Weta Fọtọ̀n-Nukun-Ẹnẹ
Jehovah Dowinyan Goyiyi Tile Tọn
1, 2. (a) Tòdaho nankọ wẹ Tile hohowhenu tọn yin? (b) Dọdai etẹ tọn wẹ Isaia dọ na Tile?
EWỌ yin “pipé to whanpẹ mẹ” bosọ gọfla to “adọkun wunmẹ lẹpo” mẹ. (Ezekiẹli 27:4, 12, An American Translation) Tọ̀jihun gbóogbó etọn lẹ nọ gbọn ohù ji yì fidindẹn lẹ. E lẹzun “gigonọ to ohò ohù lẹ tọn mẹ,” podọ e yí “adọkun” etọn lẹ do “hẹn ahọlu aigba tọn lẹ wàdọkun.” (Ezekiẹli 27:25, 33) To owhe kanweko ṣinawetọ J.W.M. mẹ, mọwẹ ninọmẹ Tile tọn te—yèdọ tòdaho Phénicie tọn he tin to vivọnu whèzẹtẹn-waji Méditerranée tọn.
2 Etomọṣo, vasudo tin to nukọn ja na Tile. Owhe 100 jẹnukọnna zẹẹmẹ Ezekiẹli tọn gandego, yẹwhegán Isaia ko dọ dọdai aijijẹ figángán Phénicie ehe tọn po awubla mẹhe ganjẹ e go lẹ tọn po. Isaia sọ dọ dọdai dọ to ojlẹ delẹ godo Jiwheyẹwhe na lẹ́ ayidonugo etọn hlan tòdaho lọ ji, bo na vọ́ hẹn ẹn tindo kọdetọn dagbe. Nawẹ ohó yẹwhegán lọ tọn lẹ yin hinhẹndi gbọn? Podọ etẹwẹ mí sọgan plọn sọn nuhe jọ do Tile go lẹpo mẹ? Nukunnumọjẹnumẹ họnwun tintindo gando nuhe jọ do e go po nuhewutu onú mọnkọtọn lẹ do jọ go na hẹn yise mítọn lodo to Jehovah po opagbe etọn lẹ po mẹ.
“Wẹnhùn, Mì Ohún Talṣiṣi Tọn”!
3, 4. (a) Fie wẹ Talṣiṣi tin te, podọ haṣinṣan tẹwẹ tin to Tile po Talṣiṣi po ṣẹnṣẹn? (b) Naegbọn bato-kùntọ he nọ wà ajọ́ hẹ Talṣiṣi lẹ tindo whẹwhinwhẹ́n nado “wẹnhùn”?
3 To hosọ lọ, “[Hogbe nulila Tile, NW] tọn” glọ, Isaia lá dọmọ: “Mì wẹnhùn, mì ohún Talṣiṣi tọn emi; yé gbà ẹ kija sọmọ bọ owhé de ma tin, ofi bibiọ de ma sọ tin.” (Isaia 23:1a) Talṣiṣi yin yiyise nado yin apadewhe Espagne tọn, bo dẹn do Tile to whèzẹtẹn-waji Méditerranée tọn.a Etomọṣo, omẹ Phénicie tọn lẹ yin hùzọ́nwatọ azọ́nyọnẹntọ lẹ, podọ bato yetọn lẹ klo bo pegan na ohù ji gbigbọn. Whenuho-kàntọ delẹ yise dọ Phénicie-nu lẹ wẹ yin omẹ tintan he doayi kanṣiṣa he tin to osun po agbówhẹn lẹ po ṣẹnṣẹn go podọ he yí sunwhlẹvu pinpọ́n zan taidi alọgọnamẹnu de nado basi gbejizọnlin ohù ji tọn. Enẹwutu gbejizọnlin gaa he sọn Tile yì Talṣiṣi ma yin aliglọnnamẹnu na yé gba.
4 To azán Isaia tọn gbè, Talṣiṣi he dẹn sọmọ lọ wẹ yin ahi de na Tile, vlavo asisa tangan adọkun etọn tọn to apadewhe whenuho etọn tọn mẹ. Espagne tindo adọkun okọ́-glọ tọn lẹ taidi fataka, ogànyuu, po gànmú devo lẹ po. (Yijlẹdo Jẹlemia 10:9; Ezekiẹli 27:12 go.) “Ohún Talṣiṣi tọn” lẹ, yèdọ vlavo bato he wá sọn Tile bo nọ wà ajọ́ hẹ Talṣiṣi lọ lẹ, na tindo whẹwhinwhẹ́n dagbe nado “wẹnhùn,” bo do avigbè na vasudo otò he mẹ yé nọ glinhún do tọn.
