Oyin sọn Olọn mẹ Wá lọ Gbọn Owhe lẹ Gblamẹ

JEHOVAH Jiwheyẹwhe jlo dọ gbẹtọ ni yọn oyin etọn bo yi i zan. Ehe sọawuhia son nugbo lọ mẹ dọ E do oyin Etọn lọ hia omẹ awe tintan lẹ to aigba ji. Mí yọnẹn dọ Adam po Evi po ko yin mẹhe jẹakọ hẹ oyin Jiwheyẹwhe tọn na whenuena Evi ji Kaini godo, sọgbe hẹ owe kinkan Heblu tọn tintan lọ, e dọmọ: “Yẹn mọ sunnu de yí gbọn alọgọ [Jehovah] tọn mẹ.”—Gẹnẹsisi 4:1.

To nukọnmẹ, mí hia dọ gbẹtọ nugbonọ lẹ taidi Enọku po Noa po “zinzọnlin po Jiwheyẹwhe nugbo lọ po.” (Gẹnẹsisi 5:24; 6:9) Whelọnu lo, yelọsu dona ko yọn oyin Jiwheyẹwhe tọn. Oyin lọ lun Osingigọ daho lọ tọ́n po dawe dodonọ Noa po whẹndo etọn po. Mahopọnna atẹṣiṣi daho lọ to ojlẹ de mẹ to nukọnmẹ to Babẹli, devizọnwatọ nugbo Jiwheyẹwhe tọn lẹ gbẹ po to nukọnzindo nado yi oyin lọ zan. E sọawuhia whla kanweko lẹ to osẹ́n he Jiwheyẹwhe yi na Islaeli lẹ mẹ. To owe Deutelonomi tọn kẹdẹ mẹ, e sọawuhia whla 551.

To azan whẹdato lẹ tọn gbe, matin ayihaawe, Islaelivi lẹ ma dekọ sọn oyin Jiwheyẹwhe tọn yiyizan mẹ gba. Ye tlẹ nọ yi i zan to nudidọ do ode awetọ mẹ. Mí hia (to Heblugbe tintan lọ mẹ) dogbọn Boazi dali he to nudọdo gbingbẹntọ etọn lẹ dọmọ: “Jehovah ni tin to mì de.” Ye na gblọndo dọmọ: “Jehovah ni dona we.”—Luti 2:4.

Gbọn whenuho Islaelivi lẹ tọn gblamẹ kaka jẹ ojlẹ he mẹ ye lẹgọwa Juda to kanlinmọgbe ninọ yetọn godo to Babilọni, oyin Jehovah tọn gbẹ sọ vọ yin nuhe nọ yin yiyizan paa. Ahọlu Davidi, dawe de he mẹ ahun Jiwheyẹwhe tọn tindo homẹhunhun te, yi oyin sọn olọn mẹ wa lọ zan whla susugege—e sọawuhia whla kanweko lẹ to psalm he e wlan le mẹ. (Owalọ lẹ 13:22) Oyin Jiwheyẹwhe tọn sọ vọ yin nuhe yin yiyi do oyin mẹdetiti tọn Islaelivi susu lẹ tọn mẹ ga. Nalete mí nọ hia dogbọn Adonijah (“Oklunọ ṣie wẹ Jah”—“Jah” yin alọpa gli Jehovah tọn), Isaia (“Whlẹngan Jehovah tọn”), Jonathan (“Jehovah ko namẹ”), Mika (“Mẹnu wẹ taidi Jah?”) podọ Jọṣua (“Jehovah yin Whlẹngan”) dali.

To Gbonu Biblu lọ Tọn

Kunnudenu lẹ sọ vọ tin ga sọn asisa he tin to gbonu na Biblu lọ lẹ mẹ na yizan susu oyin sọn olọn mẹ lọ tọn to ojlẹ fliflimẹ tọn lẹ mẹ. To 1961, otò ṣiọdidi tọn hohowhenu tọn de yin domọna madẹn do huwaji wheyihọ Jelusalẹm tọn, sọgbe hẹ linlin de to owe Israël Exploration Journal (Volume 13, sọha 2) mẹ. To ado etọn lẹ go wẹ nukinkan Heblu lẹ tin te he taidi nuhe yin kinkan sọn ada awetọ owe kanweko ṣinatọn jẹnukọnna whenu mítọn tọn. Nukinkan lẹ bẹ hodidọ lẹ hẹn taidi “Jehovah wẹ Jiwheyẹwhe aigba lọ pete tọn.”

