Weta Wiatọ̀n
Avunhiho to Ahọlu Awe Ṣẹnṣẹn
1, 2. Naegbọn mí dona tindo ojlo to dọdai heyin kinkandai to Daniẹli weta 11 mẹ?
AHỌLU agbàwhlẹntọ awe to ahidi badabada nado mọ otẹn gánhumẹtọ tọn yí. Dile owhe lẹ to yìyì, tintan, podọ awetọ, mọ aṣẹpipa yí. To ojlẹ delẹ mẹ, ahọlu dopo nọ dugán nado yin gánhumẹtọ whenue awetọ nọ lẹzun madogánnọ, podọ ojlẹ matin avunhiho tọn lẹ tin. Ṣigba enẹgodo awhànfunfun devo nọ gbajẹgbonu to ajijimẹ, bọ avunhiho lọ nọ zindonukọn. Mẹhe tindo mahẹ to nujijọ ehe mẹ lẹ wẹ Ahọlu Silia tọn lọ Séleucus I Nicator, Ahọlu Egipti tọn lọ Ptolémée Lagus, Ahọvi-yọnnu Silia tọn he lẹzun Ahọsi Egipti tọn lọ yèdọ Cléopâtre I, Ahọluigba-gán Lomu tọn lẹ Augustin po Tibère po, gọna Palmyrene Ahọsi Zénobie tọn. Dile avunhiho lọ sẹpọ vivọnu etọn, Nazi Allemagne tọn, pipli akọta tonudọtọ Communiste tọn lẹ, Huhlọn Aihọn tọn heyin Anglo-Amérique tọn, Alẹnu Akọta lẹ tọn, po Plidopọ Akọta lẹ tọn po ko sọ kọnawudopọ ga. Nuhe gbọngodo lọ wẹ yin nuyiwa he mayin mimọ gbọn depope to pipli tonudọtọ ehelẹ tọn dali. Angẹli Jehovah tọn lá dọdai awuvivi tọn ehe na yẹwhegan Daniẹli to nudi owhe 2 500 lẹ die wayi.—Daniẹli, weta 11.
2 Lehe Daniẹli na ko yin ojlofọndotena nado sè nudọnamẹ gigọ́ he angẹli lọ dohia ẹ gando agbàwhinwhlẹn he tin to ahọlu awe he ja lẹ ṣẹnṣẹn go do sọ! Nujijọ lọ yin awuvivinu na míwlọsu ga, na ahidídí huhlọn tọn he tin to ahọlu awe lọ lẹ ṣẹnṣẹn dlẹnkan jẹ azán mítọn gbè wutu. Mimọ lehe whenuho ko do adà tintan dọdai lọ tọn hia nado yin nugbo do na hẹn yise po jidide mítọn po lodo to nugbo-yinyin hẹndi adà kandai dọdai lọ tọn he gbọngodo lẹ mẹ. Ayipipa dọdai ehe go na na mí pọndohlan he họnwun fie mí te to jujuyi ojlẹ tọn mẹ lọ go. E nasọ hẹn gbemima mítọn lodo nado gbọṣi kadaninọ mẹ to avunhiho lọ mẹ dile mí na yí sọwhiwhe do to tenọpọn Jiwheyẹwhe nado yinuwa do ota mítọn mẹ. (Psalm 146:3, 5) Enẹwutu, po ayidonugo jejejininọ tọn po, mì gbọ mí ni dotoai dile angẹli Jehovah tọn to hodọ hẹ Daniẹli.
SỌTA AHỌLUDUTA GRÈCE TỌN
3. Mẹnu wẹ angẹli lọ nọgodona “to owhe tintan Daliusi Medianu lọ tọn mẹ”?
3 Angẹli lọ dọmọ: “Na yẹn tọn, to owhe tintan Daliusi Medianu lọ tọn [539 jẹ 538 J.W.M.] mẹ, yẹn fọnṣite nado dotuhomẹna bosọ na huhlọn ẹn.” (Daniẹli 11:1) Daliusi masọ tin to ogbẹ̀ ba, ṣigba angẹli lọ dlẹnalọdo gandudu etọn taidi bẹjẹeji wẹndomẹ dọdai lọ tọn. Ahọlu ehe wẹ degbè dọ Daniẹli ni yin didetọ́n sọn odò kinnikinni lẹ tọn mẹ. Daliusi ko sọ degbè dọ mẹjidugando etọn lẹpo ni dibusi Jiwheyẹwhe Daniẹli tọn. (Daniẹli 6:21-27) Ṣigba, mẹhe angẹli lọ to godonọna, mayin Daliusi Medianu lọ gba, ṣigba gbẹdohẹmẹtọ angẹli lọ tọn yèdọ Mikaẹli—ahọvi omẹ Daniẹli tọn lẹ tọn. (Yijlẹdo Daniẹli 10:12-14 go.) Angẹli Jiwheyẹwhe tọn wleawuna godonọnamẹ ehe to whenuena Mikaẹli to ahidi hẹ ahọvi aovi Medo-Pẹlsia tọn lọ.
4, 5. Mẹnu wẹ yin ahọlu ẹnẹ Pẹlsia tọn he yin dọdai etọn dọ lẹ?
4 Angẹli Jiwheyẹwhe tọn zindonukọn dọmọ: “Doayi e go, ahọlu atọ̀n na gbẹsọ fọnṣite to Pẹlsia mẹ; podọ ẹnẹtọ na yin adọkunnọ lankan hú yemẹpo: podọ whenuena ewọ whẹ́n huhlọnnọ gbọn adọkun etọn mẹ, [ewọ na fọnadán lẹpo sọta ahọluduta Grèce, NW ] tọn lọ.” (Daniẹli 11:2) Na taun tọn mẹnu wẹ gandutọ Pẹlsia tọn ehelẹ yin?
5 Ahọlu atọ̀n tintan lẹ wẹ Kilusi Daho lọ, Cambyse II, po Daliusi I lọ po. To whenuena e yindọ Bardiya (kavi vlavo yẹdoklọmẹtọ de he nọ yin Gaumata) dugán na osun ṣinawe poun, dọdai lọ ma dọhodo gandudu ojlẹ-gli tọn etọn ji gba. To owhe 490 J.W.M., ahọlu atọ̀ntọ lọ, Daliusi I, tẹnpọn nado yangbé Grèce tọn whlaawetọ. Ṣigba, yè gbawhàn Pẹlsianu lẹ tọn to Marathon bọ yé joagọ wá Asia Pẹvi. Dile etlẹ yindọ Daliusi basi awuwiwle sọwhiwhe tọn lẹ na nujijla yinukọn dogọ sọta Grèce, e ma sọgan hẹn ẹn di jẹnukọnna okú etọn he jọ to owhe ẹnẹ godo gba. Enẹ pò to visunnu po mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn po si, yèdọ ahọlu “ẹnẹtọ” lọ, Xerxès I. Ewọ wẹ yin Ahọlu Ahasuelusi he wlealọ hẹ Ẹsteli.—Ẹsteli 1:1; 2:15-17.
