dọ̀ kọọ̀ buù sè dú begè dẽé ea tóólá àlàbà gbáá vá à 69 sè à toolá 483 gbáá (69 x 7). Be à gá náa è bugi 483 gbáá lọl ló 455 B.C.E., à é fáálái tẹlẹ mm̀ gbáá 29 C.E. Níì kà lèlà gbáá e Jíízọ̀s beè dììa múú vaá dú Mèzáíà ẹ!—Lúùk 3:1, 2, 21, 22.
Tẽ̀ènè áá kà kọ́ọ̀ bùlà Bàrìí beè tú tṍó gbẹẹ́ sĩ́ kọ́ nu ea kil ló dõona kà sè, ea dú dõona kà àlàbà gbáá. Mm̀ gbò tṍóí, mm̀ gbáá 33 C.E., ní e ba beè fẹ́ Mèzáíà ẹ, vaá dàà togó gbáá 36 C.E., lé kpẹ̀a ea kil ló Boǹ Méné Bàrì beè dú gè kọá nè dénè dó e bè níì áá pá Júù nì.—Dányẹ̀l 9:24-27.
14 KYÁÁ NÒÒMÀ NÙ KỌ́Ọ̀ TAÀ KÀ BÀRÌ DI MM̀ ENE KÀ
Kpá Káí nóòmà kọọ̀ Jìhóvà Bàrì ní ea dú Neǹ Dèm Nùe vaá a beè zẹ́ẹ́ dèm túá Jíízọ̀s besĩ́ì à kálá dèm dõona kà gbò nu. (Kọ́lọsì 1:15, 16) Jíízọ̀s náa dú Bàrì ea Bọọ Èl Dénè Nu. À gáà zẹ́ẹ́ kọọ̀ ẹlẹ zọẹ̀ Bàrì kunàe ló. Kàsĩ́, a beè kọọ̀: “Boo béè kọọ̀ ẹlẹ [nà Tẹ̀] el boo nda.” (Jọ́ọ̀n 14:28; 1 Kọ́rìnt 15:28) Sõò sìgà bõ̀òna ló gé nóòmà kọọ̀ taà kà Bàrì di mm̀ ene kà: Tẹ̀, Sã́áná, nè nyómá káí. Tã́á bel ea kọ́ọ̀ “Bàrì dú Taà Kà Mm̀ Tẽ̀ènè Kà” á gé mm̀ Kpá Káí. Níí dú kyáá nòòmà nù.
Nyómá káí níà kpóó e Bàrì ólò tú siimá tóm, a kpóó e dẽè nen náa moà ea gé tú siimá tóm gè naamá a bùlà. Níì nen nì. Dì belí nu dòòmà bá, “Nyómá Káí [beè] bã̀va m,” naamá gbò e bà géè nyoone nvéè Kráìst tṍó ea kil nvéeá, vaá Jìhóvà beè gbẹẹ́ sĩ́ kọ́ nyòòmà níí kọọ̀: “M̀ é náa kọ kọ̀láá nen á ié ńda Nyómá Káí.”—Tóm 2:1-4, 17.
▸ 4 togó, 12 kpò; 15 togó, 17 kpò
15 BÀÀ GBÀNÀ TÉ
Kà kà gbò e bà gé nyoone nvéè Kráìst, náa ólò tú bàà gbànà té nèèmà fã̀ Bàrì. Boo béè éé?
Gbò kyáá bõ̀òna ló fã̀ beè olòó tú bàà gbànà té naamá nu lọ̀l gé tã́gíní kpã́á dee. Mm̀ gbò tṍó ea kil nvéeá ba beè olòó tú fã̀àmà gbò nú e Bàrì beè dèm e dẽè nen moà nè nàànù kúnàgã̀ ea beè di zẹ̀ẹ̀ gbò e bà náa géè fã̀ Bàrì. Mm̀ túá kà 300 gbáá lọl ló tṍó e Jíízọ̀s ni ú lọ̀l, gbò e bà géè nyoone nvéè Kráìst náa beè tú bàà gbànà té fã̀àmà Bàrì. Tṍó e tṍó téní, Méné ea géè bẹ̀l Róm̀ ea kọlà Constantine beè tú bàà gbànà té naamá nu ea é doà bá gbò e bà gé nyoone nvéè Kráìst. Ba beè gbóó tú nakà nuí siimá tóm kọbé bà palàge nyimá ló gbò e bà gé nyoone nvéè Kráìst. Sõò bàà gbànà téí náa íe tọ́ọ̀ nu ea kọlà kilma kiẽ́e Jíízọ̀s Kráìst dì. Kpá ea kọlà New Catholic Encyclopedia baatẽ́ kọọ̀: “Ba beè olòó tú bàà gbànà té siimá tóm besĩ́ì mm̀ deè gbò nyòòne nvéè Kráìst nè mm̀ sẹ̀lẹ̀ nù gbò e bà náa ólò nyoone nvéè Kráìst.”