To 1966, linlin de yin zinzinjẹgbonu to owe Israël Exploration Journal (Volume 16, sọha 1) mẹ dogbọn ada ozẹn gbigbà tọn delẹ dali he tindo wekinkan Heblu tọn lẹ to ye ji heyin mimọ to Arad, to huwaji Islaeli tọn. Ehelẹ yin kinkan to ada awetọ owhe kanweko 7 J.W.M. tọn. Dopo to ye mẹ yin wekanhlanmẹ mẹdetiti tọn de hlan dawe de heyin Eliashib. Wekanhlanmẹ lọ bẹjẹeji dole: “Hlan klunọ ṣie Eliashib: Na Jehovah ni kan jijọho towe biọ.” Podọ e dotana dole: “E nọ nọ owhé Jehovah tọn gbe.”

To 1975 po 1976 po, archéologue (whenuho-kantọ dokuntọ) lẹ he to azọn wa to Négueb hunnusẹ sọn bẹplidopọ nukinkan Heblu po phénicie tọn lẹ po go to ado lẹ go, ozẹn sẹdotẹn lẹ po agban zannu tọn lẹ po go. Nukinkan lẹ bẹ hogbe Heblu tọn na Jiwheyẹwhe hẹn podọ ga oyin Jiwheyẹwhe tọn, yedọ YHWH to wekun Heblu tọn lẹ mẹ. To Jelusalẹm lọsu, avọkan hiha fataka tọn pẹvi de yin mimọ to agọe, vlavo he ko tin to aimẹ jẹnukọnna kanlinmọgbenu yiyi Babilọni tọn. Dodinnanutọ lẹ dọ dọ whenuena e yin hunhun, oyin Jehovah tọn to Heblugbe mẹ yin mimọ to e ji.—Biblical Archaeology Review, mars/avril 1983, weda 18.

Apajlẹ devo heyin yizan oyin Jiwheyẹwhe tọn tọn yin mimọ to nuhe yin yiylọ dọ “wekanhlanmẹ Lachis tọn lẹ” mẹ. Wekanhlanmẹ ehelẹ, heyin kinkan do ozẹn gbigbà lẹ ji, yin mimọ to 1935 po 1938 po ṣẹnṣẹn to gbakija Lachis tọn lẹ mẹ, heyin otò-gangan nukundeji tọn de to whenuho Islaeli tọn mẹ. Ye taidi nuhe yin kinkan dogbọn awhangan nuhọtọ Juda tọn de dali hlan ogan etọn, heyin Yaosh, to Lachis, vlavo to awhan he jọ to Islaeli po Babilọni po ṣẹnṣẹn hlan vivọnu owhe kanweko ṣinawetọ J.W.M..

To ozẹn gbigbà ṣinatọn he yè sọgan hia lẹ mẹ, ṣinawe bẹ owẹn yetọn jẹeji po nudọdomẹ de po taidi: “Na Jehovah ni hẹn klunọ ṣie nado mọ ojlẹ ehe to agbasalilo mẹ!” To popolẹpo mẹ, oyin Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia whla 11 to owẹn ṣinawe lẹ mẹ, he dohia hezeheze dọ oyin Jehovah tọn duvivi yizan egbesọegbesọ tọn dibla jẹ vivọnu owhe kanweko 7tọ J.W.M. tọn.