5. Fie wẹ hùzọ́nwatọ he ja sọn Talṣiṣi lẹ na sè aijijẹ Tile tọn te?
5 Nawẹ hùzọ́nwatọ he tin to tọ̀ji lọ lẹ yọnẹn dogbọn aijijẹ Tile tọn dali gbọn? Isaia gblọn dọmọ: “Yè sọhia na yé sọn aigba Kittimi tọn ji.” (Isaia 23:1b) Vlavo “aigba Kittimi tọn” dlẹnalọdo lopo Chypre tọn, nudi kilomẹtlu 100 hlan whèyihọ hùto Phénicie tọn. Ehe wẹ yin ofi godo tọn he bato he tọ́nsọn Talṣiṣi jei whèzẹtẹn lẹ na nọte te whẹpo yé nado jẹ Tile. Gbọnmọ dali, bato-kùntọ lọ lẹ na sè linlin aijijẹ bato-glintẹn yiwanna yetọn tọn to whenuena yé nọte to Chypre. Mẹhẹnjọsi nankọ die na yé! Na awubla lọ wutu, yé na “wẹnhùn” to obu mẹ.
6. Basi zẹẹmẹ kanṣiṣa he tin to Tile po Sidọni po ṣẹnṣẹn tọn.
6 Obu nasọ jẹ mẹhe nọ nọ̀ hùto-waji Phénicie tọn lẹ ji ga. Yẹwhegán lọ dọmọ: “Mì nabọẹ, mì mẹhe to lopo ji lẹ; hiẹ mẹhe ajọ́tọ Sidọni tọn, he jugbọn ohù ji, ko gọ́. Sọn aliho osin daho tọn, nọkún Siholi tọn, jijẹ̀ otọ̀ [Nile] tọn wẹ whèkuẹ etọn; ewọ sọ wẹ ahi akọta lẹ tọn.” (Isaia 23:2, 3) “Mẹhe to lopo ji lẹ”—yèdọ kọmẹnu Tile tọn lẹ—na nabọẹ na nupaṣamẹ nugbajẹmẹji aijijẹ Tile tọn wutu. Mẹnu lẹ wẹ yin “ajọ́tọ Sidọni tọn” he “ko gọ́” tòmẹnu ehelẹ, bo hẹn yé jẹ adọkun lẹ? To ojlẹ de mẹ wayi Tile he yí kilomẹtlu 35 poun do dẹn do agewaji, wẹ yin fie mẹhe tin to tòdaho Sidọni tọn he tin to hùto lẹ nọ nọ̀. To gànkuẹ etọn ji, Sidọni basi zẹẹmẹ ede tọn taidi onọ̀ Tile tọn. Dile etlẹ yindọ Tile ko jẹ adọkun hú Sidọni, e gbẹ́ pò to “viyọnnu Sidọni tọn” yin, bọ tòmẹnu etọn lẹ gbẹ́ nọ ylọ yedelẹ dọ omẹ Sidọni tọn lẹ. (Isaia 23:12) Enẹwutu, hogbe lọ “ajọ́tọ Sidọni tọn” vlavo dlẹnalọdo ajọwatọ tòmẹnu Tile tọn lẹ.
7. Nawẹ ajọwatọ gbóogbó Sidọni tọn lẹ hẹn adọkun gbayipe gbọn?
7 Na bibiọ kanṣiṣa whẹho ajọwiwa tọn mẹ wutu, ajọwatọ gbóogbó adọkunnọ Sidọni tọn lẹ nọ zingbejizọnlin gbọn Ohù Méditerranée tọn ji. Yé nọ hẹn okún, kavi nọkún Siholi tọn yì ofi susu, yì whèzẹtẹn-waji pete alà Tọ̀sisa Nile tọn mẹ to lẹdo otọ̀ Egipti tọn mẹ. (Yijlẹdo Jẹlemia 2:18 go.) “Ojijẹ otọ̀ [Nile] tọn” sọ bẹ sinsẹ́n devo lẹ sọn Egipti hẹn ga. Ajọwiwa po núzinzan mọnkọtọn lẹ sisà po nọ hẹn alè susu wá na ajọwatọ gbóogbó hùzọ́nwatọ ehelẹ podọ na akọta he yé nọ wà ajọ́ hẹ lẹ. Omẹ Sidọni tọn lẹ hẹn Tile gọ́ po odèkuẹ whemẹwhemẹ tọn po. Na nugbo tọn, yé na blawu na vasudo etọn!