Jíízọ̀s náa beè ú gbẹá boo bàà gbànà té. Moǹ bel Gríìk e bà tabmà “bàà gbànà té” tõó dọ̀ “gbónó té,” “báàté ,” àbeè “té.” The Companion Bible baatẽ́ kọọ̀: “Náa íé tọ́ọ̀ kà nú ea di mm̀ [Ãa Zíl] mm̀ dém bel Gríìk ea ló bel nyòòmà bàà báà gbónó té.” Jíízọ̀s beè ú gbẹá boo gbónó té.
Jìhóvà náa gbĩ́ kọọ̀ é tú ńneǹ té nvee mm̀ bẹẹ fã̀ àbèè ge tú gbò nú ea tõó dọ̀ enè íb nu nvee mm̀ bẹẹ fã̀.—Ẹ́xọdọ̀s 20:4,5; 1 Kọ́rìnt 10:14.
16 SẸ̀LẸ̀ NÙ GE KẼ̀ÈA BOO Ú JÍÍZỌ̀S
Jíízọ̀s beè kọ́ nè pá a gbò nyòòne nvée kọ bàá sẹlẹ sẹ̀lẹ̀ nù ge kẽ̀èa boo deé e ẹlẹ beè uè. Bà ólò naaníí kọ̀láá gbááí e kà lèlà ló ẽ́ Nisan 14, kà lèlà deé e pá Ízràẹ̀l beè olòó sẹlẹ nàànù ténì zelíá. Bà ólò tenmà fétúlú nè míí, ea tõó dọ̀ nom̀ kpá ló nè miì Jíízọ̀sí inmá ló kọ̀láá nen ea sí kè Sẹ̀lẹ̀ Nù Ge Kẽ̀èa Boo Ú Jíízọ̀sí. Gbò e bàé zọ Jíízọ̀s bẹ̀l gbẹá káála ní e bàé dé fétúlúí vaá ṍ mííí ẽ́. Gbò e bà íe ẹ̀b dẽesĩ́ gè tõó boo kunukẽ̀í dọ̀ọ̀mà dè-dè ólò sí kè nàànù bùlà kẽ̀èa booí mm̀ fã̀ dẽe sõò bà náa ólò dé fétúlúí àbèè ge ṍ mííí.
17 BÓL NYÍE
Mm̀ New World Translation e ba beè emí mm̀ dém bel Bèkéè, tú moǹ bel ea kọlà “ból nyíe” bààmà tẽ́ (1) nen, (2) nom, àbèè (3) dùm ea di mm̀ nen àbèè nom. Níì sìgà gbò nu dòòmà bá:
Nen. “M gbò dee e Nóà . . . kà ńkem gã́bug gbò, e bà tóólá aatáà nen [ból nyíe], beè bã faàa, vaá Bàrì à dùùlàva tení dú ló múúá.” (1 Pítà 3:20) Kĩí moǹ bel ea kọ́ọ̀ “ból nyíe” ló bel nyòòmà gbò nen, ea dú Nóà nè a va, ba taà kà nvín pá gbálà, nè ba gbò va.
Nom. “Bàrì beè kọọ̀: ‘Gbò dèm nù ea ólò di múú á tõo dùm mm̀ múú [“gbò ból nyíe,” émì nu ea di kè kẽ], vaá kọ̀láá kà dèm nù ea ólò pẹẹ á vììga sĩ́dee.’ Tṍóá Bàrì beè gbóó kọọ̀: ‘Boo kunukẽ̀í á domà gbò dèm nù ea di dùm [“gbò ból nyíe,” émì nu ea di kè kẽ] mm̀ ba kele kele bèla, gbò nom̀ tọ, gbò nom e bà ólò tú gbàà dùùla kẽ kyã̀à nè gbò nom̀ kọ̀l mm̀ ba kele kele bèla.’ Vaá a beè gbóó naaá naa vó.”—Jénesìs 1:20, 24.
