Weta Ẹnẹ
Awuwiwle po Aijijẹ Boṣiọ Blibata de Tọn Po
1. Naegbọn mí dona tindo ojlo to ninọmẹ he fọndote to owhe ao godo he Ahọlu Nẹbukadnẹzali hẹn Daniẹli po mẹdevo lẹ po yì kanlinmọgbenu?
OWHE ao ko juwayi sọn whenue gbọ́n Ahọlu Nẹbukadnẹzali hẹn Daniẹli po “omẹ nukọntọ aigba” Juda tọn lẹ po yì kanlinmọgbenu to Babilọni. (2 Ahọlu lẹ 24:15) Jọja Daniẹli to devizọnwa to họ̀nmẹ ahọlu tọn to whenuena ninọmẹ ayimajai sinsinyẹn tọn de fọndote. Naegbọn ehe dona fọ́n ojlo mítọn dote? Na e mayin lehe Jehovah dádo whẹho lọ mẹ gbọn whlẹn ogbẹ̀ Daniẹli po mẹdevo lẹ po tọn gán kẹdẹ wẹ gba ṣigba e sọ na mí numimọ nukọnyiyi debọdo-dego ahọluigba dọdai Biblu tọn lẹ kakajẹ ojlẹ mítọn lẹ mẹ.
AHỌLUIGBAGÁN DE PANNUKỌN NUHAHUN SINSINYẸN DE
2. Whetẹnu wẹ Nẹbukadnẹzali kudlọ dọdai tọn etọn tintan?
2 Yẹwhegan Daniẹli wlan dọmọ: “To owhe awetọ ahọludu Nẹbukadnẹzali tọn tọn mẹ, Nẹbukadnẹzali kú odlọ lẹ; yè sọ hẹn gbigbọ etọn jẹtukla, amlọn etọn sọ klọ́n sọn e dè.” (Daniẹli 2:1) Nẹbukadnẹzali, ahọlu Ahọluigba Babilọni tọn wẹ dlọkutọ lọ. Po kọdetọn dagbe po e ko lẹzun gandutọ aihọn tọn to owhe 607 J.W.M. to whenuena Jehovah Jiwheyẹwhe jotẹnna ẹn nado và Jelusalẹm po tẹmpli etọn po sudo. To owhe awetọ gandudu Nẹbukadnẹzali tọn mẹ taidi gandutọ aihọn tọn (owhe 606/605 J.W.M.), Jiwheyẹwhe yí odlọ budonamẹ tọn de hlan ẹn.
3. Mẹnu lẹ wẹ ma penugo nado detana odlọ ahọlu lọ tọn, podọ nawẹ Nẹbukadnẹzali yinuwa gbọn?
3 Odlọ ehe hẹn ayimajai wá na Nẹbukadnẹzali sọmọ bọ e ma sọgan damlọn. To jọwamọ liho, e tin to jejeji nado yọ́n zẹẹmẹ etọn. Ṣigba ahọlu huhlọnnọ lọ ko wọnji odlọ lọ go! Enẹwutu e ylọpli na nujlẹtọ Babilọni tọn lẹ, afinyọnnọ lẹ, po owọntọ lẹ po, bo biọ dọ yé ni basi zẹẹmẹ odlọ lọ tọn bo detana ẹn. Azọ́n lọ hugan huhlọn yetọn. Awugbopo yetọn gblehomẹ na Nẹbukadnẹzali sọmọ bọ e degbè “nado và omẹ nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹpo” sudo. Gbedide ehe na hẹn yẹwhegan Daniẹli nado mọ mẹhutọ heyin dide lọ nukun-sọ-nukun. Etẹwutu? Na ewọ po gbẹdohẹmẹtọ Heblu atọ̀n etọn lẹ po—yèdọ Hanania, Miṣaẹli, po Azalia po—yin hihia gọna nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹ.—Daniẹli 2:2-14.
DANIẸLI WHLẸNMẸGAN
4. (a) Nawẹ Daniẹli yọ́n nuhe tin to odlọ Nẹbukadnẹzali tọn mẹ po zẹẹmẹ etọn po gbọn? (b) Etẹwẹ Daniẹli dọ nado do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn hia hlan Jehovah Jiwheyẹwhe?
4 To yinyọ́n whẹwhinwhẹ́n lọ na gbedide aplà Nẹbukadnẹzali tọn pó godo, “Daniẹli sọ yì họmẹ, bo biọ sọn ahọlu dè na e ni na ojlẹ de e, na ewọ nido do otadena lọ hia ahọlu.” Ehe yin alọkẹyi. Daniẹli lẹkọyi owhé etọn gbè, bọ ewọ po họntọn Heblu atọ̀n etọn lẹ po hodẹ̀, bo biọ “lẹblanu lẹ sọn Jiwheyẹwhe olọn tọn dè gbọn aṣẹ he tọn dali.” To numimọ de mẹ to ozán enẹ dopolọ mẹ, Jehovah do aṣli odlọ lọ tọn hia Daniẹli. Po pẹdido po, Daniẹli dọmọ: “Donanọ oyín Jiwheyẹwhe tọn ni yin kakadoidoi, na etọn wẹ nuyọnẹn po hlọnhlọn po yin: podọ e sọ nọ diọ ojlẹ lẹ po osaa lẹ po: e nọ diọtẹnna ahọlu lẹ sẹ̀, bosọ nọ ze ahọlu lẹ daga: e nọ na nuyọnẹn hlan nuyọnẹntọ lẹ, po oyọnẹn po hlan yé he yọ́n wuntuntun. E nọ dè onú sisosiso po aṣli po hia: ewọ yọ́n nuhe tin to zinvlu mẹ, podọ e dè wẹ hinhọ́n sọ nọ nọ̀.” Na wuntuntun mọnkọtọn, Daniẹli pagigona Jehovah.—Daniẹli 2:15-23.
5. (a) To whenuena e tin to ahọlu lọ nukọn, nawẹ Daniẹli yí gigo lọ hlan Jehovah gbọn? (b) Naegbọn mí dona tindo ojlo to zẹẹmẹ Daniẹli tọn mẹ to egbehe?
5 To azán awetọ gbè, Daniẹli dọnsẹpọ Aliọki, awhàngan agbóhọtọ lọ, he ko yin dide nado và sunnu nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹ sudo. To yinyọnẹn mẹ dọ Daniẹli sọgan detana odlọ lọ, Aliọki hẹn ẹn jẹ ahọlu dè to afọdopolọji. To ma yí gigo depope na ede mẹ, Daniẹli dọna Nẹbukadnẹzali dọmọ: “Jiwheyẹwhe de tin to olọn mẹ he nọ dè aṣli lẹ hia, podọ ewọ ko sọ hẹn nuhe na tin to azán godo tọn lẹ mẹ zun yinyọnẹn hlan Nẹbukadnẹzali.” Daniẹli wleawufó nado dehia e mayin sọgodo Ahọluigba Babilọni tọn kẹdẹ wẹ gba ṣigba todohukanji nujijọ aihọn tọn bẹsọn azán Nẹbukadnẹzali tọn gbè jẹ azán mítọn gbè podọ to godo etọn.—Daniẹli 2:24-30.