8. Nugandomẹgo tẹwẹ vasudo Tile tọn na tindo do Sidọni ji?
8 Enẹgodo Isaia dọho hlan Sidọni po ohó helẹ po dọmọ: “Winyan ni hù we, hiẹ, Sidọni: na ohù dọho, yèdọ huhlọn ohù tọn, dọmọ, yẹn ma tin ajipanu, mọ yẹn ma ji ovi, mọ yẹn ma yin visunnu, mọ yẹn ma pọ́n awhli go.” (Isaia 23:4) To vasudo Tile tọn godo, hùto fie tòdaho lọ tin te dai na jẹvọ́ mlẹnmlẹn. Ohù na sọawuhia taidi dọ e to avivi jẹgbonu to awufiẹsa mẹ nkọtọn, taidi onọ̀ de he hẹn ovi etọn lẹ bu bosọ jẹflumẹ sọmọ bọ e gbẹ́ todin dọ emi ma ko jivi pọ́n gbede. Winyan na hù Sidọni na nuhe jọ do viyọnnu etọn go wutu.
9. Awubla gbẹtọ lẹ tọn to aijijẹ Tile tọn godo na yin yiyijlẹdo bẹwlu he jọ to nujijọ devo tẹlẹ whenu go?
9 Mọwẹ, linlin vasudo Tile tọn na hẹn awubla gbayipe. Isaia dọmọ: “Di owẹ̀n gbọn Egipti dali, mọkẹdẹ wẹ awú na sinyẹn yé gbọn owẹ̀n Tile tọn dali.” (Isaia 23:5) Awufiẹsa mẹhe tin to aluẹmẹ lọ lẹ tọn na yin yiyijlẹdo enẹ he dekọtọn sọn linlin Egipti tọn mẹ go. Linlin tẹwẹ yẹwhegán lọ tindo to ayiha mẹ? E sọgan yin hẹndi ‘hogbe nulila sọta Egipti’ tọn etọn he jẹnukọn.b (Isaia 19:1-25) Kavi vlavo yẹwhegán lọ tindo linlin vasudo awhànpa Falo tọn lẹ to azán Mose tọn gbè, he hẹn bẹwlu susu wá lọ to ayiha mẹ. (Eksọdusi 15:4, 5, 14-16; Jọṣua 2:9-11) Depope he whẹho lọ sọgan yin, mẹhe sè linlin vasudo Tile tọn lẹ na tin to awufiẹsa sinsinyẹn mẹ. Yé yin didọna nado họnyi Talṣiṣi he dẹn do yé lọ mẹ na fibẹtado bo yin gbedena nado do awubla yetọn hia po awhá po dọmọ: “Mì juyi Talṣiṣi; mì wẹnhùn, mì mẹhe to lopo ji lẹ.”—Isaia 23:6.
Aglinjijẹ “Sọn Hohowhenu”
10-12. Basi zẹẹmẹ adọkun, dindẹn-to-aimẹ, po nuyiwadomẹji Tile tọn po.
10 Tòdaho hohowhenu tọn de wẹ Tile yin, dile Isaia flinnu mí do to whenuena e kanse dọmọ: “Be ehe wẹ otò homẹvivi tọn mìtọn, he ko tin sọn whẹwhẹwhenu, sọn hohowhenu?” (Isaia 23:7a) Whenuho kọdetọn dagbe Tile tọn dlẹnkan yì godo e whè gbau jẹ ojlẹ Jọṣua tọn mẹ. (Jọṣua 19:29) To owhe susu lẹ die wayi, Tile ko diyin taidi basitọ núzinzan gànmú tọn lẹ, mẹpọ́nnu tọn, po avọ̀ gefunwunmẹ tọn lẹ po tọn. Tewu Tilenu lẹ tọn nọ vẹahi taun, podọ omẹ nukundeji lẹ wẹ nọ họ̀ avọ̀ akuẹgegenu Tile tọn lẹ. (Yijlẹdo Ezekiẹli 27:7, 24 go.) Tile sọ yin ahọ́nkan ajọwiwa tọn de na gbejizọnlin-basitọ lẹ podọ agbàn-bẹdotẹn daho de na agbàn he yin hihọ̀ sọn tògodo po dehe yin sisà hlan tògodo lẹ po.