Dùm ea di mm̀ nen àbèè nom. Jìhóvà beè kọ́ nè Mózìs kọọ̀: “Kọ̀láá gbò e bà géè gbĩ́ gè fẹ́ ni [“gbĩ́ o ból nyíe,” émì nu ea di kè kẽ] baa ú.” (Ẹ́xọdọ̀s 4:19) Tṍó e Jíízọ̀s beè di boo kunukẽ̀í, a beè kọọ̀: “Nda ní lé nen kù dẽe ló naanà ból é. Lé nen kù dẽe ló naanà ból ólò di boo béè a naanà ból vaá tú a dùm [“ból nyíe,”] gban kẽ.”—Jọ́ọ̀n 10:11.
Ge tẹlẹ ló, tṍó e nen náa enè íb nu lọl mm̀ “dénè a ból nyíe,” níí tõó dọ̀ kọọ̀ à náa lọa bùlà nè kiẽ́e ea kpóó sìm tulà. (Máátìù 22:37; Dìtolónomì 6:5) Moǹ bel ea kọlà “ból nyíe” é láá dú gè bààmà tẽ́ tàn ea di mm̀ di dùm nu. Bà kólí íí nen àbèè nen ea ni ú kolíe ból nyíe ea ni ú.—Nómbà 6:6; Próvẹẹ̀b 23:2; Àìzáíà 56:11; Hégaì 2:13.
▸ 6 togó, 5 kpò; 5 togó, 17 kpò
18 NYÓMÁ
Moǹ bel Híbrù nè Gríìk e bà tabmà “nyómá” mm̀ New World Translation e bà tab ló dém bel Bèkéè gé láá tõó dọ̀ kele-kele nu. Kọ̀láá bé ea dì naa, à gé ló bel nyòòmà nú e dẽe gbò nen náa moà, dì belí fọ́ọ́lọ́ àbèè séi e gbò nen nè gbò nom ólò sẹẹgẹ. Nakà moǹ belí gé láá loá nágé bel nyòòmà gbò nen ea di mm̀ nyómá nè nyómá káí, ea dú kpóó e Bàrì ólò siimá tóm. Kpá Káí náa nóòmà kọọ̀ à íe báà sĩ́ ea di ló nen ea ólò kilsĩ́ ge tõó dùm tṍó e nen ni ú lọ̀l.—Ẹ́xọdọ̀s 35:21; Psalm 104:29; Máátìù 12:43; Lúùk 11:13.
▸ 6 togó, 5 kpò; 15 togó, 17 kpò
19 GẸ̀HÉNÀ
Gẹ̀hénà níà bèè ene kà kolo-kolo kẽ ea di kuló Jèrúsalèm kĩí e bà ólò tobví kpá kẽ gbẹẹ vaá kpá sã́ ló. Náa íe nú ea zógè kọọ̀ mm̀ tṍó e Jíízọ̀s beè di dùma mè ba beè olòó biìgè ló àbèè ge kpá sã́ ló gbò nen àbèè nom gbẹá di dùm mm̀ kolo-kolo kẽí. Vóá, Gẹ̀hénà náa tõó dọ̀ kiẽ́e e dẽè gbò nen náa moà kiẽ́e e bà ólò biìgè ló gbò e ba beè ù nè ge kpáva sã́ ló gbẹá kiã́ dọ̀ọ̀mà dè-dè. Tṍó e Jíízọ̀s géè ló bel nyòòmà gbò e bà tobví tẹlẹ mm̀ Gẹ̀hénà, à géè ló bel ea kúu gbõ̀òme kyọ̀à sĩ́.—Máátìù 5:22; 10:28.
