Wainma tü kasa shapaakalü atuma naaʼin Juan. Nülatirüin wainma kaʼi sünain nüchajaain aʼyatawaa shipijaainjatkalü aaʼu nüpüshi. Keeʼireesü naaʼin anain nakuwaʼipa nachonnii watta kaʼi. Isapejeʼe nüchiki tia. Shia nüinkaka neʼe anain nia otta nüchajaain nneerü shiaaluʼu nüpüshi otta suwalaajia süsapia tü piichi kaluʼukat nia. Maʼwaishi nia: «¿Jameetkajasaʼa nakuwaʼipa na tapüshikana kasale alatüin tamüin?».

María shia nuʼwayuuse Juan. Shapaasia saaʼin shiaka. Nnojotsü müin anajiraakai saaʼin nümaa chi suʼwayuusekai. Keeʼireesü saaʼin nükaliinjain shia namaa na süchonniikana, nikirajüinjana süpüla kojutüinjatüin wayuu namüin otta kamaneeinjanain naya. Isasü nüchiki tia süka mapüsain nia sutuma tü niʼyataainkat otta wainmain kasa naainjaka. Shapaasü saaʼin María, aaʼayajiraa müsia nümaa chi suʼwayuusekai mayaainjeʼe sütüjaain saaʼu mojeerüin nakuwaʼipa süchonnii sutuma tia. «¿Kaseetkajasaʼa waaʼinrüin müleka ayuuijaale wanee wachon? ¿Jalejeekualeerü nneerü süpüla tü wunuʼu nepinaseinjatkat?», müsü shia.

Niʼrüin Juan sümaa María, eeʼiratüitpain nakuwaʼipa na wayuu kepiakana naʼütpünaa. Nnojoliinnapa akaaliinjiraain maʼakaapuʼu sümaiwa, wainmaitpa kasa naainjakat. Tü alatakat namüin alatüsü shia sümüin kasayuu nanain otta naʼaleewainyuu. Shapaasü naaʼin sünain tü nakuwaʼipainjatkat watta kaʼi. «Kasataalejeseʼe sajaʼttüin tü kasa mojusükat süpüla talatüin waaʼin otta anain waaʼin», maʼwaisü María. Jaʼitainna akaaliinjiraain naya, ayatüsia isain nachiki nakuwaʼipa.

Yootiraaka Juan sümaa María süchiki tü kasa shapaakalü atuma naaʼin.

«Anasüjeʼe paashin müleka watüjaale saaʼu tü kasa aapakat wamüin talataa aaʼin otta jimataa aaʼin», müshi Juan.

«Aa». Sümaka María. Jülüjaa müsü taaʼin tü pümakat. Otta eesüjaʼa süpüla sunoukteʼerüin tü alatakat wamüin maaʼutpünaa.

«¿Jaleetka shia wapüla? Wainma maʼin iküleesiairua otta wainma neʼe sünüiki wayuu», nümaka Juan. Nnojoishii süpüla woʼunüin suluʼupünaa süpüshuaʼa tü iküleesiakalüirua. Naashin nayakana, natüjaa aaʼu kasain choʼujaain sümüin wayuu, nnojotpajaʼa kasain naaʼinrüin süpüleerua.

Mayaainjeʼe anain sümüin María tü nümakat Juan, shia keeʼireeka saaʼin aneein sukuwaʼipa sümaa süpüshi. Sütüjaa aaʼu süinkeerüin shia.

Eesüjaʼa shapaale paaʼin maʼaka naaʼin Juan otta María. Matüjainsat nnojolaa tia. Keeʼireesü naaʼin na wayuukana, jimatüin naaʼin, talatüin naaʼin otta anain nakuwaʼipa sümaa napüshi. Nnojotpajaʼa müin shia. ¿Eesüche süpüla jimatüin saaʼin wayuu sümaa talatüin saaʼin?