11 Humọ, tòdaho lọ yin huhlọnnọ to awhànfunfun-liho. L. Sprague de Camp wlan dọmọ: “Dile etlẹ yindọ yé ma yiwanna awhànfunfun—ajọwatọ wẹ yé, e mayin awhànfuntọ lẹ gba—omẹ Phénicie tọn lẹ yí adọgbigbo sinsinyẹn po tasinsinyẹn po do basi hihọ́na tòdaho yetọn lẹ. Jẹhẹnu ehelẹ, po hlọnhlọn awhànfunfun tọ̀ji tọn yetọn po, hẹn Tilenu lẹ penugo nado pehẹ awhànpa Assilianu lẹ tọn, heyin huhlọnnọ hugan to ojlẹ etọn mẹ.”
12 Na nugbo tọn, Tile diyin taun to agbegbe Méditerranée tọn mẹ. “Afọ ewọ lọsu tọn [nọ] ze e yì fidindẹn nado yin owọ̀wá.” (Isaia 23:7b) Omẹ Phénicie tọn lẹ nọ zingbejizọnlin yì fidindẹn lẹ, bo nọ ze ajọwhé lẹ po bato-glintẹn lẹ po dai, fihe to whedelẹnu nọ lẹzun otò lẹ. Di apajlẹ, Carthage, to agewaji hùto Aflika tọn, yin otò he Tile doai de. To nukọnmẹ, e na hugan Tile bo na whlẹn-agbà hẹ Lomu to yindidi mẹ to agbegbe Méditerranée tọn mẹ.
Goyiyi Etọn na Lẹzun Winyan
13. Naegbọn kanbiọ lọ do yin finfọndote gando mẹhe gboadọ sọmọ nado lá whẹdida sọta Tile go?
13 To pọndohlanmẹ na dindẹn-to-aimẹ po adọkun Tile tọn po, kanbiọ he bọdego lọ sọgbe dọmọ: “Mẹnu wẹ lẹn ehelẹ do Tile go, otò ojẹgbakun tọn ajọ́tọ mẹhe tọn yin ahọvi, nújlatọ mẹhe tọn yin yẹyinọ aihọn tọn?” (Isaia 23:8) Mẹnu wẹ hà nado dọho sọta tòdaho lọ he ko de omẹ huhlọnnọ lẹ do otẹn aṣẹpipa daho tọn mẹ to otò he e doai lẹ po fidevo lẹ po mẹ—bo gbọnmọ dali lẹzun “otò ojẹgbakun tọn”? Mẹnu wẹ hà nado dọho sọta tòdaho lọ he ajọwatọ gbóogbó etọn lẹ yin ahọvi podọ mẹhe ajọwatọ etọn lẹ yin yẹyinọ? Maurice Chehab, ogán daitọn na onú hohowhenu tọn lẹ to Onú Hoho-Sẹdotẹn Otò Beyrouth, Lẹbanọni tọn mẹ dọmọ: “Bẹsọn owhe kanweko ṣinẹnẹtọ jẹ ṣidopotọ W.M., Tile hẹn otẹn nujọnu tọn lọ go he yin yinyọnẹn hlan Londres to bẹjẹeji owhe kanweko okotọ tọn.” Enẹwutu mẹnu wẹ hà nado dọho sọta tòdaho ehe?