Togan boṣiọsẹntọ lẹ tlẹ yon bo nọ yi oyin sọn olọn mẹ lọ zan whenuena ye to hodọ dogbọn Jiwheyẹwhe Islaelivi lẹ tọn dali. Nalete, to Zannu Moabi tọn lọ ji, Ahọlu Mésa Moabi tọn to goyi dogbọn nuyiwa awhanfunfun tọn sọta Islaeli dali, to nudevo lẹ mẹ, dọmọ: “Kemosh dọ na mi, ‘Yì, yí Nebô sọn Islaeli si!’ Nalete yẹn yi to zanmẹ bo hoavun sọta ẹ sọn afọnnu-fuu kaka jẹ whemẹ, bo yí i bo hù mẹlẹpo . . . Podọ yẹn ze [nuzinzan] Jehovah tọn lẹ sọn finẹ, bo dọn ye jẹ Kemosh nukọn.”—Sur la pierre et l’argile, dogbọn Henri Michaud dali, weda 38, 39, 101.

Whenuena e to hodọ dogbọn yizan oyin Jiwheyẹwhe tọn tọn he ma yin Biblu tọn ehe lẹ dali, owe Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (Owe Sinsẹ̀n tọn he nọ basi zẹẹmẹ Alẹnu Hoho lọ tọn) lọ, to bladopọ atọ̀ntọ, mimá weda tọn 538 lọ mẹ, dọmọ: “Nalete, kunnudenu kinkan 19 delẹ heyin Tétragramme lọ tọn to ninọmẹ jhwh me lọ dekunnu to whẹho ehe mẹ hlan hojọhodọtọ-yinyin T[exte] M[assorétique] lọ tọn; onu hugan mọ sọgan yin nukundo, hugan polẹpo sọn Wekinkan bẹsẹdo Arad tọn lẹ mẹ.”—Lilẹdogbedevomẹ sọn Janmangbe mẹ.

Oyin Jiwheyẹwhe tọn Mayin Winwọn gba

Akọjijẹ hẹ po yizan oyin Jiwheyẹwhe tọn po ehe to nukọnzindo kaka jẹ azan Malaki tọn lẹ gbe, he nọgbẹ̀ to dibla yi owhe 400 lẹ jẹnukọnna ojlẹ Jesu tọn. To owe Biblu tọn he tindo yinko etọn lọ mẹ, Malaki yi otẹn daho de na oyin sọn olọn mẹ wa lọ, dogbọn yiyizan whla 48 to polẹpo mẹ dali.

Dile ojlẹ to yiyi, Ju susu wa jẹ ninọ aigba he dẹn do Islaeli lẹ ji, podọ delẹ to ye mẹ ma sọ nọ hia Biblu lọ to Heblugbe mẹ gba. Nalete, to owhe kanweko 3tọ J.W.M. mẹ, bẹjẹeji de yin bibasi nado lẹ ada Biblu tọn he tin to whenẹnu lọ (Alẹnu Hoho) lọ do Glẹkigbe mẹ, ogbe akọjọpli tọn yọyọ lọ. Ṣigba oyin Jiwheyẹwhe tọn ma yin nukunpẹvi do pọn gba. Lẹdogbedevomẹtọ lẹ hẹn ẹn dote, bo nọ wlan ẹn to ninọmẹ Heblu tọn etọn mẹ. Vọkan hohowhenu tọn lẹ heyin septante Glẹki tọn lẹ tọn he ko yin sẹdotẹnmẹ kaka jẹ azan mítọn gbe dekunnuna enẹ.

Whelọnu lo, etẹwẹ yin ninọmẹ lọ whenuena Jesu zinzọnlin to aigba ji? Nawẹ mí sọgan yọnẹn gbọn eyin vlavo ewọ po apọsteli etọn lẹ po yi oyin Jiwheyẹwhe tọn lọ zan?

[Yẹdide to weda 12]

To wekanhlanmẹ ehe mẹ, he tin to ada ozẹn gbigbà de tọn ji to ada awetọ owhe kanweko ṣinawetọ J.W.M. lọ mẹ, oyin Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia whla awe.

[Asisa Yẹdide tọn]

(Foto sọn dagbewa Israel Department of Antiquities and Museums tọn mẹ)

[Yẹdide lẹ to weda 13]

Oyin Jiwheyẹwhe tọn sọ vọ yin mimọ to wekanhlanmẹ Lachis tọn lẹ mẹ podọ to Zannu Moabi tọn ji ga