ODLỌ LỌ—YIN FINFLIN
6, 7. Odlọ tẹwẹ Daniẹli flin ahọlu?
6 Nẹbukadnẹzali dotoai po sọwhiwhe po dile Daniẹli basi zẹẹmẹ dọmọ: “Ahọlu E, hiẹ mọ, bosọ doayi boṣiọ daho de go. Boṣiọ he, he yin hlọnhlọnnọ, podọ sisẹ́ mẹhetọn yin gigodahonọ, ṣite to nukọn towe; podọ mimọ etọn lọ sọ yin nudobu. Na boṣiọ he tọn, ota etọn tin sọn sika dagbedagbe mẹ, anọ́ etọn po awà etọn lẹ po sọn fataka mẹ, ohòtò etọn po asapada etọn lẹ po sọn gànvẹẹ mẹ. Azàngàndán etọn lẹ sọn gànyuu mẹ, afọ etọn lẹ adade sọn gànyuu mẹ, podọ adade sọn okò mẹ. Hiẹ to mimọ kaka bọ yè do sán zannu matin alọ lẹ de jẹgbonu, he hò boṣiọ lọ to afọ etọn he tin sọn gànyuu po okò po mẹ lẹ ji, bosọ gbà yé do flinflin. Whenẹnu wẹ yè gbà gànyuu lọ, okọ̀ lọ, gànvẹẹ lọ, fataka lọ, po sika lọ po do flinflin dopọ, bọ e sọ lẹzun taidi núyọ vẹngbaji alúnlùn mẹ tọn lẹ; jẹhọn sọ bẹ́ yé yì, bọ yè ma sọ do mọ otẹn de na yé gba: podọ zannu he hò boṣiọ lọ sọ lẹzun osé daho de, bosọ gọ́ aigba lọ pete.”—Daniẹli 2:31-35.
7 Lehe Nẹbukadnẹzali na ko yin whinwhàn nado sè lehe Daniẹli hùngona odlọ lọ do sọ! Ṣigba nọte! Ogbẹ̀ sunnu nuyọnẹntọ Babilọni tọn lẹ na yin whinwhlẹngan eyin Daniẹli sọgan detana odlọ lọ kẹdẹ. To hodidọ do ede po họntọn Heblu atọ̀n etọn lẹ po tamẹ, Daniẹli lá dọmọ: “Ehe wẹ odlọ lọ; míwlẹ bo nasọ dọ otadena etọn to ahọlu nukọn.”—Daniẹli 2:36.
AHỌLUDUTA HE TINDO JẸHẸNU HE GBỌNVO PETE DE
8. (a) Mẹnu kavi etẹwẹ Daniẹli detana ota sika lọ tọn nado yin? (b) Whetẹnu wẹ ota sika tọn lọ wá tintin mẹ?
8 “Ahọlu E, hiẹ wẹ ahọlu ahọlu lẹ tọn, mẹhe Jiwheyẹwhe olọn tọn ko na ahọludu, huhlọn, po gándido po, po gigo po hlan; podọ fie ovi gbẹtọ lẹ tọn lẹ nọ nọ̀ depope, gbekanlin danji tọn lẹ po ohẹ olọn tọn lẹ po wẹ ewọ ko na do alọ towe mẹ, bo ko sọ hẹn we nado dugán to yemẹpo ji: hiẹ wẹ ota sika tọn.” (Daniẹli 2:37, 38) Hogbe ehelẹ gando Nẹbukadnẹzali go to whenuena Jehovah ko yí ì zan nado và Jelusalẹm sudo godo, to owhe 607 J.W.M. Ehe yinmọ na ahọlu he yin zize do ofìn ji to Jelusalẹm lẹ wá sọn kúnkan Davidi tọn mẹ, mẹhe yin ahọlu yiamisisadode Jehovah tọn. Tatọ-tònọ Juda tọn wẹ Jelusalẹm yin, yèdọ ahọluduta yẹhiadonu Jiwheyẹwhe tọn he nọtena nupojipetọ-yinyin Jehovah tọn to aigba ji. Po vasudo tòdaho enẹ tọn po to owhe 607 J.W.M., ahọluduta yẹhiadonu Jiwheyẹwhe tọn enẹ ma sọ tin ba. (1 Otannugbo lẹ 29:23; 2 Otannugbo lẹ 36:17-21) Huhlọn debọdo-dego aihọn tọn he yin tenọna gbọn adà gànvẹẹ boṣiọ lọ tọn dali sọgan dugán todin do aihọn ji matin didademẹ sọn ahọluduta yẹhiadonu Jiwheyẹwhe tọn dè. Taidi ota sika tọn, yèdọ gànvẹẹ he họakuẹ hugan to ojlẹ hohowhenu tọn lẹ mẹ, Nẹbukadnẹzali ko tindo jẹhẹnu lọ nado bli ahọluduta enẹ sú gbọn Jelusalẹm vivasudo dali.—Pọ́n “Ahọlu Awhànfuntọ de Gbá Ahọluigba De,” to weda 63.
9. Etẹwẹ ota sika tọn lọ nọtena?
9 Nẹbukadnẹzali, he dugán na owhe 43, yin tatọ na hukan gandudu tọn he dugán do Ahọluigba Babilọni tọn ji. E bẹ yọnwẹn etọn Nabonidu po visunnu etọn mẹho, Evili-mẹlodaki po hẹn. Hukan gandudu tọn enẹ zindonukọn na owhe 43 dogọ, kakajẹ okú visunnu Nabonidu tọn Bẹlṣazali tọn whenu, to owhe 539 J.W.M. (2 Ahọlu lẹ 25:27; Daniẹli 5:30) Enẹwutu ota sika tọn to yẹdide odlọ lọ tọn mẹ nọtena e mayin Nẹbukadnẹzali kẹdẹ gba, ṣigba hukan gandudu Babilọni tọn pete.
10. (a) Nawẹ odlọ Nẹbukadnẹzali tọn dohia dọ Huhlọn Aihọn Babilọni tọn ma na dẹn-to-aimẹ gbọn? (b) Etẹwẹ yẹwhegán Isaia dọ dọdai etọn dogbọn awhàngbatọ Babilọni tọn dali? (c) Linlẹn tẹmẹ wẹ Medo-Pẹlsia yidò hugan Babilọni te?
10 Daniẹli dọna Nẹbukadnẹzali dọmọ: “To hiẹ godo wẹ ahọludu devo whèhú hlan we na tite.” (Daniẹli 2:39) Ahọluduta lọ he anọ́ po awa fatakanọ boṣiọ lọ tọn lẹ po nọtena na bọdo hukan gandudu Nẹbukadnẹzali tọn go. Owhe 200 lẹ jẹnukọn, Isaia ko dọ dọdai ahọluduta ehe tọn, bo tlẹ na yinkọ ahọlu awhàngbatọ etọn tọn—yèdọ Kilusi. (Isaia 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) Ahọluigba Mẹdo-Pẹlsia tọn wẹ ehe yin. Dile etlẹ yindọ Medo-Pẹlsia wleawuna nukunhunhun daho de he ma sọgan yin yiyijlẹdo enẹ heyin Ahọluigba Babilọninu lẹ tọn go, ahọluduta godotọn ehe yin yiyijlẹdo fataka go, yèdọ gànvẹẹ de he ma họakuẹ sọ sika. E yìdo na Huhlọn Aihọn tọn heyin Babilọninu lẹ tọn na e ma tindo jẹhẹnu lọ nado bli Juda, yèdọ ahọluduta yẹhiadonu Jiwheyẹwhe tọn po tatọ-tònọ etọn po to Jelusalẹm sú gba.