14. Mẹnu wẹ lá whẹdida sọta Tile, podọ etẹwutu?
14 Gblọndo gbọdo lọ na hẹn bẹwlu wá to Tile. Isaia dọmọ: “OKLUNỌ awhànpa lẹ tọn ko lẹn ẹn, nado hẹn sakla gigo tọn lẹpo gble, nado hẹn yẹyinọ aihọn mẹ tọn lẹpo zun ovlẹ.” (Isaia 23:9) Naegbọn Jehovah lá whẹdida sọta tòdaho adọkunnọ, hohowhenu tọn ehe? Be na tòmẹnu etọn lẹ nọ sẹ̀n yẹwhe lalo Baali wutu wẹ ya? Be na haṣinṣan Tile tọn hẹ Jẹzebẹli—viyọnnu Ahọlu Etibaali Sidọni po Tile tọn po—he sọ dà Ahọlu Ahabi Islaeli tọn bo hù yẹwhegán Jehovah tọn lọ wutu wẹ ya? (1 Ahọlu lẹ 16:29, 31; 18:4, 13, 19) Gblọndo kanbiọ awe lẹ tọn yin lala. Tile yin whẹgbledo na goyiyi sakla etọn tọn wutu—e ko hẹn ede wàdọkun sọn mẹdevo lẹ zinzindai mẹ, gọna Islaelivi lẹ ga. To owhe kanweko ṣinẹnẹtọ J.W.M. mẹ, Jehovah dọhlan Tile po tòdaho devo lẹ po, gbọn yẹwhegán Joẹli gblamẹ dọmọ: “Ovi Juda tọn lẹ ga po ovi Jelusalẹm tọn lẹ po wẹ mì ko sà hlan visunnu Glẹkinu lẹ tọn lẹ, na mìwlẹ nido diọtẹnna yé yì dẹn sọn agbó yetọn ji.” (Joẹli 3:6) Be Jiwheyẹwhe na yí nukun pẹvi do pọ́n lehe Tile nọ yinuwa hẹ mẹhe tin to alẹnu etọn mẹ lẹ taidi nusisà poun lẹ do wẹ ya?
15. Nawẹ Tile na yinuwa gbọn to whenuena Jelusalẹm jai jẹ alọ Nẹbukadnẹzali tọn mẹ?
15 Jujuyi owhe kanweko tọn ma na diọ Tile gba. To whenuena awhànpa Ahọlu Nẹbukadnẹzali Babilọni tọn lẹ và Jelusalẹm sudo to 607 J.W.M., Tile na jaya dọmọ: “Aha, yè gbà ewọ [Jelusalẹm] he yin họngbó akọta lẹ tọn; yè lẹ́ ewọ hlan yẹn dè: yè nasọ hẹn yẹn yin gigọ́, dinvie wẹ yè ze ewọ do ogbọ̀gbé.” (Ezekiẹli 26:2) Tile na jaya, bo donukun nado mọaleyi sọn vasudo Jelusalẹm tọn mẹ. Na tòdaho Juda tọn lọ ma sọ yin agbàwhlẹntọ de hẹ ẹ ba, e na donukun ajọwiwa susu na edetiti. Jehovah na dowinyan mẹhe ylọ yede dọ “yẹyinọ” lẹ, he gbọn goyiyi dali nọgodona kẹntọ omẹ etọn lẹ tọn.
16, 17. Etẹwẹ na jọ do tòmẹnu Tile tọn lẹ go to whenuena tòdaho lọ na jai? (Pọ́n nudọnamẹ odò tọn.)
16 Isaia zindonukọn po whẹgbledomẹ Jehovah tọn do Tile ji po dọmọ: “Jugbọn ṣẹnṣẹn aigba towe tọn ji, di otọ̀ [Nile tọn], hiẹ viyọnnu Talṣiṣi tọn: huhlọn de ma sọ tin ba. Ewọ ko dlẹn alọ etọn do ohù ji, e ko whàn ahọludu lẹ: OKLUNỌ ko na osẹ́n gbọn otò ajọ́tọ lẹ tọn dali, nado gbà figángán etọn sudo. Ewọ sọ dọmọ, Hiẹ ma hà jaya ba, hiẹ awhli he yè to yadona, viyọnnu [alọji, NW] Sidọni tọn: fọ́n, juyì Kittimi; to finẹ hiẹ ma sọ to na gbọjẹ ga.”—Isaia 23:10-12.