6, 7. (a) Nawẹ ahọlu ẹnẹtọ lọ “fọ́nadan lẹpo sọta ahọluduta Grèce tọn” gbọn? (b) Etẹwẹ yin kọdetọn nujijla Xerxès tọn sọta Grèce?
6 Na nugbo tọn Xerxès I “fọ́nadan lẹpo sọta ahọluduta Grèce tọn lọ,” enẹ wẹ yin, pipli ayimatẹn Glẹki tọn he tin to edekannu lẹ pete. Owe lọ The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats dọmọ: “Yin tudohomẹna gbọn devizọnwatọ nukunkẹnnọ họ̀nmẹ tọn lẹ dali, Xerxès fọ́n mẹgbeyinyan sinsinyẹn de dote gbọn aigba ji podọ gbọn otọ̀ ji.” Whenuho-kantọ Glẹki tọn lọ Hérodote, owhe kanweko atọ́ntọ J.W.M. wlan dọ “afọdide depope matin he sọgan yin yiyijlẹdo mẹgbeyinyan ehe go gba.” Kandai etọn dohia dọ sọha awhànfuntọ tọji tọn lẹ tọn “yin sunnu 517 610. Sọha awhànfuntọ aigba ji tọn lẹ yin 1 700 000; enẹ heyin osọ́ ji tọn lẹ yin 80 000; dehe sọ dona yin hihia dogọ wẹ Alabi he dó kanklosọpoawenọ lẹ; podọ Libianu he hoavun to awhànkẹkẹ mẹ lẹ, mẹhe yẹn lẹn sọha yetọn nado yin 20 000. Enẹwutu, sọha awhànfuntọ aigba ji po tọji po tọn lẹ to pọmẹ yin sunnu 2 317 610 lẹ.”
7 To whenuena e yindọ yanwle etọn wẹ yin awhàngbigba mlẹnmlẹn, Xerxès I hẹn awhànpa daho etọn nado deawhànfọ sọta Grèce to owhe 480 J.W.M. To duduto ayiha gigẹdẹ gbàndindọn Glẹki tọn lẹ ji to Thermopyles, Pẹlsianu lẹ gbà Atẹni sudo. Nalete, yé pannukọn awhànṣiṣi dobu de to Salami. Awhàngbigba Glẹki tọn devo wá aimẹ to Platées, to owhe 479 J.W.M. Depope to ahọlu ṣinawe he hẹ ofìn Ahọluigba Pẹlsia tọn ji bọdo Xerxès go to owhe 143 he bọdego lẹ mẹ ma fùnawhàn sọta Grèce gba. Ṣigba enẹgodo ahọlu huhlọnnọ de fọnṣite to Grèce.
AHỌLUDUTA DAHO DE MÁ DO ẸNẸ
8. “Ahọlu huhlọnnọ” tẹwẹ fọnṣite, nawẹ e “yí ahọluigba daho do dugán” gbọn?
8 “Ahọlu hlọnhlọnnọ de nasọ fọnṣite, he na yí ahọluigba daho do dugán, bosọ nọ wà kẹdẹdi ojlo etọn,” wẹ angẹli lọ dọ. (Daniẹli 11:3) Alẹkzandlé owhe 20 mẹvi “fọnṣite” taidi ahọlu Makedonia tọn to owhe 336 J.W.M. Na nugbo tọn e lẹzun “ahọlu hlọnhlọnnọ de”—yèdọ Alẹkzandlé Daho lọ. Yin whinwhan gbọn sébibla otọ́ etọn, yèdọ Philippe II tọn dali, e yí ayimatẹn Pẹlsia tọn lẹ he tin to Ṣẹnṣẹn Whèzẹtẹn tọn. To tọ̀sisa Euflate po Tigris tọn lẹ po didása mẹ, sunnu 47 000 etọn lẹ gbawhàn awhànfuntọ 250 000 Daliusi III tọn lẹ to Gaugamèles. Enẹgodo, Daliusi họnyi bo yin hùhù, bọ ehe hẹn hukan gandudu Pẹlsia tọn wá vivọnu. Todin Grèce lẹzun huhlọn aihọn tọn, bọ Alẹkzandlé ‘dugán po aṣẹ gandudu tọn he gbloada po bo basi kẹdẹdi ojlo etọn.’
9, 10. Nawẹ dọdai lọ yin nugbo gbọn dọ ahọluduta Alẹkzandlé tọn ma na dlẹnkan jẹ ovikun etọn lẹ dè?
9 Gandudu Alẹkzandlé tọn na yin whenu-gli tọn, na angẹli Jiwheyẹwhe tọn yidogọ dọmọ: “Whenuena ewọ na fọnṣite, ahọludu etọn na yin gbigbà, bo nasọ yin mimá hlan jẹhọn ẹnẹ olọn tọn lẹ dali; ṣigba hlan ovikun etọn ma gba, mọ kẹdẹdi ahọluigba etọn ehe e do dugán ma gba; na ahọludu na yin dindọ̀nsun, yèdọ na mẹdevo mayin ehelẹ.” (Daniẹli 11:4) Alẹkzandlé ma ko pé owhe 33 mẹvi pó to whenuena awutu de hò ogbẹ̀ etọn yí to ajijimẹ to Babilọni to owhe 323 J.W.M.
10 Ahọluigba gbigblo Alẹkzandlé tọn ma dlẹnkan jẹ “ovikun etọn” lẹ dè gba. Mẹdaho etọn Philippe III Arrhidée dugán na nuhe ma pé owhe ṣinawe bọ onọ̀ Alẹkzandlé tọn, yèdọ Olympias biọ dọ ni yin hùhù to owhe 317 J.W.M. Visunnu Alẹkzandlé tọn yèdọ Alẹkzandlé IV dugán kakajẹ owhe 311 J.W.M. whenuena e yin hùhù gbọn Cassandre dali, mẹhe yin dopo to awhàngán otọ́ etọn tọn lẹ mẹ. Visunnu ayọvi Alẹkzandlé tọn yèdọ Héraclès dinali nado dugán to yinkọ otọ́ etọn tọn mẹ ṣigba yin hùhù to owhe 309 J.W.M. Mọwẹ kúnkan Alẹkzandlé tọn wá vivọnu do, bọ “ahọludu etọn” busẹ sọn whẹndo etọn mẹ.
11. Nawẹ ahọluduta Alẹkzandlé tọn “yin mimá hlan jẹhọn ẹnẹ olọn tọn lẹ dali” gbọn?
11 Bọdo okú Alẹkzandlé tọn go, ahọluduta etọn yin “mimá hlan jẹhọn ẹnẹ” lọ lẹ mẹ. Susu awhàngán etọn lẹ tọn tindo wiwọ́ to yedelẹ ṣẹnṣẹn dile yé to aigba-denamẹ lẹ hòyí. Awhàngán nukun-doponọ de yèdọ Antigone I, tẹnpọn nado hẹn ahọluigba Alẹkzandlé tọn lẹpo wá anademẹ etọn glọ. Ṣigba e yin hùhù to awhàngbenu to gbetato Ipsus tọn mẹ to Fligia. To owhe 301 J.W.M., ẹnẹ to awhàngán Alẹkzandlé tọn lẹ mẹ dugán do aigba-denamẹ gbigblo he awhàngán daho yetọn ko gbawhàn etọn ji. Cassandre dugán do Makedonia po Grèce po ji. Lysimaque duklunọ do Asia Pẹvi po Thrace po ji. Séleucus I Nicator paṣẹ do Mẹsopotamia po Silia po ji. Ptolémée Lagus dugán do Egipti po Palestine po ji. Nugbo wẹ hogbe dọdai tọn lọ, ahọluigba daho Alẹkzandlé tọn yin mimá do ahọluduta Glẹki tọn ẹnẹ mẹ.