11. Whetẹnu wẹ hukan gandudu Nẹbukadnẹzali tọn busẹ sọn aimẹ te?
11 To owhe 60 delẹ to odlọ lọ didehia godo, Daniẹli mọ vivọnu hukan gandudu Nẹbukadnẹzali tọn. Daniẹli tin to finẹ to ozán 5/6 octobre owhe 539 J.W.M. tọn mẹ, to whenuena awhànpa Mẹdo-Pẹlsia tọn lọ gbawhàn Babilọni he taidi nuhe ma sọgan yọ́n hòyí tọn bo hù Ahọlu Bẹlṣazali. Po okú Bẹlṣazali tọn po, ota sika tọn boṣiọ lọ tọn—yèdọ Ahọluigba Babilọni tọn—busẹ.
AHỌLUDUTA DE HẸN KANLINMỌ LẸ JẸ MẸDEKANNU
12. Nawẹ gbedide heyin didetọn gbọn Kilusi dali to owhe 537 J.W.M. yin alenu de na Juvi he tin to kanlinmọgbenu lẹ gbọn?
12 Mẹdo-Pẹlsia diọtẹnna Ahọluigba Babilọni tọn taidi huhlọn aihọn tọn he yiaga hugan lọ to owhe 539 J.W.M. To owhe 62 mẹvi-yinyin mẹ, Daliusi Medianu lọ lẹzun ogán tintan lọ he gbawhàn tòdaho Babilọni tọn. (Daniẹli 5:30, 31) Na ojlẹ gli de, ewọ po Kilusi Pẹlsianu lọ po nọpọ do dugán do Ahọluigba Mẹdo-Pẹlsia tọn ji. To whenuena Daliusi kú, Kilusi kẹdẹ lẹzun tatọ Ahọluigba Pẹlsia tọn. Na Juvi he tin to Babilọni lẹ, gandudu Kilusi tọn zẹẹmẹdo tundote sọn kanlinmọgbenu. To owhe 537 J.W.M., Kilusi dè gbedide de tọ́n he na dotẹnmẹ Juvi he tin to kanlinmọgbenu to Babilọni lẹ nado lẹgọyi otò yetọn mẹ bo vọ́ Jelusalẹm po tẹmpli Jehovah tọn po gbá. Ṣigba, ahọluduta yẹhiadonu Jiwheyẹwhe tọn, mayin vivọ́ ze sinai to Juda po Jelusalẹm po gba.—2 Otannugbo lẹ 36:22, 23; Ẹzla 1:1–2:2a.
13. Etẹwẹ anọ́ po awa fataka tọn lẹ po to odlọ boṣiọ Nẹbukadnẹzali tọn lọ mẹ nọtena?
13 Anọ́ po awa fataka tọn lẹ po to odlọ boṣiọ tọn lọ mẹ nọtena hukan ahọlu Pẹlsianu lẹ tọn bẹsọn Kilusi Daho lọ ji. Hukan gandudu enẹ tọn dẹn-to-aimẹ hugan owhe 200 lẹ. Eyin didọ dọ Kilusi kú to whenuena e to mẹgbeyinyan awhànfunfun tọn de ji to owhe 530 J.W.M. To ahọlu 12 he bọdego to ofìn Ahọluigba Pẹlsianu lẹ tọn ji mẹ, e whè gbau 2 yinuwa hẹ omẹ dide Jehovah tọn lẹ to aliho dagbe mẹ. Dopo wẹ Daliusi I (Pẹlsianu), podọ awetọ wẹ Altakẹlkesi I.
14, 15. Godonọnamẹ tẹwẹ Daliusi Daho lọ po Altakẹlkesi I po na Juvi lẹ?
14 Daliusi I yin atọ̀ntọ to hukan ahọlu Pẹlsianu lẹ tọn mẹ to Kilusi Daho lọ godo. Omẹ awe he jẹnukọn lẹ wẹ Cambyses II po nọvisunnu etọn Bardiya po (kavi vlavo Gaumata he doyẹklọmẹ nado yin Nujlẹtọ). To ojlẹ he mẹ Daliusi I, he sọ yin yinyọnẹn taidi Daliusi Daho lọ, jẹ ofìn ji to owhe 521 J.W.M., azọ́n tẹmpli Jelusalẹm tọn vivọgbá tin to alọhẹndotenamẹ glọ. To mimọ kandai he bẹ gbedide Kilusi tọn hẹn to wesẹdotẹn mẹ to Ecbatane godo, Daliusi basi hugan dide alọhẹndotenamẹ lọ sẹ to 520 J.W.M. E sọ wleawu akuẹ tọn sọn adọkun-potin ahọlu tọn mẹ na tẹmpli lọ gbigbá.—Ẹzla 6:1-12.
15 Ahọlu Pẹlsia tọn he bọdego nado nọgodona Juvi lẹ to vivẹnudido hinhẹngọwa lọ tọn mẹ wẹ Altakẹlkesi I, mẹhe dugán bọdo otọ́ etọn Ahasuelusi (Xerxès I) go to owhe 475 J.W.M. Longuemain wẹ whẹ̀nyín Altakẹlkesi tọn na adusilọ etọn dite hugan amiyọn tọn wutu. To owhe 20tọ gandudu etọn tọn whenu, to owhe 455 J.W.M., e deazọnna Juvi ahànkọnnọtọ etọn Nẹhemia nado yin tògan Juda tọn podọ nado vọ́ adó Jelusalẹm tọn lẹ gbá. Afọdide ehe dohiagona bẹjẹeji ‘osẹ ṣinawe owhe tọn lọ lẹ’ he yin titodohukanji to weta 9tọ owe Daniẹli tọn mẹ bo ze dodonu azán lẹ tọn dai na awusọhia podọ okú Mẹssia, kavi Klisti, yèdọ Jesu Nazalẹti tọn.—Daniẹli 9:24-27; Nẹhemia 1:1; 2:1-18.