20 TÃ̀ÀGÃ LÓ BẸẸ TẸ̀ ÍE
Níì tã̀àgã ló Bàrì e Jíízọ̀s beè tã̀àgã tṍó ea géè noòmà pá a gbò nyòòne nvée bé e bà é tãàgã ló Bàrì naa. Bà kólí náe gé tã̀àgã ló Bẹẹ Tẹ̀ àbèè tã̀àgã ló ea zógè nu dòòmà bá. Belí nu dòòmà bá, Jíízọ̀s nóòmài kọ é tã̀àgã ló Bàrì naaí:
“O bée á di káí”
È ólò bàn kọọ̀ Jìhóvà á õ̀ònà a bée, àbèè bé e gbò nen ẹbvíe naa, lọl kè bá kọ̀láá íb kyáá bel. À dì naa vó kọbéè kọ̀láá nen ea di káála nè boo kunukẽ̀í láá nvèè ka ló vaá fã̀ dẽè béè Bàrì.
‘O Boǹ Méné á dù’
È banì kọọ̀ bẹ̀l Bàrì á dù gé kyọ̀gàlà sĩ́ pọ́lọ́ bàlà boò Sétàn ní, bé à lẹẹlà bel ló boo kunukẽ̀í, vaá nyaaná zivèkà boo kunukẽ̀í naamá páladaìs.
‘O bùlà á naaá . . . boo kunukẽ̀í’
È ólò bàn Bàrì kọọ̀ a tóm̀ bùlà ea íe kilma ló boo kunukẽ̀í á mm-má kọbé gbò nen e bà gbantṍ ló vaá gbõoma láá tõó dùm dọ̀ọ̀mà dè-dè mm̀ Páladaìs, dì belí bé e Jìhóvà beè gbĩ́ naa tṍó ea beè dèm gbò nená.
21 ÀÀA
Jìhóvà beè naa kọọ̀ ààaí á valí kọbé à duulàẹ̀ gbò nen lọl bá ú nè náàkyọ̀. Ààaí níà gã́ ki ea beè dì bíi ge láá kpáá zalmá dùm gbò nen ea gbõoma e túá kà págbálà, ea kọlà Ádàm, beè peeá nè ge láá kpáá siimá tóm ló gbaa ló e gbò nen íe kilma ló Jìhóvà ea beè kyọ̀àa. Bàrì beè lẹ̀ẹ̀là Jíízọ̀s domá boo kunukẽ̀í kọbé à láá ú boo dénè gbò pọ́lọ́. Boo béè kọọ̀ Jíízọ̀s úí boo, náa kọọ̀ dénè gbò nen á ié nèà deè ge tõó dùm dọ̀ọ̀mà dè-dè vaá dú gbò nen e bà gbõoma.
▸ 8 togó, 21 kpò; 9 togó, 13 kpò
22 ÉÉ NÍ EA NÁA VAÁ GBÁÁ 1914 À PALÀGE DÚ BÍI É?
Kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l a 4 togó nóòmài kọọ̀ Bàrì é élè a Boǹ Méné èla mm̀ gbáá 1914.
Kọ́ọ̀ Bùlà Bàrì: Jìhóvà beè naa kọọ̀ Méné Nèbúkádnezzà á mòà ene kà gyáálá ea fáálá kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea kil ló ene kà gbele gàlà té e bà kẽ́e uú kẽ. Mm̀ gyááláí, ba beè tú gẹ́l kpọ́gọ́lọ́ nè pololo pììlà tenmá kpò kúm téá naa ní e bè náa gé bọọ mm̀ begè dẽè tṍó ea tóólá “àlàbà tṍó.” Tṍó e níí ni téní, téá gé láá gbóó kpáá bọọ.—Dányẹ̀l 4:1, 10-16.