AHỌLU AGBÀWHLẸNTỌ AWE TỌ́NTA
12, 13. (a) Nawẹ ahọluduta Glẹki tọn ẹnẹ lẹ yin didepo wá awe gbọn? (b) Hukan gandudu tọn tẹwẹ Séleucus zedai to Silia?
12 Cassandre kú, to owhe vude godo he e jẹ ganji, podọ to owhe 285 J.W.M., Lysimaque yí adà Europe tọn heyin Ahọluigba Glẹki tọn. To owhe 281 J.W.M., Lysimaque yin hùhù to awhàngbenu gbọn Séleucus I Nicator dali, bo na dotẹnmẹ Séleucus nado paṣẹ do adà titengbe aigba Asia tọn lẹ ji. Antigone II Gonatas ovivi dopo to awhàngán Alẹkzandlé tọn lẹ mẹ tọn, hẹ ofìn Makedonia tọn ji to owhe 276 J.W.M. To nukọn mẹ, Makedonia lẹzun mẹhe ganjẹ Lomu go bo wá lẹzun ayimatẹn Lomu tọn de to godo mẹ to owhe 146 J.W.M.
13 Awe poun to ahọluduta ẹnẹ Grèce tọn lẹ mẹ wẹ gbẹ́ pò to nukundeji yin todin—dopo to Séleucus I Nicator glọ bọ awetọ to Ptolémée Lagus glọ. Séleucus ze hukan gandudu Séleucide tọn dai to Silia. To otò he e doai lẹ mẹ wẹ Antioku—yèdọ tatọ-tònọ Silia tọn—po bato-glintẹn Séleucie tọn po tin te. To godo mẹ apọsteli Paulu plọnmẹ to Antioku, fie hodotọ Jesu tọn lẹ yin yiylọ to ojlẹ tintan mẹ dọ Klistiani lẹ te. (Owalọ lẹ 11:25, 26; 13:1-4) Séleucus yin hùhù to owhe 281 J.W.M., ṣigba hukan gandudu etọn tọn dugán kakajẹ owhe 64 J.W.M. to whenuena Awhàngán Lomu tọn lọ Gnaeus Pompée hẹn Silia zun ayimatẹn Lomu tọn.
14. Whetẹnu wẹ hukan gandudu Ptolémée tọn yin zizedai to Egipti?
14 Ahọluduta Glẹki tọn he dẹn-to-aimẹ tlala hugan to ẹnẹ lọ lẹ mẹ wẹ enẹ heyin Ptolémée Lagus, kavi Ptolémée I tọn, mẹhe kẹalọyi tẹnmẹ-yinkọ ahọlu tọn to owhe 305 J.W.M. Hukan gandudu Ptolémée tọn he e zedai lọ zindonukọn nado to gandu do Egipti ji kakajẹ whenuena e jai jẹ alọ Lomu tọn mẹ to owhe 30 J.W.M.
15. Ahọlu huhlọnnọ awe tẹlẹ wẹ tọ́n sọn ahọluduta ẹnẹ Glẹki tọn lẹ mẹ, podọ ahidídí tẹwẹ yé bẹjẹeji?
15 Gbọnmọ dali sọn ahọluduta Grèce tọn ẹnẹ mẹ, wẹ ahọlu huhlọnnọ awe tọ́n sọn—yèdọ Séleucus I Nicator do Silia ji podọ Ptolémée I do Egipti ji. Ahọlu awe ehelẹ ṣẹnṣẹn wẹ ahidídí “ahọlu agewaji tọn” po “ahọlu hùwaji tọn po” heyin zẹẹmẹ etọn basi to Daniẹli weta 11 mẹ tọn bẹjẹeji te. Angẹli Jehovah tọn ma ylọ yinkọ ahọlu lọ lẹ tọn gba, na mẹyinyọnẹn po akọta ahọlu awe ehelẹ tọn po na diọ to owhe kanweko lẹ gblamẹ. To nudọnamẹ gigọ́ he mayin dandan lẹ jijodo mẹ, angẹli lọ dọhodo gandutọ lẹ po nujijọ he na gando avunhiho lọ go lẹ kẹdẹ ji.
AVUNHIHO LỌ BẸJẸEJI
16. (a) Agewaji po hùwaji mẹnu tọn po wẹ ahọlu awe lọ lẹ tin te? (b) Ahọlu tẹlẹ whẹwhẹ wẹ kẹalọyi azọngban “ahọlu agewaji tọn” po “ahọlu hùwaji tọn” po?
16 Dotoai! To zẹẹmẹ bibasi do avunhiho ayidego tọn ehe ji, angẹli Jehovah tọn dọmọ: ‘Ahọlu hùwaji tọn na yin huhlọnnọ; yèdọ dopo to ahọvi etọn [Alẹkzandlé] tọn lẹ; podọ [ahọlu agewaji tọn] na yin huhlọnnọ hugan ewọ bo nasọ dugán po aṣẹ gandudu he gbloada tọn po hugan huhlọn gandudu omẹ enẹ tọn.’ (Daniẹli 11:5) Dohia “ahọlu agewaji tọn” po “ahọlu hùwaji tọn” lẹ po dlẹnalọdo ahọlu agewaji po hùwaji po tọn heyin omẹ Daniẹli tọn lẹ tọn, heyin tuntundote sọn kanlinmọgbenu Babilọninu lẹ tọn si to whenẹnu bo yin hinhẹn gọwa aigba Juda tọn ji. “Ahọlu agewaji tọn” dai tọn wẹ Ptolémée I Egipti tọn. Dopo to awhàngán Alẹkzandlé tọn lẹ mẹ he yita to Ptolémée I si bo dugán ‘po aṣẹ gandudu he gbloada tọn po’ wẹ Ahọlu Silia tọn lọ Séleucus I Nicator. E kẹalọyi azọngban “ahọlu agewaji tọn” tọn.
17. Gandudu mẹnu tọn glọ wẹ aigba Juda tọn tin te to bẹjẹeji avunhiho lọ tọn to ahọlu agewaji po ahọlu hùwaji tọn po ṣẹnṣẹn whenu?
17 To bẹjẹeji avunhiho lọ tọn, aigba Juda tọn tin to gandudomẹji ahọlu hùwaji tọn glọ. Sọn nudi owhe 320 J.W.M., Ptolémée I yinuwado Ju lẹ ji nado wá Egipti taidi mẹhe nọ nọ̀ otò he yè hoavun do yí mẹ lẹ. Otò he Juvi lẹ hoavun do yí gblodeji to Alexandrie, fie Ptolémée I ze wesẹdotẹn daho de dai te. Ju he tin to Juda lẹ gbọṣi anademẹ Ptolémée Egipti tọn, ahọlu hùwaji tọn glọ, kakajẹ owhe 198 J.W.M.