16. Whetẹnu podọ po ahọlu tẹ po wẹ Huhlọn Aihọn Mẹdo-Pẹlsia tọn wá vivọnu?
16 Mẹhe gbọngodo to ahọlu ṣidopo lọ lẹ mẹ bọdo Altakẹlkesi I go to ofìn Ahọluigba Pẹlsia tọn ji wẹ Daliusi III. Gandudu etọn wá vivọnu to ajijimẹ to owhe 331 J.W.M. whenuena e jiya awhànṣiṣi dobu de tọn gbọn Alẹkzandlé Daho lọ dali to Gaugamèles, sẹpọ tọ̀sisa Nineve hohowhenu tọn. Awhànṣiṣi ehe hẹn Huhlọn Aihọn Medo-Pẹlsia tọn wá vivọnu dile e yin tenọna gbọn adà fataka tọn heyin boṣiọ odlọ Nẹbukadnẹzali tọn dali do. Huhlọn he na bọdego na dolido to aliho delẹ mẹ, ṣogan bo na yìdo to devo lẹ mẹ. Ehe na lẹzun nuhe họnwun dile mí na to todoai hlan tadena yinukọn dogọ Daniẹli tọn do odlọ Nẹbukadnẹzali tọn ji.
AHỌLUDUTA HE GBLO—ṢIGBA HE YÌDO DE
17-19. (a) Huhlọn aihọn tọn tẹwẹ hòtò po asapada gànvẹẹ tọn lọ lẹ po nọtena, podọ nawẹ gandudu lọ gbloada sọ? (b) Mẹnu wẹ Alẹkzandlé III yin? (c) Nawẹ Glẹki-gbè lẹzun ogbè akọjọpli tọn de gbọn, podọ etẹwẹ e jẹ na taun?
17 Daniẹli dọna Nẹbukadnẹzali dọ hòtò po asapada boṣiọ blibata lọ tọn lẹ po nọtena ‘ahọluduta devo, podọ atọ̀ntọ de sọn gànvẹẹ mẹ, he na dugán do aigba lẹpo ji.’ (Daniẹli 2:32, 39) Ahọluduta atọ̀ntọ ehe na bọdo Babilọni po Medo-Pẹlsia po go. Dile gànvẹẹ yìdo na fataka, huhlọn aihọn tọn yọyọ ehe na yìdo na Medo-Pẹlsia to enẹ mẹ dọ e ma na yin gbégbòna po lẹblanulọkẹyi depope po taidi enẹ heyin túntún omẹ Jehovah tọn lẹ dote tọn gba. Ṣigba, ahọluduta he taidi gànvẹẹ lọ na “hẹn ogandu to aigba lẹpo ji,” he to didohia dọ e na dlẹnkan taun hugan Babilọni kavi Mẹdo-Pẹlsia. Etẹwẹ nugbo whenuho tọn lẹ dohia dogbọn huhlọn aihọn tọn ehe dali?
18 To owhe 20 mẹvi mẹ, to ogú ofìn Makedonia tọn dùdù to owhe 336 J.W.M. godo tlolo, Alẹkzandlé III gántẹnmẹ jlotọ lọ bẹ mẹgbeyinyan awhàngbigba tọn de jẹeji. Na kọdetọn awhànfunfun tọn etọn wutu, e wá yin yiylọdọ Alẹkzandlé Daho lọ. To awhàngbigba debọdo-dego tintindo mẹ, e zindonukọn nado to aigba Pẹlsianu lẹ tọn mẹ biọ. To whenuena e gbawhàn Daliusi III tọn to awhànfunfun Gaugamèles tọn whenu to owhe 331 J.W.M., ahọluigba Pẹlsia tọn jẹ aijẹ ji bọ Alẹkzandlé ze Grèce dai taidi huhlọn aihọn tọn yọyọ lọ.
19 Bọdo awhàngbigba lọ go to Gaugamèles, Alẹkzandlé zindonukọn nado yí Babilọni, Ṣuṣanki, Persépolis, po Ecbatane po heyin tatọ-tònọ Pẹlsianu lẹ tọn. To gandudu do pipotọ Ahọluigba Pẹlsianu lẹ tọn ji, e dlẹnkanna awhàngbigba etọn jẹ whèyihọ waji Inde tọn. Otò he Glẹkinu lẹ hoavun do yí lẹ yin zizedai to aigba heyin awhàn etọn gbà lọ lẹ ji. Gbọnmọ dali, ogbè po aṣa Glẹki tọn po gbayipe to lẹdo lọ pete mẹ. Na nugbo tọn, Ahọluigba Grèce tọn, lẹzun dehe klo hugan depope he ko jẹnukọnna ẹn lẹ. Dile Daniẹli ko dọ dọdai etọn do, ahọluduta gànvẹẹ tọn lọ, ‘dugán do aigba lẹpo ji.’ Dopo to kọdetọn ehe tọn mẹ wẹ yindọ Glẹki (Koine tọn) lẹzun ogbè akọjọpli tọn de. Po huhlọn etọn po na hodidọ he sọgbe, e sọawuhia nado sọgbe taun na Owe-wiwe Klistiani Glẹki tọn kinkan podọ na hinhẹn wẹndagbe Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn gbayipe.
20. Etẹwẹ jọ̀ do Ahọluigba Grèce tọn go to okú Alẹkzandlé Daho lọ tọn godo?
20 Alẹkzandlé Daho lọ nọgbẹ̀ na owhe ṣinatọ̀n poun taidi ogán aihọn tọn de. Dile etlẹ yindọ jọja de wẹ e yin, Alẹkzandlé owhe 32 mẹvi jẹazọ̀n to hùnwhẹ de godo bo kú to ojlẹ gli de to enẹgodo, to 13 juin owhe 323 J.W.M. To nukọnmẹ, ahọluigba daho etọn yin mimá do aigba-denamẹ ẹnẹ ji, bọ dopodopo etọn yin gandudeji gbọn dopodopo awhàngan etọn lẹ tọn dali. Gbọnmọ dali sọn ahọluduta daho dopo mẹ wẹ ahọluduta ẹnẹ wá sọn he wá yin zize mì to godo mẹ gbọn Ahọluigba Lomu tọn dali. Huhlọn aihọn tọn he taidi gànvẹẹ lọ zindonukọn kakajẹ owhe 30 J.W.M. poun to whenuena dehe gbọngodo to ahọluduta ẹnẹ ehelẹ mẹ—yèdọ hukan gandudu Ptolémée tọn he to gandu to Egipti—jai jẹ alọ Lomu tọn mẹ to godo mẹ.
AHỌLUDUTA DE HE NỌ GBÀNÚ DO FLINFLIN BO NỌ GIDINÚ
21. Nawẹ Daniẹli basi zẹẹmẹ “ahọludu ẹnẹtọ” tọn gbọn?
21 Daniẹli zindonukọn to zẹẹmẹ etọn bibasi mẹ na boṣiọ odlọ lọ mẹ tọn dọmọ: “Podọ ahọludu ẹnẹtọ [to Babilọni, Mẹdo-Pẹlsia, po Grèce po godo] na yin sinsinyẹn di gànyuu: sọle gànyuu wẹ́n do flinflin bosọ hòwhiwhẹ onú lẹpo: podọ di gànyuu he pẹ́tẹ ehe lẹpo, wẹ e na gbà do flinflin bosọ [gidi].” (Daniẹli 2:40) Na huhlọn po nugopipe etọn po nado gbànú do flinflin wutu, huhlọn aihọn tọn ehe na taidi gànyuu—he sinyẹn hugan ahọluigba lẹ he yin tenọna gbọn sika, fataka, po gànvẹẹ po dali. Ahọluigba Lomu tọn wẹ huhlọn mọnkọtọn.