17 Naegbọn Tile yin yiylọdọ “viyọnnu Talṣiṣi tọn”? Vlavo e sọgan yindọ to awhàngbigba do Tile ji godo, Talṣiṣi wẹ na lẹzun tòdaho huhlọnnọ otò awe lọ lẹ tọn.c Tòmẹnu Tile heyin gbigbakija lọ tọn lẹ na yin vunvunpe taidi tọ̀sisa de to osingigọ whenu, he osinwhín etọn lẹ gọfla bọ osin etọn lẹ gbajẹgbonu biọ danfafa he lẹdo e lẹpo mẹ. Wẹndomẹ Isaia tọn hlan “viyọnnu Talṣiṣi tọn” zinnudo lehe nuhe na jọ do Tile go na sinyẹn do ji. Jehovah lọsu wẹ dlẹnalọ etọn jẹgbonu bo na gbedide lọ. Mẹdepope ma sọgan glọnalina kọdetọn lọ gba.
18. Naegbọn Tile do yin yiylọdọ “viyọnnu alọji Sidọni tọn,” podọ nawẹ ninọmẹ etọn na diọ gbọn?
18 Isaia sọ dọho gando Tile go taidi “viyọnnu alọji Sidọni tọn,” he dohia dọ awhàngbatọ jonọ lẹ ma ko gbawhàn do e ji bo hẹn ẹn jẹvọ́ pọ́n gbede gba podọ e gbẹ́ pò to vivi ninọmẹ mẹdekannujẹ tọn dù. (Yijlẹdo 2 Ahọlu lẹ 19:21; Isaia 47:1; Jẹlemia 46:11 go.) Ṣigba, todin, ewọ na yin vivasudo, podọ taidi fibẹtado-dintọ lẹ, delẹ to tòmẹnu etọn lẹ mẹ na dasá yì otò Kittimi tọn he Phénicie doai mẹ. Etomọṣo, na yé ko hẹn huhlọn akuẹzinzan tọn yetọn bu wutu, yé ma na mọ gbọjẹ to finẹ gba.
Kaldeanu lẹ Na Hẹn Ẹn Jẹvọ́
19, 20. Mẹnu wẹ dọdai lọ dọ dọ e na gbawhàn Tile tọn, podọ nawẹ dọdai enẹ yin hinhẹndi gbọn?
19 Huhlọn tonudidọ tọn tẹwẹ na hẹn whẹdida Jehovah tọn ṣẹ do Tile ji? Isaia lá dọmọ: “Pọ́n aigba Kaldeanu lẹ tọn; omẹ helẹ ma ko tin dai, kaka Assilianu lẹ dó e na yé he nọ nọ̀ zungbo mẹ lẹ: yé ko ze atọ̀họ̀ etọn dote, yé ko gbá awánu etọn; ewọ sọ họ́ ẹ liai. Mì wẹnhùn, mì [bato, NW] Talṣiṣi tọn emi; na yè gbà huhlọn mìtọn kija.” (Isaia 23:13, 14) E mayin Assilianu lẹ gba—Kaldeanu lẹ—wẹ na gbawhàn Tile tọn. Yé na ze atọ̀họ̀ mẹgbeyinyan tọn yetọn lẹ dote, bo na gbà fininọ Tile tọn lẹ, bo na hẹn figángán bato Talṣiṣi tọn lẹ zun okiti gbakija lẹ tọn.
20 Dile dọdai lọ dọ do, e ma dẹn to aijijẹ Jelusalẹm tọn godo, Tile ṣiatẹ sọta Babilọni, bọ Nẹbukadnẹzali dosla lẹdo tòdaho lọ. To yiyise mẹ dọ emi ma sọgan yin awhàn etọn gbà, Tile diọnukunsọ ẹ. To mẹgbeyinyan lọ whenu, ota awhànfuntọ Babilọni tọn lẹ yin hinhẹn “zun pipá” gbọn pinpẹn ogàn-gbakun yetọn lẹ tọn dali bọ abọ́ yetọn lẹ sọ “kinkọ́n” na agbàn núzinzan azọ́n họgbigbá mẹgbeyinyan lọ tọn he yé bẹ wutu. (Ezekiẹli 29:18) Mẹgbeyinyan lọ hẹn Nẹbukadnẹzali zankuẹ tlala. Tòdaho Tile tọn he tin to hùto yin vivasudo, ṣogan ogblànnu etọn lẹ gbọ̀ e go. Adọkunnu Tile tọn lẹpo ko yin tẹnsẹna yì lopo pẹvi de he yí nuhe ma sọ̀ kilomẹtlu dopo do dẹn do hùto lọ. Na e ma tindo tọ̀jihun awhàn tọn lẹ wutu, ahọlu Kaldeanu lẹ tọn ma penugo nado gbawhàn lopo lọ tọn gba. To owhe 13 godo, Tile jogbe, ṣigba e na luntọ́n nado mọ hẹndi dọdai devo lẹ tọn.