18, 19. To nukọnmẹ, nawẹ ahọlu agbàwhlẹntọ awe lọ lẹ biọ “nuyiwa gúwhẹ-mawle tọn lẹ” mẹ gbọn?
18 Gando ahọlu awe lọ lẹ go, angẹli lọ dọ dọdai dọmọ: “To opodo owhe lẹ tọn yé na kọ̀n yede dopọ; podọ viyọnnu ahọlu hùwaji tọn tọn na wá jẹ ahọlu agewaji tọn dè nado basi nuyiwa gúwhẹ-mawle tọn lẹ: ṣigba ewọ ma na mọ huhlọn awà etọn tọn gba; mọ ewọ ma na nọte, mọ awà etọn ma gba; ṣigba yè na jo ewọ do, po yé he hẹn ẹn wá lẹ po, po ewọ he ji i po, po ewọ he na huhlọn ẹn to ojlẹ nẹlẹ mẹ po.” (Daniẹli 11:6) Nawẹ ehe yinmọ gbọn?
19 Dọdai lọ ma doayi visunnu Séleucus I Nicator po mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn Antiochus I po go gba, na e ma fùnawhàn nujikudo tọn sọta ahọlu hùwaji tọn wutu. Ṣigba mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn, Antiochus II, fùnawhàn dẹn-to-aimẹ de sọta Ptolémée II, visunnu Ptolémée I tọn. To pọmẹ Antiochus II po Ptolémée II po nọpọ do yin ahọlu agewaji po ahọlu hùwaji tọn po. Antiochus II wlealọ hẹ Laodice, podọ yé tindo visunnu de he nọ yin Séleucus II, bọ Ptolémée II tindo viyọnnu de he nọ yin Belnike. To owhe 250 J.W.M., ahọlu awe ehelẹ biọ “nuyiwa gúwhẹ-mawle tọn” de mẹ. Nado suahọ gbekọndopọ ehe tọn, Antiochus II gbẹ́ asi etọn Laodice bo wlealọ hẹ Belnike, “viyọnnu ahọlu hùwaji tọn.” Gbọn Belnike dali, e ji visunnu de he wá lẹzun gudutọ ofìn Silia tọn kakati nido yin visunnu Laodice tọn lẹ.
20. (a) Nawẹ “awà” Belnike tọn ma nọte gbọn? (b) Nawẹ nuṣikọna Belnike, “yé he hẹn ẹn wá lẹ,” po “ewọ he na huhlọn ẹn” lẹ po gbọn? (c) Mẹnu wẹ lẹzun ahọlu Silia tọn to godo he Antiochus II hẹn “awà etọn,” kavi huhlọn bú?
20 “Awà” Belnike tọn, kavi huhlọn godonọnamẹ etọn tọn, wẹ otọ́ etọn Ptolémée II. To whenuena e kú to owhe 246 J.W.M., e ma hẹn “huhlọn awà etọn tọn” go hẹ asu etọn gba. Antiochus II gbẹkọ e go, bo vọ alọwle hẹ Laodice, bo do yinkọ na visunnu yetọn nado yin mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn. Dile Laodice blasé etọn do, Belnike po visunnu etọn po yin hùhù. Kunnudenu dohia dọ, devizọnwatọ he hẹn Belnike sọn Egipti wá Silia lẹ—yèdọ “yé he hẹn ẹn wá lẹ”—jiya onú dopolọ tọn. Laodice tlẹ donú núdùdù mẹ na Antiochus II, podọ gbọnmọ dali “awà etọn,” kavi huhlọn lọsu, ‘ma nọte’ gba. Enẹwutu, otọ́ Belnike tọn—“ewọ he ji i”—po asu Silia tọn etọn po—mẹhe ko na “huhlọn ẹn” na ojlẹ gli de—awe lẹ kú. Ehe na dotẹnmẹ Séleucus II, yèdọ visunnu Laodice tọn, nado yin ahọlu Silia tọn. Nawẹ ahọlu Ptolémée tọn he bọdego lọ na yinuwa hlan ehe lẹpo gbọn?
AHỌLU DE VÍHLỌ̀N NỌVIYỌNNU ETỌN HÙHÙ TỌN
21. (a) Mẹnu wẹ mẹhe “tọ́n sọn” “adọ̀” Belnike tọn lẹ mẹ, podọ nawẹ e “fọnṣite” gbọn? (b) Nawẹ Ptolémée III “biọ agbó ahọlu agewaji tọn tọn mẹ” bo gbawhàn etọn gbọn?
21 Angẹli lọ dọmọ: “Tọ́n sọn alà de mẹ sọn adọ̀ etọn lẹ mẹ wẹ mẹde na fọnṣite to azọ́nhọ etọn mẹ, he na wá awhànfuntọ lẹ lọ ji, bo na biọ agbó ahọlu agewaji tọn tọn mẹ, bo na zán do yé go, bo nasọ glónu.” (Daniẹli 11:7) Mẹhe “tọ́n sọn” mẹjitọ kavi “adọ̀” Belnike tọn lẹ mẹ, wẹ nọvisunnu etọn. To okú otọ́ etọn tọn whenu, e “fọnṣite” taidi ahọlu hùwaji tọn, yèdọ Falo Egipti tọn Ptolémée III. Tlolo e wleawu nado víhlọ̀n nọviyọnnu etọn hùhù tọn. To awhànfọ dide sọta Ahọlu Silia tọn yèdọ Séleucus II, mẹhe Laodice ko yizan nado hù Belnike po visunnu etọn po, e pehẹ “agbó ahọlu agewaji tọn tọn.” Ptolémée III yí figángán Antioku tọn bo hù Laodice. To tẹnsisẹ yì whèzẹtẹn-waji gbọn gandutẹn ahọlu agewaji tọn mẹ, e yí Babilọni po huhlọn po bo de awhànfọ jẹ Inde.
22. Etẹwẹ Ptolémée III hẹn gọwa Egipti, podọ naegbọn ewọ do ‘dọngban na owhe vude sọn ahọlu agewaji tọn dè’?
22 Etẹwẹ jọ bọdego? Angẹli Jiwheyẹwhe tọn dọna mí dọmọ: “Podọ ga yẹwhe yetọn lẹ, po ahọvi yetọn lẹ po, podọ núzinzan yetọn dagbedagbe fataka tọn lẹ po sika tọn lẹ po wẹ ewọ na bẹ mẹmẹglọ yì biọ Egipti mẹ; ewọ bo nasọ dọ̀n owhe vude do godo sọn ahọlu agewaji tọn dè.” (Daniẹli 11:8) Hugan owhe 200 lẹ jẹnukọn, Ahọlu Pẹlsia tọn Cambyse II ko gbawhàn Egipti tọn bo bẹ yẹwhe Egipti tọn lẹ yèdọ “yẹwhe yetọn lẹ” yì whé. To Susa heyin tatọ-tònọ hoho ahọlu Pẹlsia tọn hihòyí whenu, Ptolémée III vọ́ yẹwhe ehelẹ mọ bo bẹ yé di ‘kanlinmọ’ wá Egipti. E sọ hẹn susugege ogblànu awhàn tọn lẹ “núzinzan . . . dagbedagbe fataka tọn lẹ po sika tọn lẹ po” wá ga. Na e dona lẹkọwa Egipti nado dealọpo na gufinfọn whégbè tọn wutu, Ptolémée III ‘ṣite to aganu na ahọlu agewaji tọn,’ bo ma sọ to awugble devo lẹ hẹn wá e ji ba.