22. Nawẹ Ahọluigba Lomu tọn taidi gànyuu gbọn?
22 Lomu gbà Ahọluigba Grèce tọn do flinflin bo gidi i bosọ ze pipotọ huhlọn aihọn tọn lẹ heyin Medo-Pẹlsia po Babilọni tọn po mì. To sisi ma tindo na Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn heyin lilá gbọn Jesu Klisti dali mẹ, e hù i to yatin ji to owhe 33 W.M. To vivẹnudido mẹ nado gidi sinsẹ̀n nugbo Klistiani tọn, Lomu dohomẹkẹn devi Jesu tọn lẹ. Humọ, Lomunu lẹ và Jelusalẹm po tẹmpli etọn po sudo to owhe 70 W.M.
23, 24. To yidogọmẹ na Ahọluigba Lomu tọn, etẹwẹ afọ boṣiọ lọ tọn lẹ nọtena?
23 Boṣiọ he afọ etọn yin gànyuu to odlọ Nẹbukadnẹzali tọn mẹ nọtena e mayin Ahọluigba Lomu tọn kẹdẹ gba ṣigba gbigblo tonudidọ etọn tọn ga. Lẹnnupọndo hogbe ehelẹ ji heyin kinkandai to Osọhia 17:10 mẹ dọmọ: “Ahọlu ṣinawe wẹ yé: atọ́n ko jai, dopo tin, dopo he pò ma ko wá gba; whenuena e wá, e ma na nọ ma nọte dẹn họ whenu-gli de.” To whenuena apọsteli Johanu basi kandai hogbe ehelẹ tọn, ewọ yin kanlinmọ to alọ Lomu tọn mẹ, to lopo Patmos tọn ji. Ahọlu, kavi huhlọn aihọn tọn atọ́n he jai lọ lẹ, wẹ Egipti, Assilia, Babilọni, Medo-Pẹlsia, po Grèce po. Ṣidopotọ lọ—yèdọ Ahọluigba Lomu tọn—gbẹ́ pò to gandu to whenẹnu. Ṣigba ewọ lọsu na jai, podọ ahọlu ṣinawetọ na tọ́nta sọn dopo to aigba he Lomu hòyí lẹ mẹ. Huhlọn aihọn tọn tẹwẹ enẹ na yin?
24 To ojlẹ de mẹ wayi Grande-Bretagne yin apadewhe Ahọluigba Lomu tọn he tin to agewaji-whèyihọ tọn. Ṣigba to owhe 1763 whenu, e ko lẹzun Ahọluigba Grande-Bretagne tọn—yèdọ omẹ Grande-Bretagne tọn lẹ he dugán do ohù ṣinawe lẹ ji. Kakajẹ 1776 otò Amelika tọn 13 he e hoavun do yí lẹ ko lá mẹdekannujẹ yetọn nado sọgan wleawuna États-Unis d’Amérique. Ṣigba, to owhe godo mẹ tọn lẹ mẹ, Grande-Bretagne po États-Unis po lẹzun hagbẹ to nuhe dù awhàn po jijọho po mẹ. Gbọnmọ dali, bẹplidopọ Anglo-Amérique tọn wá aimẹ taidi huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ to dọdai Biblu tọn mẹ. Taidi Ahọluigba Lomu tọn, e ko sọawuhia nado yin “sinsinyẹn di gànyuu,” bo to aṣẹpipa he taidi gànyuu tọn yizan. Gbọnmọ dali afọ boṣiọ lọ tọn he taidi gànyuu to odlọ lọ mẹ bẹ Ahọluigba Lomu tọn po huhlọn awe-to-pọmẹ Anglo-Amérique tọn po hẹn.
NUFLUSỌ MADOGÁNNỌ DE
25. Etẹwẹ Daniẹli dọ dogbọn afọ po afọvi boṣiọ lọ tọn lẹ po dali?
25 Enẹgodo Daniẹli dọna Nẹbukadnẹzali dọmọ: “Podọ yídomọ hiẹ mọ afọ lẹ po afọsu lẹ po, adade okò zẹ́ndotọ lẹ tọn, podọ adade gànyuu tọn, e na yin ahọludu mimá de; ṣigba e na tin to e mẹ finẹ sọn gandido gànyuu tọn mẹ, sọle hiẹ mọ gànyuu lọ flusọ po okòzẹ́n po. Podọ le afọsu afọ lẹ tọn yin adade gànyuu tọn, bọ adade yin okò zẹndotọ tọn, mọwẹ ahọludu lọ na yin sinsinyẹn, podọ adade gbigbà. Podọ yídomọ hiẹ mọ gànyuu flusọ po okòzẹ́n po, yé na hẹn yede flusọ po okún gbẹtọ lẹ tọn po, ṣigba yé ma na bọdo yenọzo go gba, yèdọ dile gànyuu lọ ma flusọ po okò lọ po do.”—Daniẹli 2:41-43.
26. Whetẹnu wẹ gandudu he afọ po afọvi lẹ po nọtena lọ sọawuhia?
26 Dejẹ-de-tẹnmẹ huhlọn aihọn tọn lẹ heyin tenọna gbọn adà voovo boṣiọ odlọ Nẹbukadnẹzali tọn dali lẹ bẹjẹeji sọn ota kaka wá afọ. Po lẹnpọn dagbe po, afọ po afọvi lẹ po heyin “gànyuu flusọ po okòzẹ́n po” na zẹẹmẹdo dohia godo tọn gandudu gbẹtọvi tọn he na tin to “ojlẹ opodo lọ tọn” mẹ.—Daniẹli 12:4.
27. (a) Wunmẹ ninọmẹ aihọn tọn tẹwẹ afọ po afọvi gànyuu tọn lẹ po he flusọ po okò po nọtena? (b) Etẹwẹ afọvi ao boṣiọ lọ tọn lẹ nọtena?
27 To bẹjẹeji owhe kanweko 20tọ lọ tọn mẹ, Ahọluigba Grande-Bretagne tọn dugán do hugan adà dopo to mado-ẹnẹ mẹhe tin to aigba ji lẹ ji. Ahọluigba Europe tọn devo lẹ dugán do livi susu devo lẹ ji. Ṣigba Wẹkẹ-whàn I dekọtọn do awusọhia pipli akọta lẹ tọn do otẹn ahọluigba lẹ tọn mẹ. To Wẹkẹ-whàn II godo, ninọmẹ ehe zindonukọn po awuyiya po. Dile owanyi akọta tọn wleawu yinukọn dogọ, sọha akọta lẹ tọn to aihọn mẹ jideji po awuyiya po. Afọvi ao boṣiọ lọ tọn lẹ nọtena huhlọn po gandudu mọnkọtọn lẹpo he tin to ojlẹ dopolọ mẹ po, na to Biblu mẹ, sọha ao to whedelẹnu nọ zẹẹmẹdo pipe-yinyin onú aigba ji tọn lẹ.—Yijlẹdo Eksọdusi 34:28; Matiu 25:1; Osọhia 2:10 go.