Shiʼrawalin María jimatüin naaʼin otta talatüin naaʼin Ramón sümaa Carmen, tü nuʼwayuusekat. Sümaka nümüin Juan süsakirüinjatüin Carmen kasain saaʼinrüin süpüla müinjatüin sukuwaʼipa. Süsakiraka shia.

«María, alatüsü kasa mojusü wamüin otta shapaasü waaʼin», sümaka Carmen. «Shiasaʼa müin tantaka sünain wanee karaloukta akaaliinjaka waya. Süküjüin wamüin tü waaʼinrajatkat süpüla jimatüinjatüin waaʼin otta talatüinjatüin waaʼin. Sükaaliinjain waya süpüla talatüin waaʼin mayaainjeʼe eein tü kasa shapaakalü atuma waaʼin».

Sütüjaweeka aaʼu María jaralüin tia karalouktakat. «Mayaainjeʼe kakaliairüin süshajünüin tia karalouktakat, chajatü shia ashajünüin chaa Israel. Süpülajatü wayuu süpüshuaʼa, jaʼitairü kasain sunoujain anain. Ashajünüirü shia suluʼu wainma anüikii süpüla saashajeʼerüin shia wayuu maʼleekalia. Wainma na eʼikülii aashajaakana süchiki suluʼu nakaraloukse. Otta aapaanüsü shia süpüla shiyuʼnnüin wanee ley yala suluʼujee», sümaka Carmen.

Shiʼreein maʼin María tia karalouktakat makalaka suʼunüin aliika shipialuʼumüin Carmen. Saashajeʼeraka Carmen waneeirua pütchi suluʼuka süchiki tüü:

Sukuwaʼipa shipijia tepichi

• 

  «Pikiraja püchon wanaajiraa sümaa tü wopu kaluʼuinjachikalü nia; laülaapa nia nnojoleechi ojunujaain suulia».

• «Jiakana kachonshiikana, anainjatü jünüiki namüin na jüchonniikana suulia naashichijaain jooʼomüin».

Aʼyatawaa otta nneerü

• 

  «Chi eekai kaʼruwaralin, anakaja müleka nuuʼulaale jooluʼu suulia aʼluwajaa. Anashi müleka niʼyataale süpüla tü niküinjatkat aaʼu je süpüla tü nümüliajiainjatkat wayuu eekai müliain».

• «Chi eekai [sukuʼlajaain] naaʼin sünain aʼyatawaa, nnojoleechi ekinnüin».

Akaijaa otta asaa yootshi

• 

  «Anakaja wooʼulaale suulia tü yarüttakat atüma waaʼin, tü mojukat atüma wakuaippa».

• «Malashi wayuu sutuma tü wiinokot. Mamainnasü naaʼin wayuu sutuma tü asüüshikat. Chi eekai naapüin naaʼin sünain asawaa, nnojoishi kekiin».

Wulein sukuwaʼipa wayuu

• 

  «Anakaja müleka kojutule jütüma jüpüshua sukuaippa kaʼwayuusee. Je jia kaʼwayuusekana, kojut jütüma na juʼwayuusekana».

• «[Nnojo] juʼluwajiraain jukuaippa sümaa wayuu jierü otta wane jierü nümaa wane toolo».

• «Chi eekai niirakaain sümüin wane jierü sümaa keeʼireein naaʼin amaʼüjirawaa sümaa, shiimüin sünain kaainjalain nia wanaa nümaa eekai nümaʼüjaain sümaa wayuu nnojotkat nuʼwayuusein».

Sukuwaʼipa wayuu sümaa süpüshi

• 

  «Kojut pütüma püshi otta püi».

• «Poonoo sümaa nünüiki püshi süka niain kachoin pia. Nnojo mojutüin pümüin sünüiki püi saaʼujee laülaaitpain shia».

• «Jia tooloyuukana waneʼewaʼire jukua, anakaja müleka aire jüpüla juʼwayuuse maa aka alin jia jüpülajiraa. Akaʼaya jiakana jieyuukana, anakaja müleka kojutule jütüma juʼwayuuse».