AHỌLU SILIA TỌN YÍ AHỌSU
23. Naegbọn ahọlu agewaji tọn do “lẹgọ biọ aigba etọn lọsu mẹ” to ahọluduta ahọlu agewaji tọn tọn mẹ bibiọ pó godo?
23 Nawẹ ahọlu agewaji tọn yinuwa gbọn? Daniẹli yin didọna dọmọ: “Ewọ bo nasọ wá biọ ahọlutò ahọlu hùwaji tọn tọn mẹ, ṣigba ewọ nasọ lẹgọ biọ aigba etọn lọsu mẹ.” (Daniẹli 11:9) Ahọlu agewaji tọn—yèdọ Ahọlu Séleucus II Silia tọn—yanmẹgbé. E biọ “ahọlutò,” kavi agblò ahọlu hùwaji Egipti tọn tọn mẹ bo yin dududeji. Po pipotọ vude awhànpa etọn lẹ tọn po, Séleucus II “lẹgọ biọ aigba etọn lọsu mẹ,” bo joagọ wá tatọ-tònọ Silia tọn Antiọku mẹ to nudi owhe 242 J.W.M. To okú etọn whenu, visunnu etọn Séleucus III jẹ otẹn etọn mẹ.
24. (a) Etẹwẹ jọ do Séleucus III go? (b) Nawẹ Ahọlu Silia tọn Antiochus III “gọfla, bosọ juyi” agblò ahọlu hùwaji tọn tọn mẹ gbọn?
24 Etẹwẹ yin dọdai etọn dọ gando ovivi Ahọlu Séleucus II Silia tọn go? Angẹli lọ dọna Daniẹli dọmọ: “Podọ visunnu etọn lẹ na fọnawhàn, bo na bẹ agundaho huhlọn lẹ tọn de pli, ewọ bo nasọ wá aga, bo gọfla, bosọ juyi: e nasọ lẹgọ bo fọnawhàn, yèdọ jẹ agbó etọn ji.” (Daniẹli 11:10) Séleucus III hùhù to nuhe whè sọn owhè atọ̀n mẹ hẹn gandudu etọn wá vivọnu. Nọvisunnu etọn Antiochus III, jẹ otẹn etọn mẹ to ofìn Silia tọn ji. Visunnu Séleucus II bẹ susugege awhànfuntọ lẹ tọn pli na mẹgbeyinyan de do ahọlu hùwaji tọn ji, mẹhe yin Ptolémée IV to whenẹnu. Ahọlu yọyọ agewaji Silia tọn lọ hoavun sọta Egipti po kọdetọn dagbe po bo gọ̀ bato-glintẹn Séleucie tọn yí, heyin ayimatẹn Cœléssyrie tọn, yèdọ tòdaho Tile po Ptolémaïs tọn lẹ po, gọna otò he sẹpọ lẹ. E gbawhàn awhànpa Ahọlu Ptolémée IV tọn bo yí susu otò Juda tọn lẹ. To amàkikọ-whenu owhe 217 J.W.M., Antiochus III tọ́n sọn Ptolémaïs bo yì agewaji, “jẹ agbó etọn ji” to Silia. Ṣigba diọdo de tin to yakẹ.
OJLẸ LỌ DIỌ
25. Fie wẹ Ptolémée IV pé Antiochus III to awhànfunfun mẹ te, podọ etẹwẹ yin “jijó do alọ” ahọlu agewaji Egipti tọn tọn mẹ?
25 Taidi Daniẹli, mí to todoai dile angẹli Jehovah tọn dọ dọdai bọdego dọmọ: “Yé nasọ yí fifiẹ do fọnadán ahọlu hùwaji tọn, bo nasọ jẹgbonu wá bo hoavun hẹ ẹ, yèdọ hẹ ahọlu agewaji tọn: ewọ bo nasọ ze agundaho de jẹgbonu, agundaho lọ nasọ yin jijó do alọ etọn mẹ.” (Daniẹli 11:11) Po awhànpa 75 000 lẹ po, ahọlu hùwaji tọn, yèdọ Ptolémée IV, sẹtẹn yì agewaji sọta kẹntọ lẹ. Ahọlu agewaji Silia tọn, Antiochus III ko ze “agundaho” omẹ 68 000 tọn dai nado diọnukunsọ ẹ. Ṣigba “agundaho lọ” yin “jijó do alọ” ahọlu hùwaji tọn mẹ to awhànfunfun mẹ to tòdaho hùla-waji Raphia tọn mẹ, he ma dẹn do dogbo Egipti tọn.
26. (a) “Agundaho” tẹwẹ yin hinhẹn sọyi gbọn ahọlu hùwaji tọn dali to awhàn Raphia tọn mẹ, podọ hogbe gbemima jijọho tọn tẹwẹ yin bibasi to finẹ? (b) Nawẹ Ptolémée IV “ma yí otẹn huhlọn tọn etọn tọn zan” gbọn? (c) Mẹnu wẹ lẹzun ahọlu hùwaji tọn he bọdego?
26 Dọdai lọ zindonukọn dọmọ: “Yè nasọ ze agundaho lọ yì, ayiha etọn nasọ yin zizedaga: ewọ na ze fọtọ́n ao lẹ liai, ṣigba ewọ ma [na yí otẹn huhlọnnọ etọn zan, NW ] gba.” (Daniẹli 11:12) Ptolémée IV, ahọlu hùwaji tọn, ‘hù’ awhànfuntọ aigba ji tọn 10 000 heyin Silia tọn lẹ po awhànfuntọ sọ́kuntọ 300 lẹ po bo bẹ 4 000 taidi kanlinmọ lẹ. Enẹgodo ahọlu lọ lẹ basi gbèmima de bọ Antiochus III hẹn bato-glintẹn Silia tọn he tin to Séleucia tọn go taidi nutindo etọn ṣigba hẹn Phénicie po Cœlésyrie po bú. Na awhàngbigba ehe wutu ahun ahọlu agewaji Egipti tọn ‘yin zizedaga,’ titengbe sọta Jehovah. Juda gbọṣi anademẹ Ptolémée IV tọn glọ. Ṣigba, e ma “yí otẹn huhlọnnọ etọn zan” nado zindonukọn to awhàngbigba etọn mẹ sọta ahọlu agewaji Silia tọn gba. Kakatimọ, Ptolémée IV diọkọ biọ gbẹzan paṣadudu tọn mẹ, bọ visunnu owhe 5 mẹvi etọn, Ptolémée V, lẹzun ahọlu hùwaji tọn he bọdego na owhe delẹ jẹnukọnna okú Antiochus III tọn.