28, 29. (a) Sọgbe hẹ Daniẹli, etẹwẹ okò lọ nọtena? (b) Etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn nuflusọ gànyuu po okò po tọn dali?
28 Todin he mí ko tin to “ojlẹ opodo lọ tọn” mẹ, mí ko jẹ afọ boṣiọ lọ tọn kọ̀n. Delẹ to gandudu he yin yẹdena gbọn afọ boṣiọ lọ tọn po afọvi gànyuu tọn he flusọ po okò po dali lẹ taidi gànyuu nkọtọn—yèdọ aṣẹglanglan-panamẹ kavi kọgbidinamẹ. Devo lẹ taidi okò. To aliho tẹ mẹ? Daniẹli yí okò jlẹdo “okún gbẹtọ lẹ tọn” go. (Daniẹli 2:43) Mahopọnna ninọmẹ madogánnọ-yinyin okò tọn, he mẹ kúnkan gbẹtọvi lẹ tọn yin bibasi sọn, gandudu aṣa tọn he taidi gànyuu tọn lẹ ko yin hinhẹn po huhlọn po nado dotoai sọn ojlẹ de mẹ jẹ devo mẹ hlan gbẹtọ paa lẹ, he jlo nado do linlẹn yetọn hia hlan aṣẹpatọ he to gandu do yé ji lẹ. (Job 10:9) Ṣigba kọndopọ depope matin to gandudu aṣẹglanglan-panamẹ tọn po gbẹtọ paa lẹ tọn po ṣẹnṣẹn gba—dile kọndopọ de ma sọgan tin to gànyuu po okò po ṣẹnṣẹn do. To didesẹ sọn aimẹ boṣiọ lọ tọn whenu, aihọn na nugbo tọn na yin mimá do flinflin to aliho tonudidọ tọn mẹ!
29 Be ninọmẹ kinklan tọn to afọ po afọvi lẹ po ṣẹnṣẹn na hẹn boṣiọ lọ pete jai wẹ ya? Etẹwẹ na jọ do boṣiọ lọ go?
VIVỌNU HE SẸHUNDAGA DE!
30. Basi zẹẹmẹ vivọnu odlọ Nẹbukadnẹzali tọn.
30 Lẹnnupọndo vivọnu odlọ lọ tọn ji. Daniẹli dọna ahọlu lọ dọmọ: “Hiẹ to mimọ kaka bọ yè do sán zannu matin alọ lẹ de jẹgbonu, he hò boṣiọ lọ to afọ etọn he tin sọn gànyuu po okò po mẹ lẹ ji, bosọ gbà yé do flinflin. Whenẹnu wẹ yè gbà gànyuu lọ, okò lọ, gànvẹẹ lọ, fataka lọ, po sika lọ po do flinflin dopọ, bọ e sọ lẹzun taidi núyọ vẹngbaji alúnlùn mẹ tọn lẹ; ojẹhọn sọ bẹ yé yì, bọ yè ma sọ do mọ otẹn de na yé gba: podọ zannu he hò boṣiọ lọ sọ lẹzun osé daho de, bosọ gọ́ aigba lọ pete.”—Daniẹli 2:34, 35.
31, 32. Etẹwẹ yin dọdai etọn dọ gando adà godo tọn heyin odlọ Nẹbukadnẹzali tọn go?
31 To zẹẹmẹ bibasi mẹ, dọdai lọ zindonukọn dọmọ: “To azán ahọlu nẹlẹ tọn lẹ mẹ wẹ Jiwheyẹwhe olọn tọn na ze ahọludu de daga, he ma na yin viva gbede, mọ yè ma na jó ahọludu etọn dai hlan gbẹtọ devo lẹ gba: ṣigba e na gbà ahọludu do flinflin bo sú ahọludu he lẹpo do, ewọ bo nasọ nọte kakadoi. Sọle hiẹ mọ dọ yè sán zannu de sọn osó lọ mẹ matin alọ lẹ, podọ e gbà gànyuu lọ, gànvẹẹ lọ, okò lọ fataka lọ, po sika lọ po do flinflin; Jiwheyẹwhe daho lọ ko hẹn zun yinyọnẹn hlan ahọlu nuhe na jọ to sọgodo: podọ nugbo wẹ odlọ lọ yin, bọ otadena etọn sọ diun.”—Daniẹli 2:44, 45.
32 To mimọ nukunnujẹemẹ dọ odlọ etọn yin hinhẹn wá ayiha mẹ bo yin zẹẹmẹ etọn basi, Nẹbukadnẹzali yigbe etọn dọ Jiwheyẹwhe Daniẹli tọn kẹdẹ wẹ “Oklunọ ahọlu lẹ tọn, po didehiatọ aṣli lẹ tọn de po.” Ahọlu lọ sọ na Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ Heblu atọ̀n etọn lẹ po otẹn azọngban daho tọn lẹ. (Daniẹli 2:46-49) Nalete, etẹwẹ yin zẹẹmẹ egbezangbe ‘tadena dejidego’ Daniẹli tọn?
‘OSÓ DE GỌ́ AIGBA JI’
33. “Osó” tẹ go wẹ “zannu” lọ yin sinsán sọn, whetẹnu wẹ, podọ nawẹ ehe jọ̀ gbọn?
33 To whenuena “ojlẹ Kosi lẹ tọn” wá vivọnu to octobre 1914, “Jiwheyẹwhe olọn tọn” ze Ahọluduta olọn mẹ tọn lọ dai gbọn Visunnu yiamisisadode etọn, Jesu Klisti zizedo ofìn ji dali, taidi “Ahọlu ahọlu lẹ tọn, Oklunọ oklunọ lẹ tọn.”a (Luku 21:24; Osọhia 12:1-5; 19:16) Enẹwutu e mayin gbọn alọ gbẹtọ tọn dali wẹ “zannu” Ahọluduta Mẹssia tọn lọ do yin sinsán sọn “osó” nupojipetọ-yinyin wẹkẹ tọn Jehovah tọn go gba, ṣigba gbọn huhlọn sọn olọn mẹ wá dali wẹ. Gandudu olọn mẹ tọn ehe tin to alọ Jesu Klisti tọn mẹ, mẹhe Jiwheyẹwhe ko na jọmaku. (Lomunu lẹ 6:9; 1 Timoti 6:15, 16) Gbọnmọ dali, “ahọludu Oklunọ [Jiwheyẹwhe] mítọn tọn, po Klisti etọn po tọn” ehe—yèdọ dohia nupojipetọ-yinyin wẹkẹ tọn Jehovah tọn—ma na yin nina mẹdevo depope. E na nọte kakadoi.—Osọhia 11:15.