Nú e nakà kọ́ọ̀ bùlà Bàrìí kọlà kilma kiẽ́e beéle dì: Téí tõó dọ̀ lẹ̀ẹ̀là bel Bàrì. Gã́bug gbáá ea kil nvéeá, Jìhóvà beè tú gbò méné e ba beè di Jèrúsalẹ̀m lẹ̀ẹ̀mà bel ló zivèkà dó Ízràẹ̀l. (1 Krónikòl 29:23) Sõò gbò ménéí náa beè bọ́ná ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo, naa ní e kùbmà beè gbóó bã ló ba bẹbẹ̀l. Jèrúsalẹ̀m beè ié kyọ̀à sĩ́ mm̀ gbáá 607 B.C.E. Níà tṍó e “àlàbà tṍóá” beè dààà togó é. (2 Kíǹg 25:1, 8-10; Èzíkiẹ̀l 21:25-27) Tṍó e Jíízọ̀s beè kọọ̀, “Gbò e bà náa nyímá ló kà kà Bàrì é lẹẹlà bel ló Jèrúsalẹ̀m tẹlẹ̀ boo tṍó e ba lẹ̀ẹ̀là bel é íná kùbmà,” à géè ló bel ea kil ló é “àlàbà tṍóá.” (Lúùk 21:24) Vóá “àlàbà tṍóá” náa beè iná kùbmà tṍó e Jíízọ̀s beè di dí boo kunukẽ̀í. Jìhóvà beè zìgà kọọ̀ àé íè bá ló ene kà Méné e tṍó e “àlàbà tṍóí” ni íná kùbmà. Bẹ̀l nakà ãa Ménéí, ea náámá Jíízọ̀s, é man gbele tõ̀ò tã́áná dee bá nè gbò e bà gé fã Bàrì beeá ló zivèkà boo kunukẽ̀í, dọ̀ọ̀mà dè-dè.—Lúùk 1:30-33.
Begè dẽè ẹẹ “àlàbà tṍóá”: Ẹẹ “àlàbà tṍóá” tóólá 2,520 gbáá. Beà gá náa è bugi 2,520 gbáá lọ̀l gé gbáá 607 B.C.E., àé túi tẹlẹ mm̀ gbáá 1914. Níà bèè kà lèlà tṍó e Jìhóvà beè tú Jíízọ̀s, ea dú ẹẹ Mèzáíàa naamá, Méné boo Boǹ Méné Bàrì ea di gbàn deè káála ẹ́.
Éé ní ea náa è ié 2,520 gbáá ẹ́? Kpá Káí kọ́ọ̀ nakà taà kà tṍó nè báàsĩ́í tóólá 1,260 dee. (Kùùà Nù 12:6, 14) Beè vó “àlàbà tṍóá” é dú bàà tóm vó, àbèè 2,520 dee. 2,520 dee tóólá 2,520 gbáá boo béè kúu ea di mm̀ kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea kọ́ọ̀ “enè dee é dú enè gbáá.”—Nómbà 14:34; Èzíkiẹ̀l 4:6.
23 MÁÍKẸ̀L EA DI TOGÓ GBÒ NYÓMÁ TÓM
Moǹ bel ea kọlà “archangel” tõó dọ̀ “nen ea di togó gbò nyómá tóm.” Kpá Káí ló bel nyòòmà áá tẽ̀ènè kà nen ea di togó gbò nyómá tóm, vaá a bée kọlà Máíkẹ̀l.—Dányẹ̀l 12:1; Júùd 9.
Máíkẹ̀l ní ea ólò Tulè dénè gbò nyómá tóm Bàrì e bà bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo é. Kùùà Nù 12:7 kọ́ọ̀: “Máíkẹ̀l nè pá a gbò nyómá tóm beè bé drágòna, . . . [nè] pá ńlẹ gbò nyómá tóm.” Kpá Kùùà Nù kọ́ọ̀ nen ea ólò Tulè dénè gbò nyómá tóm Bàrì níà Jíízọ̀s, beè vó, dõona kà béè Jíízọ̀s kọlà Máíkẹ̀l.—Kùùà Nù 19:14-16.
24 DEE DEÈ NVÉÈ DEE
Nakà tã́á belí gé lóá bel nyòòmà kpò tṍó e agẹ agẹbá nu é nááá boo kunukẽ̀í besĩ́ì Boǹ Méné Bàrì kálá kyọ̀sĩ́ bàlà boò Sétàn ní. Sìgà gbò tã́á bel ea bélí níá, dì belí “kùbmà nvée tṍó” nè “tṍó e . . . [Sã́áná nen] é dú,” gbò kọ́ọ̀ bùlà Bàrì géè loomá bel nyòòmà tẽ̀ènè íb kpò tṍó. (Máátìù 24:3, 27, 37) “Gbò dee e tṍó é gé tà” beè dààà togó tṍó e Boǹ Méné Bàrì beè dààà togó ge bẹ̀l gbẹá káála mm̀ gbáá 1914 vaá àé íná kùbmà tṍó e Ámàgídòn ni kyọgàlà sĩ́ bàlà boò Sétàn ní.—2 Tímotì 3:1; 2 Pítà 3:3.