MẸTAFUTỌ LỌ LẸKỌWA
27. Nawẹ ahọlu agewaji tọn lẹkọwa “to opodo ojlẹ lẹ tọn” mẹ nado gọ̀ aigba-denamẹ lọ yí sọn Egipti si gbọn?
27 Na mẹtitafu etọn lẹpo wutu, Antiochus III wá yin yinyọnẹn taidi Antiochus Daho lọ to godo mẹ. Gando e go, angẹli lọ dọmọ: “Ahọlu agewaji tọn lọ bo nasọ lẹgọ, bo na ze agundaho tlala de hú nukọntọn jẹgbonu; e nasọ wá aga to opodo ojlẹ lẹ tọn ji, yèdọ na owhe lẹ, po awhàngbẹ́ daho de po po adọkunnu gege po.” (Daniẹli 11:13) “Ojlẹ” ehelẹ yin owhe 16 kavi humọ to godo he Egiptinu lẹ gbawhàn Silianu lẹ tọn to Raphia. To whenuena jọja Ptolémée V lẹzun ahọlu hùwaji tọn, Antiochus III ze “agundaho tlala de hú nukọntọn” dai nado gọ̀ aigba-denamẹ he e ko hẹnbu do alọ ahọlu hùwaji tọn Egipti tọn mẹ yí. Gbọnmọ dali, e kọ̀n awhànfuntọ etọn lẹ dopọ hẹ Ahọlu Makedonia tọn yèdọ Philippe V.
28. Nuhahun tẹlẹ wẹ ahọlu jọja hùwaji tọn lọ tindo?
28 Ahọlu hùwaji tọn sọ tindo tukla to ahọluduta etọn mẹ ga. Angẹli lọ dọmọ: “To ojlẹ nẹlẹ mẹ finẹ wẹ mẹsusu na fọnṣite do ahọlu hùwaji tọn lọ ji.” (Daniẹli 11:14a) Na nugbo tọn “mẹsusu . . . fọnṣite do ahọlu hùwaji tọn lọ ji.” Gbọnvona awhànfuntọ Antiochus III tọn po gbẹdohẹmẹtọ etọn Makedonia tọn lẹ po pipehẹ, ahọlu jọja hùwaji tọn lọ pannukọn nuhahun lẹ to whégbè to Egipti. Na hihọ́tọ etọn Agathocle, he dugán to yinkọ etọn mẹ, yinuwa po goyiyi po hẹ Egiptinu lẹ wutu, mẹsusu fọngú. Angẹli lọ yidogọ dọmọ: “Ovi huhlọn tọn lẹ to omẹ towe lẹ ṣẹnṣẹn na ze yede daga nado hẹn numimọ lọ lodo; ṣigba yé na jai.” (Daniẹli 11:14b) Delẹ to omẹ Daniẹli tọn lẹ mẹ tlẹ lẹzun ‘visunnu jaguda,’ kavi gufọntọ tọn lẹ. Ṣigba lalo wẹ depope to “numimọ” he sunnu Juvi mọnkọtọn lẹ sọgan tindo gando vivọnu gandudomẹji Kosi tọn do otò yetọn ji, podọ yé na jẹflumẹ, kavi “jai.”
29, 30. (a) Nawẹ “awà hùwaji tọn lẹ” jogbena mẹgbeyinyan sọn agewaji gbọn? (b) Nawẹ ahọlu agewaji tọn wá nado “ṣite to aigba gigonọ lọ” mẹ gbọn?
29 Angẹli Jehovah tọn dọ dọdai yinukọn dogọ domọ: “Ahọlu agewaji tọn na wá, bo dlẹn odòkọ de, bosọ yí tòdaho dòkọ́nọ lẹ lọ: podọ awà hùwaji tọn lẹ ma na glọnalinamẹ, kavi omẹ ṣinyanṣinyan etọn lẹ, kavi huhlọn depope ma na tin finẹ nado glọnalinamẹ gba. Ṣigba ewọ he wá e ji na wà kẹdẹdi ojlo etọn titi, mẹdepope ma nasọ nọte to ewọ nukọn: e nasọ ṣite to aigba gigonọ lọ mẹ, podọ alọ etọn mẹ wẹ hùsúdo na te.”—Daniẹli 11:15, 16.
30 Awhànfuntọ lẹ to Ptolémée V glọ, kavi “awà hùwaji tọn lẹ,” jogbena mẹgbeyinyan agewaji tọn. To Panéas (Césarée Philippe tọn), Antiochus III yàn Awhàngán Scopas Egipti tọn po sunnu taun-taun 10 000, kavi “omẹ ṣinyanṣinyan” lẹ po, yì Sidoni, “tòdaho dòkọ́nọ lẹ.” To finẹ Antiochus ‘bẹ mẹgbeyinyan gbloada de jẹeji,’ bo yí bato-glintẹn Phénicien tọn enẹ to owhe 198 J.W.M. E yinuwa “kẹdẹdi ojlo etọn” na awhànfuntọ ahọlu hùwaji Egipti tọn lẹ tọn ma penugo nado whlẹnagbà hẹ ẹ wutu. Enẹgodo Antiochus III deawhànfọ sọta Jelusalẹm, tatọ-tònọ “aigba gigonọ lọ” tọn, yèdọ Juda. To owhe 198 J.W.M., Jelusalẹm po Juda po tlọ́n gandudomẹji ahọlu hùwaji Egipti tọn si jẹ enẹ heyin ahọlu agewaji Silia tọn mẹ. Podọ Antiochus III, yèdọ ahọlu agewaji tọn, jẹ “[teṣi] to aigba gigonọ” tọn lọ ji. “Alọ etọn mẹ wẹ hùsúdo” te na Ju lẹ po Egiptinu lẹ po he jẹagọdo e lẹpo. Nawẹ e na dẹnsọ bọ ahọlu agewaji tọn ehe nado to nuyiwa dile e jlo do?
LOMU HẸNALỌDOTENA MẸTAFUTỌ LỌ
31, 32. Naegbọn ahọlu agewaji tọn lọ do wá “nuyiwa gúwhẹ̀-mawle” jijọho tọn lẹ bibasi po ahọlu hùwaji tọn po kọ̀n to godo mẹ?
31 Angẹli Jehovah tọn na mí gblọndo ehe: “E [ahọlu agewaji tọn] nasọ ze nukunmẹ etọn do nado wá po huhlọn ahọludu etọn tọn pete po, bo na basi nuyiwa gúwhẹ̀-mawle tọn po e po: ewọ bo nasọ yí viyọnnu yọnnu lẹ tọn lọ na ẹn, nado và ẹ; ṣigba e ma na ṣite gba, mọ ma sọ tin na ewọ gba.”—Daniẹli 11:17.