34. Nawẹ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn yin jiji “to azán ahọlu nẹlẹ tọn lẹ mẹ” gbọn?
34 Jiji Ahọluduta lọ tọn wá aimẹ “to azán ahọlu nẹlẹ tọn lẹ mẹ.” (Daniẹli 2:44) Ehelẹ mayin ahọlu heyin tenọna gbọn afọvi ao boṣiọ lọ tọn lẹ kẹdẹ dali gba ṣigba enẹlẹ he adà gànyuu, gànvẹẹ, fataka, po sika tọn lẹ po yin yẹhiadonu na ga. Dile etlẹ yindọ ahọluigba Babilọni, Pẹlsia, Grèce, po Lomu tọn lẹ po ko juwayi taidi huhlọn aihọn tọn lẹ, pipotọ yetọn gbẹ́ tin to 1914. Ahọluigba Ottoman tọn to Turquie gbọnmọ dali duklunọ do aigba Babilọni tọn ji, bọ gandudu akọta tọn lẹ to azọ́n wà to Pẹlsia (Iran) Grèce, Lomu, po Italie po.
35. Whetẹnu wẹ “zannu” lọ na gbà boṣiọ lọ, podọ nawẹ bubusẹ boṣiọ lọ tọn na yin mlẹnmlẹn sọ?
35 To madẹnmẹ Ahọluduta olọn mẹ Jiwheyẹwhe tọn na gbà boṣiọ yẹhiadonu tọn lọ sọn afọ. Taidi kọdetọn de, ahọluduta he yin tenọna gbọn dali etọn lẹpo na yin gbigbà do flinflin, bo hẹn yé wá vivọnu. Na nugbo tọn, to “awhàn azán daho Jiwheyẹwhe Ganhunupo tọn lọ gbè,” “zannu” enẹ na gbà onú lẹ to ninọmẹ onú gbigbà do flinflin tọn mẹ sọmọ bọ boṣiọ lọ na yin lili pọdọpọdọ podọ jẹhọn mẹgbeyinyan Jiwheyẹwhe tọn na zà ẹ taidi afínfín aigba he yin lili tọn. (Osọhia 16:14, 16) Enẹgodo, taidi zannu he klo sọ osó bo gọ́ aigba ji, Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na lẹzun osó gandudu tọn he na yinuwado “aigba lọ pete” ji.—Daniẹli 2:35.
36. Naegbọn Ahọluduta Mẹssia tọn sọgan yin yiylọdọ gandudu he dolido de?
36 Dile etlẹ yindọ Ahọluduta Mẹssia tọn yin olọn mẹ tọn, e na dlẹnkan huhlọn etọn tọn hlan globu mítọn mẹ na dona gbẹtọ tonusetọ aigba ji tọn lẹpo. Gandudu he dolido ehe “ma na yin viva gbede” kavi yin ‘jijo dai na gbẹtọ devo depope gba.’ Gbọnvona ahọluduta gandutọ gbẹtọvi he nọ kú lẹ tọn, “ewọ bo nasọ nọte kakadoi.” (Daniẹli 2:44) Na hiẹ ni tindo lẹblanulọkẹyi yinyin dopo to mẹjidugando etọn lẹ mẹ tọn kakadoi.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Pọ́n Weta 6 owe ehe tọn.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Huhlọn aihọn tọn tẹlẹ wẹ yin tenọna gbọn adà voovo boṣiọ blibata odlọ Nẹbukadnẹzali tọn dali?
• Ninọmẹ aihọn tọn tẹwẹ afọ po afọvi ao lẹ po heyin gànyuu flusọ po okò po lọ nọtena?
• Whetẹnu podọ sọn “osó” tẹmẹ wẹ “zannu” lọ yin sinsán sọn?
• Whetẹnu wẹ “zannu” lọ na gbà boṣiọ lọ?
[Apotin/Yẹdide lẹ to weda 63-67]
AHỌLU AWHÀNFUNTỌ DE GBÁ AHỌLUIGBA DE
AHỌVI jẹgbakunnọ Babilọni tọn gbà awhànfuntọ Falo-neko Egipti tọn lẹ to Kalkẹmiṣi, he tin to Silia. Egiptinu he yè gbawhàn yetọn lẹ họnyi gbọ̀n hùwaji jei Egipti, bọ Babilọninu lẹ dómọna yé. Ṣigba wẹndomẹ de sọn Babilọni hẹn ahọvi awhàngbatọ lọ nado dealọ sọn mẹgbeyinyan etọn mẹ. Linlin lọ wẹ yindọ otọ́ etọn Nabopolassar, ko kú. To azọ́n didena awhàngan etọn lẹ nado hẹn kanlinmọ lẹ po ogblànnu lẹ po gọ̀ mẹ, Nẹbukadnẹzali lẹkọwa whé po awuyiya po bo hẹ ofìn he ji otọ́ etọn tọ́n sọn.
Gbọnmọ dali Nẹbukadnẹzali hẹ ofìn Babilọni tọn ji to owhe 624 J.W.M. bo lẹzun gandutọ awetọ Ahọluigba Yọyọ Babilọni tọn. To gandudu owhe 43 etọn tọn whenu, e yí aigba he ji Huhlọn Aihọn tọn heyin Assilia tọn tin te dai bo hẹn nọtẹn gandudu etọn tọn gblodeji, bo yí Silia wá agewaji podọ Palestine wá whèyihọ kakajẹ dogbo Egipti tọn ji.—Pọ́n yẹdide alidohiamẹ tọn.
To owhe ẹnẹtọ gandudu etọn tọn mẹ (owhe 620 J.W.M.), Nẹbukadnẹzali hẹn Juda zun otẹn awetọ ahọluduta etọn tọn. (2 Ahọlu lẹ 24:1) To owhe atọ̀n godo, atẹṣiṣi Juda tọn hẹn Jelusalẹm wá mẹgbeyinyan Babilọninu lẹ tọn glọ. Nẹbukadnẹzali wle Jehọiakini, Daniẹli, po mẹdevo lẹ po taidi kanlinmọ lẹ yì Babilọni. Ahọlu lọ sọ bẹ delẹ to núzinzan tẹmpli Jehovah tọn mẹ lẹ yì ga. E yí tavẹ Jehọiakini tọn, Zedekia, do basi ahọlu tẹnmẹpọntọ to Juda.—2 Ahọlu lẹ 24:2-17; Daniẹli 1:6, 7.
Ojlẹ de to enẹgodo, Zedekia lọsu ṣiatẹ, bo kọngbedopọ hẹ Egipti. Nẹbukadnẹzali dosla lẹdo Jelusalẹm whladopo dogọ, podọ to owhe 607 J.W.M., e gbà adó etọn, mẹ̀n tẹmpli lọ, bo và otò lọ sudo. E hù visunnu Zedekia tọn lẹpo podọ enẹgodo và nukun Zedekia tọn bo blá ẹ, nado sọgan hẹn ẹn yì Babilọni taidi gantọ de. Nẹbukadnẹzali bẹ suhugan gbẹtọ lọ lẹ tọn taidi kanlinmọ bo hẹn pipotọ núzinzan tẹmpli mẹ tọn lẹ yì Babilọni. “Mọwẹ yè bẹ Juda yì mẹglọnọ mẹ do sọn aigba etọn ji.”—2 Ahọlu lẹ 24:18–25:21.