25 KẼ̀ÈÀ AA KEMÀ Ú
Tṍó e Bàrì oòma kẽè nen ea beè ù nvee mm̀ dùm, à dú gè kolíe kẽ̀èà aa kemà ú. Kpá Káí kọ́ nú ea kil ló sĩ́ìna òb kà kẽ̀èà aa kemà ú ea beè naaá tṍó ea kil nvéeá. Èláíjà, Èláíshà, Jíízọ̀s, Pítà, nè Pọ́ọ̀l beè kẽee gbò nen lọl kemà ú. Nakà tóm dũ̀ùnèí beè valí boo béè kpóó ea aa bá Bàrì. Jìhóvà zigà zìgà kọọ̀ àé kẽenèè “gbò lé nè gbò pọ́lọ́” naa ní e bàé kpáá tõó dùm boo kunukẽ̀í. (Tóm 24:15) Kpá Káí ló nágé bel nyòòmà gbò e bàé kẽeà aa kemà ú kil káála. Níí é tú dọ̀ tṍó e Bàrì ni kẽe gbò ea beè sà, àbèè ge tṍ nóó ból, lọl kemà ú naa ní e bàé zọ Jíízọ̀s tõó káála.—Jọ́ọ̀n 5:28, 29; 11:25; Fílìpàì 3:11; Kùùà Nù 20:5,6.
26 GE FÃ̀ ZỌ (GE BÓ TÃ́A)
Ge fã̀ zọ àbèè ge bó tã́a dú pọ́lọ́ boo béè kọọ̀ níà ge gbĩ́ gè zọ̀ gbò nyómá loá bel, àé láá dú gè kọọ̀ òó kyãamà sĩ́ sí mm̀ zọ àbèè tení dú ló dõona gbò, dì belí ge sí ló nen ea ólò siiá zọ, nen ea ólò mòà nuù dẽe, àbèè nen ea ólò kọ́ dì deèsĩ́. Gbò e bà ólò bó tã́a náa vó boo béè kọọ̀ bà zigà ló kyáá nòòmà nù ea kọ́ọ̀ nyómá gbò e ba beè ù di dùm vaá bà ólò gbóó dú gbò nyómá e kpóó palàge di ló. Gbò zọ gé piìga boo ge kẹlẹ gbò nen naa ní e bàé lọl togó kèbá Bàrì. Ge nó nú ea kuu sĩ́ dee, ge sí mm̀ bĩ́ìnà nu, ge bó biè, ge bagi ìbén, ge dõgẽ tõá nyíé ló, nè ge tú kpóó pọ́lọ́ nyómá naamá nu dṹùnà báà sĩ́ ló ge fã̀ zọ. Gbò kpoò kpá, màgàzíìn, nú e bà ólò ẹ̀bmà gbò gyã́à káála gè nyimá bé e dì deèsĩ́ é meà naa, gbò báà nu ge ẹ̀b boo TV, sọ́l, nè gbò báà nu e bà ká ea ólò naa kọọ̀ bóò biè, gbò zọ, àbèè kpóó ea aa bá zọ á belí nú e náa dú gẹẹ-gẹẹ ló àbèè ge naa kọọ̀ á kpèí ló. Gbele tõ̀ò nú e bà ólò naá kètó, dì belí ge vaalá gyọ́ọ nè gbò e baa ni ú, ge kpá nu zòb gbẹá kè tó, ge kẽ̀èa boo deé e nen beè ù, nú ea kuu bá gbò e ba dóm á géná gè naa, nè sẹ̀lẹ̀ nù ge kalí dáá, à bãaà nàgé mm̀ ge olòó zọ̀ gbò zọ naaá nu. Gbele tõ̀ò tṍó gbò nen ólò ṍ biè tṍó e bà gbĩ́ gè tú kpóó ea aa bá zọ siimá tóm.—Gàlésìà 5:20; Kùùà Nù 21:8.