32 Ahọlu agewaji tọn, yèdọ Antiochus III, ‘ze do ayihamẹ’ nado dugán do Egipti ji “po huhlọn ahọludu etọn tọn pete po.” Ṣigba to godo mẹ e jẹ “nuyiwa gúwhẹ̀-mawle tọn” jijọho tọn de basi hẹ Ptolémée V ji, yèdọ ahọlu hùwaji tọn. Obiọ Lomu tọn ko hẹn Antiochus III nado diọ tito etọn. To whenuena ewọ po Ahọlu Philippe V Makedonia tọn po blasé sọta ahọlu jọja Egipti tọn nado hò aigba-denamẹ etọn lẹ yí, hihọ́-basinamẹtọ Ptolémée V tọn lẹ lẹhlan Lomu nado dín hihọ́. To dotẹnmẹ hundote nado hẹn agblò nuyiwadomẹji etọn tọn gblodeji yiyizan mẹ, Lomu do huhlọn etọn hia.
33. (a) Gbemima jijọho tọn tẹlẹ wẹ tin to Antiochus III po Ptolémée V po ṣẹnṣẹn? (b) Etẹwẹ yin lẹndai alọwle he tin to Cléopâtre I po Ptolémée V po ṣẹnṣẹn tọn, podọ naegbọn sébibla lọ do gboawupo?
33 To yinyin hinhẹn gánnu-gánnu gbọn Lomu dali, Antiochus III hẹn hogbe jijọho tọn wá ahọlu hùwaji tọn dè. Kakati nado jo aigba-denamẹ he yin awhàn etọn gbà lẹ do, dile Lomu ko basi obiọ etọn do, Antiochus III basi tito nado basi nuyihlan nunọnutẹnmẹ tọn de tọn gbọn hinhẹn viyọnnu etọn Cléopâtre I—yèdọ“viyọnnu yọnnu lẹ tọn”—nado wlealọ hẹ Ptolémée V dali. Ayimatẹn he bẹ Juda hẹn lẹ, yèdọ “aigba gigonọ” tọn lọ, wẹ yin nina taidi asugbàn etọn. Ṣigba, to alọwle lọ whenu to owhe 193 J.W.M., ahọlu Silia tọn lọ ma jo ayimatẹn ehelẹ do na Ptolémée V gba. Alọwle tonudidọ tọn de wẹ ehe yin, heyin awuwlena nado hẹn Egipti yin mẹmẹglọ hlan Silia. Ṣigba sébibla lọ gboawupo na Cléopâtre I “ma sọ tin na ewọ gba,” na e nọgodona asu etọn to godo mẹ. To whenuena awhàn gbajẹgbonu to Antiochus III po Lomunu lẹ po ṣẹnṣẹn, Egipti nọgodona Lomu.
34, 35. (a) “Hùtoigba” tẹlẹ wẹ ahọlu agewaji tọn lilẹ́ nukunmẹ etọn hlan? (b) Nawẹ Lomu hẹn “vlẹko” heyin hinhẹnwa sọn ahọlu agewaji tọn dè wá opodo gbọn? (c) Nawẹ Antiochus III kú gbọn, podọ mẹnu wẹ wá yin ahọlu agewaji tọn he bọdego?
34 To alọdindlẹn do awhànṣiṣi ahọlu agewaji tọn ehe, angẹli lọ yidogọ dọmọ: ‘Podọ ewọ [Antiochus III] na lẹ́ nukunmẹ etọn hlan hùtoigba lẹ bo na bẹ susu. Podọ awhàngán de [Lomu] na hẹn vlẹko lẹ sọn e dè doalọte na edetiti [Lomu], na vlẹko etọn [enẹ sọn Antiochus III dè] ma na tin ba. Ewọ [Lomu] na hẹn ẹn nado lẹhlan omẹ enẹ ji. Whenẹnu wẹ ewọ [Antiochus III] nasọ diọ nukunmẹ etọn hlan agbó aigba etọn lọsu tọn: ṣigba e dahli bo jai, bo ma nasọ yin dindinmọ ba.’—Daniẹli 11:18, 19.
35 “Hùtoigba” lọ lẹ wẹ enẹ heyin Makedonia, Grèce, po Asia Pẹvi tọn lẹ po. Awhàn de gbajẹgbonu to Grèce to owhe 192 J.W.M., bọ Antiochus III yin linlẹndiọna nado wá Grèce. Na e yin hinhẹn gblehomẹ na vivẹnu ahọlu Silia tọn nado hò aigba devo lẹ yí wutu, Lomu lá awhàn do e ji to godo mẹ. E jiya awhànṣiṣi tọn to alọ Lomunu lẹ tọn mẹ to Thermopyles. To nudi owhe dopo to awhàn Magnésie tọn ṣiṣi to owhe 190 J.W.M. pó godo, e dona jo onú lẹpo he tin to Grèce, Asia Pẹvi, po lẹdo whèyihọ Osó Taurus tọn ji po dai. Lomu sú dèkuẹ titengbe de bo ze gandudu etọn dai do ahọlu agewaji Silia tọn ji. Yin yinyan sọn Grèce po Asia Pẹvi po bo dibla hẹn tọjihun awhàn tọn etọn lẹpo bú, Antiochus III ‘lilẹ́ nukunmẹ etọn wá figángán aigba etọn titi tọn tọn ji,’ to Silia. Lomunu lẹ ko ‘gọ̀ vlẹko he e basi do yé ji wá e ji.’ Antiochus III kú to whenuena e to tintẹnpọn nado jẹajo to tẹmpli de mẹ to Elumaïs, to Pẹlsia, to owhe 187 J.W.M. Gbọnmọ dali e ‘jai’ to okú mẹ bọ visunnu etọn Séleucus IV jẹ otẹn etọn mẹ, nado yin ahọlu agewaji tọn he bọdego.
AVUNHIHO LỌ ZINDONUKỌN
36. (a) Nawẹ ahọlu hùwaji tọn tẹnpọn nado zindonukọn to ahidídí lọ mẹ gbọn, ṣigba etẹ mẹ wẹ e dekọtọn do na ẹn? (b) Nawẹ Séleucus IV jai gbọn, podọ mẹnu wẹ jẹ otẹn etọn mẹ?
36 Dile ahọlu hùwaji tọn, Ptolémée V tẹnpọn nado yí ayimatẹn he ko dona yin etọn taidi asugbàn Cléopâtre tọn lẹ, e yin hùhù gbọn núdo núdùdù mẹ namẹ dali. Ptolémée VI jẹ otẹn etọn mẹ. Etẹwẹ dogbọn Séleucus IV dali? Na e tin to nuhudo akuẹ tọn mẹ nado sú dèkuẹ titengbe he e dù do Lomu wutu, e do akuẹ-hẹntọ etọn Heliodorus hlan nado hò adọkun he yin didọ nado yin sisẹdo to tẹmpli Jelusalẹm tọn mẹ yí. Na e tindo ojlo to ofìn lọ mẹ wutu, Heliodorus hù Séleucus. Ṣigba, Ahọlu Eumène Pagamu tọn po nọvisunnu etọn Attale po ze Antiochus IV heyin nọvisunnu ahọlu heyin hùhù lọ tọn do ofìn ji.
37. (a) Nawẹ Antiochus IV tẹnpọn nado do ede hia nado tindo huhlọn hugan Jehovah Jiwheyẹwhe gbọn? (b) Etẹ mẹ wẹ nuwiwe hinhẹnflu to tẹmpli Jelusalẹm tọn mẹ gbọn Antiochus IV dali dekọtọn do?