Nẹbukadnẹzali sọ gbawhàn Tile tọn gbọn osladido lẹdo tòdaho lọ dali—yèdọ osladido he dẹn-to-aimẹ na owhe 13. To osladido lọ whenu, ota awhànfuntọ etọn lẹ tọn “zun pipá” na yinyin kínkínkọ́n gbọn gbákún yetọn lẹ dali wutu, podọ abọ́ yetọn lẹ wẹ yè “hẹn kínkọ́n” sọn zize azọ́nwanu heyin yiyizan to azọ́n osladido lọ tọn gbigbá lẹ mẹ. (Ezekiẹli 29:18) To godo mẹ, Tile jogbe na awhànfuntọ Babilọni tọn lẹ.
Kunnudenu dohia dọ ahọlu Babilọni tọn bikan to oyọnẹn nuyiwa awhànfunfun tọn mẹ. Alọdlẹndonu paa delẹ, titengbe gando bẹjẹeji Babilọni tọn go, sọ basi zẹẹmẹ etọn taidi ahọlu he ma nọ hò mẹnukunta pọ́n de. To whenuena Owe-wiwe lẹ ma dọ tlọlọ dọ Nẹbukadnẹzali ma nọ hò mẹnukunta pọ́n, yẹwhegan Jẹlemia dọ dọ dile etlẹ yindọ Zedekia ko ṣiatẹ, ewọ na yin nuyiwa hẹ po awubibọ po ‘eyin e na tọ́n yì ahọvi ahọlu Babilọni tọn lẹ dè.’ (Jẹlemia 38:17, 18) Podọ to vasudo Jelusalẹm tọn godo, Nẹbukadnẹzali yinuwa hẹ Jẹlemia po sisi po. Gando Jẹlemia go, ahọlu lọ degbè dọmọ: “Yí ewọ bo pọ́n e go dagbedagbe, bo wà awugble de do e blo; ṣigba nọ wà hlan ẹn yèdọ dile ewọ na dọ hlan we do.”—Jẹlemia 39:11, 12; 40:1-4.
Taidi anadenanutọ de, Nẹbukadnẹzali yawu yọ́n jẹhẹnu po nugopipe Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn atọ̀n lẹ po tọn—yèdọ Ṣadlaki, Mẹṣaki, po Abẹdi-nẹgo po—mẹhe yinkọ Heblu tọn yetọn lẹ yin Hanania, Miṣaẹli, po Azalia po. Enẹwutu ahọlu lọ yí yé zan to otẹn azọngban tọn lẹ mẹ to ahọluduta etọn mẹ.—Daniẹli 1:6, 7, 19-21; 2:49.
Mẹdezejo Nẹbukadnẹzali tọn hlan sinsẹ̀n na titengbe tọn yin hlan Madọku, yẹwhe nukundeji Babilọni tọn. Ahọlu lọ yí gigo awhàngbigba etọn lẹpo tọn na Madọku. To Babilọni, e gbá bosọ hẹn tẹmpli Madọku tọn lẹ po vodun Babilọni tọn susu devo lẹ po yọnwhanpẹ deji. Boṣiọ sika tọn heyin zizedai to danfafa Dula tọn ji sọgan ko yin kinklandowiwe hlan Madọku. Podọ e taidi dọ Nẹbukadnẹzali ganjẹ dọṣẹdidọ go to awuwiwlena nuyiwa awhànfunfun etọn tọn lẹ mẹ.
Nẹbukadnẹzali sọ doawagun to Babilọni hinhẹn gọwa otẹn etọn mẹ, yèdọ tòdaho he yin lilẹdope po adó daho hugan po to ojlẹ enẹ mẹ. To didotana adó awe-to-pọ́ huhlọnnọ he otọ́ etọn bẹ dido etọn jẹeji pó godo, Nẹbukadnẹzali hẹn tatọ-tònọ lọ sọawuhia taidi nuhe ma sọgan yin gbigbawhàn. Ahọlu vọ́ họ̀nmẹ hoho de jlado to ṣẹnṣẹn tòdaho lọ tọn mẹ bo gbá họ̀nmẹ azava tọn de do nudi kilomẹtlu awe hlan agewaji. Nado na pekọ ahọsi Medianu etọn, mẹhe tindo ojlo vẹkuvẹku na osó lẹ po zungbo otò etọn mẹ tọn po, linlin dohia dọ Nẹbukadnẹzali do jipa he dokọdò de—heyin hiadogona nado yin dopo to nudabla ṣinawe aihọn hohowhenu tọn lẹ mẹ.
“Ehe ma wẹ Babilọni daho, he yẹn ko do na otẹn ninọ̀ ahọlu tọn, gbọn hlọnhlọn huhlọn ṣie tọn dali podọ na gigo gigodaho ṣie tọn?” wẹ ahọlu lọ dọ po awagundido po to gbèdopo dile e to zọnlinzin lẹdo họ̀nmẹ gigonọ Babilọni tọn mẹ. “Le ohó lọ tin to onù ahọlu lọ tọn mẹ,” e hùnalẹ̀. To lilẹzun mẹhe ma jẹ nado dugán na owhe ṣinawe, e nọ dù ogbé, kẹdẹdile Daniẹli ko dọ dọdai etọn do. To vivọnu ojlẹ enẹ tọn mẹ, ahọluduta lọ yin gigọ jona Nẹbukadnẹzali, mẹhe dugán kakajẹ okú etọn whenu to owhe 582 J.W.M.—Daniẹli 4:30-36.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
Etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn Nẹbukadnẹzali dali taidi
• mẹhe tindo oyọnẹn to nuyiwa awhànfunfun tọn mẹ?
• anadenanutọ?
• sinsẹ̀ntọ Madọku tọn?
• adó-dotọ́ de?
[Yẹdide Otò tọn]
AHỌLUIGBA BABILỌNI TỌN
OHÙ VẸẸ
Jelusalẹm
Tọ̀sisa Euflate tọn
Tọ̀sisa Tigris tọn
Nineve
Ṣuṣanki
Babilọni
Uli
[Yẹdide]
Babilọni, tòdaho he yin lilẹdope po adó daho hugan po to ojlẹ etọn mẹ
[Yẹdide]
Dlagọni lọ yin yẹhiadonu Madọku tọn
[Yẹdide]
Jipa diyin he dokọdò Babilọni tọn
[Apotin/Yẹdide to weda 56]
HUHLỌN AIHỌN TỌN LẸ HEYIN DỌDAI DANIẸLI TỌN
Boṣiọ blibata lọ (Daniẹli 2:31-45)
BABILỌNI sọn owhe 607 J.W.M.
MEDO-PẸLSIA sọn owhe 539 J.W.M.
GRÈCE sọn owhe 331 J.W.M.
LOMU sọn owhe 30 J.W.M.
HUHLỌN AIHỌN TỌN HEYIN ANGLO-AMÉRIQUE TỌN sọn owhe 1763 W.M.
AIHỌN HEYIN MIMÁ TO TONUDIDỌ LIHO to ojlẹ opodo tọn mẹ
[Yẹdide to weda blebu ji to weda 47]
[Yẹdide to weda blebu ji to weda 58]