▸ 10 togó, 10 kpò; 16 togó, 4 kpò
27 BỌ́Ọ́ BỌỌ̀ NÍÍ JÌHÓVÀ
Jìhóvà dú Bàrì Ea Bọọ Èl Dénè Nu, vaá ẹlẹ ní ea beè dèm zivèkà boo bàlà booí é. (Kùùà Nù 15:3) Níà nú ea náa vaá à dú Tẹ̀ Íè kọ̀láá kà nu vaá ié kpóó é, àbèè gbõ̀òme kpóó ge lẹ̀ẹ̀là bel ló kọ̀láá kà nu ea beè dèm me. (Psalm 24:1; Àìzáíà 40:21-23; Kùùà Nù 4:11) A beè naa kọọ̀ kọ̀láá kà nu ea beè dèm á ié gbò log ea é tulè va. Jìhóvà íe nagé kpóó gè íbá ló dõona gbò kọ bàá bẹ̀l. Beele nveè sãá kúm bọ́ọ́ bọọ̀ Bàrì tṍó e beéle vulèe vaá gbànee tṍ ló.—1 Krónikòl 29:11.
28 GE LÀB NVÍN
Ge làb nvín níà tṍó e nen sẹlẹ fẹ́ nvín ea gáà mèà. Níí níì nú ea nááá mm̀ bùló àbèè nú ea silà aa mm̀ bé e dìtõ̀ò kpá ló nen gé meà naa nì. Lọ̀l gé tṍó e nen ni nííná gbàà, nvín níì pọ́ì báàsĩ́ ea dú ló enè ketõ̀ò ea di mm̀ a kà nì. Nvíní dú dõona kà nen ea di boo a lóó.
29 GE NVÈÀ MII LÓ
Níí dú sĩ́deè bóa e bà ólò tú mii àbèè ene kà gbàà ténì íb mii ea ólò di mm̀ nen lọl ló nen nvee ló dõona nèn àbèè níí e ba beè kpoogè dee ló sẹlẹ. Béè ténì íb mii ea ólò di mm̀ nen ní kọlà; plasma, red blood cells, white blood cells, nè platelets.
30 KỌ̀BÈL
Mm̀ Kpá Káí, moǹ bel ea kọlà “kọ̀bèl” níì pọ́ì dõona kà moǹ bel ea tõó dọ̀ kpọ̀té nì. Tṍó e bà kọ́i bel, bà duulài bá deè tṍ, bumái, vaá leléi dee bá. Jìhóvà náa ólò tú gboo gboo ló bá àbèè ge sí bàg gbò e ẹlẹ ne kọ̀bèl. (Próvẹẹ̀b 4:1, 2) Jìhóvà zógè kà lé nu dòòmà bá tẹ̀ nè kà. Kọ̀bèl ea ne palàge siá tóm naa ní e nen é palàge ié vulè kilma ló é kọ̀bèl. (Próvẹẹ̀b 12:1) Jìhóvà vulè pá a gbò, vaá noòmà va nu. À néva dùùlà bá deè tṍ ea é lele dee bá ba gbò lọ̀ bug vaá nvèè bá nèva kọ bàá nó gè bugi togó vaá labví láb mm̀ sĩ́deè ea é léémá ẹlẹ. Kilma ló tẹ̀ nè kà, kọ̀bèl bãàa mm̀ ge nvèè bá nè gbò pá nvín kọ bàá dã́tẽ́ ló nú ea náa vaá à bọ́ló kọ bàá gbàntṍ ló. À tõó nágé dọ̀ ge noòmà va kọ bàá vùlè Jìhóvà, nè a Moǹ Bel ea dú Kpá Káí, nè ge dã́tẽ́ ló gbò nòòkúu ea di m.
31 GBÒ ZỌ
Dẽè nen náa ólò mòà va, bà dú gbò pọ́lọ́ nyómá e bà íe kpóó èlmà gbò nen. Gbò zọ dú gbò pọ́lọ́ nyómá tóm. Ba beè gbóó dú gbò sẹ̀lẹ̀ pọ́lọ́ sì tṍó e bà tú ba lóó naamá gbò ọ́b Bàrì tṍó e bà lọlíe togó kèbá. (Jénesìs 6:2; Júùd 6) Ba beè gbaá ló Sétàn vaá naa uú boo Jìhóvà.—Dìtolónomì 32:17; Lúùk 8:30; Tóm 16:16; Jém̀z 2:19.