37 Ahọlu yọyọ agewaji tọn lọ, Antiochus IV, din nado do ede hia nado yin huhlọnnọ hugan Jiwheyẹwhe gbọn tintẹnpọn nado gbà tito Jehovah tọn na sinsẹ̀n-bibasi kija dali. To nslọle-yinyin didohia Jehovah mẹ, e klán tẹmpli Jelusalẹm tọn do wiwe hlan Zeus, kavi Jupiteli. To décembre owhe 167 J.W.M., agbà kosi tọn de yin zizedai do agbà daho lọ ji he tin to kọhò tẹmpli lọ tọn fie avọ́nunina mimẹ̀ egbesọegbesọ tọn lẹ ko yin bibasi hlan Jehovah te. To azán ao godo, avọ́sinsan de hlan Zeus yin bibasi to agbà kosi tọn lọ ji. Nuwiwe hinhẹnflu ehe dekọtọn do gufinfọn Juvi lẹ tọn mẹ to anademẹ Maccabée tọn glọ. Antiochus IV fùnawhàn hẹ yé na owhe atọ̀n. To owhe 164 J.W.M., to hùnwhẹ nuwiwe hinhẹnflu whemẹwhemẹ tọn whenu, Judas Maccabée vọ́ tẹmpli lọ klán do wiwe hlan Jehovah bọ hùnwhẹ klandowiwe tọn—yèdọ Hanukkah—yin zizedai.—Johanu 10:22.
38. Nawẹ gandudu Maccabée tọn wá vivọnu gbọn?
38 Vlavo Maccabée basi gbemima de hẹ Lomu to owhe 161 J.W.M. bo ze ahọluduta de dai to owhe 104 J.W.M. Ṣigba wiwọ́ he tin to ṣẹnṣẹn yetọn po ahọlu agewaji Silia tọn po zindonukọn. To godo mẹ, Lomu yin oylọ-basina nado wá dádemẹ. Awhàngán Lomu tọn lọ Gnaeus Pompée hò Jelusalẹm yí to owhe 63 J.W.M. to mẹgbeyinyan osun atọ̀n tọn godo. To owhe 39 J.W.M., Pipli Sẹ́nbasitọ Lomu tọn dè Hẹlodi—yèdọ Edọminu de—nado yin ahọlu Judé tọn. To gandudu Maccabée tọn hinhẹn wá vivọnu, e hò Jelusalẹm yí to owhe 37 J.W.M.
39. Nawẹ hiẹ ko mọaleyi sọn dogbapọnna Daniẹli 11:1-19 mẹ gbọn?
39 Lehe e yin ojlofọndotenamẹnu nado mọ adà tintan dọdai lọ tọn heyin avunhiho to ahọlu awe ṣẹnṣẹn yin hinhẹndi to gigọ́ mẹ do sọ! Na nugbo tọn, lehe e yin awuvivinu do sọ nado keje whenuho lọ pọ́n to owhe 500 delẹ godo he wẹndomẹ dọdai tọn lọ ko yin nina Daniẹli bosọ yọ́n gandutọ lẹ he tin to otẹn ahọlu agewaji tọn po ahọlu hùwaji tọn lọ po mẹ! Ṣigba, mẹyinyọnẹn tonudidọ tọn ahọlu awe ehelẹ tọn diọ dile awhànfunfun to ṣẹnṣẹn yetọn zindonukọn gbọn gblagbla ojlẹ he mẹ Jesu Klisti tin to aigba ji tọn mẹ podọ kakajẹ azán mítọn gbè. Gbọn awuwle whenuho tọn lẹ bibladopọ hẹ nudọnamẹ gigọ́ awuvivi tọn he tin to dọdai ehe mẹ dali, mí na penugo nado yọ́n ahọlu agbàwhlẹntọ awe ehelẹ.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Hukan ahọlu huhlọnnọ awe tẹlẹ wẹ tọ́n sọn ahọluduta Glẹki tọn lẹ mẹ, podọ ahidídí tẹwẹ ahọlu lọ lẹ bẹjẹeji?
• Dile e yin didọdai to Daniẹli 11:6 mẹ do, nawẹ ahọlu awe lọ lẹ biọ tito “nuyiwa gúwhẹ-mawle” tọn de mẹ gbọn?
• Nawẹ avunhiho lọ zindonukọn gbọn to ṣẹnṣẹn na
Séleucus II po Ptolémée III po (Daniẹli 11:7-9)?
Antiochus III po Ptolémée IV po (Daniẹli 11:10-12)?
Antiochus III po Ptolémée V po (Daniẹli 11:13-16)?
• Etẹwẹ yin lẹndai alọwle he tin to Cléopâtre I po Ptolémée V po ṣẹnṣẹn tọn, podọ naegbọn sébibla lọ do gboawupo (Daniẹli 11:17-19)?
• Nawẹ pipayi Daniẹli 11:1-19 go ko yin alemọyinu na we gbọn?
[Apotin/Yẹdide to weda 228]
AHỌLU HE TIN TO DANIẸLI 11:5-19 MẸ LẸ
Ahọlu Ahọlu
Agewaji tọn Hùwaji tọn
Daniẹli 11:5 Séleucus I Nicator Ptolémée I
Daniẹli 11:6 Antiochus II Ptolémée II
(asi lọ heyin Laodice) (viyọnnu Belnike)
Daniẹli 11:7-9 Séleucus II Ptolémée III
Daniẹli 11:10-12 Antiochus III Ptolémée IV
Daniẹli 11:13-19 Antiochus III Ptolémée V
(viyọnnu, Cléopâtre I) Mẹjẹmẹtẹnmẹ:
Mẹjẹmẹtẹnmẹ lẹ: Ptolémée VI
Séleucus IV po
Antiochus IV po
[Yẹdide]
Gànkuẹ he to Ptolémée II po asi etọn po dohia
[Yẹdide]
Séleucus I Nicator
[Yẹdide]
Antiochus III
[Yẹdide]
Ptolémée VI
[Yẹdide]
Ptolémée III po mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn lẹ po gbá tẹmpli Horus tọn ehe to Idfu, to Agawaji Egipti tọn
[Apotin/Yẹdide lẹ to weda 216, 217]
Dohia “ahọlu agewaji tọn” po “ahọlu hùwaji tọn” lẹ po dlẹnalọdo ahọlu agewaji po hùwaji po tọn heyin omẹ Daniẹli tọn lẹ tọn
MAKEDONIA
GRÈCE
ASIA PẸVI
ISLAELI
LIBIA
EGIPTI
ETIOPIA
SILIA
Babilọni
ALABIA
[Yẹdide]
Ptolémée II
[Yẹdide]
Antiochus Daho lọ
[Yẹdide]
Zannu plaba he ji gbedide ahọlu tọn lẹ heyin nina gbọn Antiochus Dahọ lọ dali tin te
[Yẹdide]
Gànkuẹ he to Ptolémée V dohia
[Yẹdide]
Họngbo Ptolémée III tọn, to Karnak, Egipti
[Yẹdide to weda blebu ji to weda 210]
[Yẹdide to weda 215]
Séleucus I Nicator
[Yẹdide to weda 218]
Ptolémée I