“E Dona Lẹkọyi Pàkànọ Etọn Dè”
21. To aliho tẹ mẹ wẹ yè “wọnji” Tile go te, podọ nawẹ e dẹn sọ?
21 Isaia zindonukọn nado dọ dọdai dọmọ: “To enẹgodo to azán lọ gbè, yè na wọnji Tile go họ̀ owhe kandegbàn, kẹdẹdi azán ahọlu dopo tọn.” (Isaia 23:15a) Bọdo vasudo tòdaho he tin to hùto lọ tọn go gbọn Babilọninu lẹ dali, yè “na wọnji” tòdaho Tile tọn he tin to lopo ji lọ go. Dile dọdai lọ dọ do, na dindẹn-to-aimẹ “ahọlu dopo tọn”—yèdọ Ahọluigba Babilọni tọn—tòdaho Tile tọn he tin to lopo ji ma na yin huhlọn akuẹzinzan tọn titengbe de ba. Gbọn Jẹlemia gblamẹ, Jehovah yí Tile dogọna akọta he na yin didedovo nado nù ovẹn homẹgble Etọn tọn lẹ. E dọmọ: “Akọta helẹ nasọ sẹ̀n ahọlu Babilọni tọn họ̀ owhe kandegbàn.” (Jẹlemia 25:8-17, 22, 27) Na nugbo tọn, tòdaho Tile tọn he tin to lopo ji ma yin mẹmẹglọ hlan Babilọni na owhe 70 gigọ́ gba, na Ahọluigba Babilọni tọn jai to 539 J.W.M. wutu. E họnwun dọ, owhe 70 lọ lẹ nọtena ojlẹ he klohugan to gandudomẹji Babilọni tọn mẹ—to whenuena hukan gandudu Babilọni tọn nọ doawagun nado ze ofìn etọn yiaga etlẹ yin hú “sunwhlẹvu Jiwheyẹwhe tọn lẹ.” (Isaia 14:13) Akọta voovo lẹ wá gandudomẹji enẹ glọ to ojlẹ voovo lẹ mẹ. Ṣigba to vivọnu owhe 70 lọ tọn mẹ, gandudu enẹ na jai. Etẹwẹ na jọ do Tile go to whenẹnu?
22, 23. Etẹwẹ na jọ do Tile go to whenuena e tọ́nsọn gandudomẹji Babilọni tọn glọ?
22 Isaia zindonukọn dọmọ: “To opodo owhe kandegbàn tọn godo, Tile na jihàn di yọnnu ayọdetọ. Yí ajalẹn dopo, dán gbọn otò mẹ, hiẹ yọnnu ayọdetọ he yè wọnji e go, ké ohàn vivi, ji ohàn susu, na yè nido flin we. To enẹgodo to opodo owhe kandegbàn tọn godo wẹ OKLUNỌ na dla Tile pọ́n, [bọ e dona lẹkọyi pàkànọ etọn dè, NW] bo na lọga hẹ ahọludu aihọn mẹ tọn lẹpo, he tin to aigba ji.”—Isaia 23:15b-17.
23 Bọdo aijijẹ Babilọni tọn go to 539 J.W.M., Phénicie lẹzun ganduhẹmẹtọ-gbẹ́ Ahọluigba Mẹdo-Pẹlsia tọn. Ahọluigbagán Pẹlsia tọn, yèdọ Kilusi Daho lọ, yin gandutọ he nọ kẹalọyi ayinamẹ. To gandudu yọyọ ehe glọ, Tile na vọ́ nuwiwa etọn dai tọn lẹ bẹjẹeji bo vánkan nado vọ́ yindi taidi ahọ́nkan ajọwiwa aihọn tọn de—kẹdẹdile ogalọtọ he go yè ko wọnji bọ e ko hẹn ahisinọ etọn lẹ bu de nọ dín nado dọ̀n ahisinọ yọyọ lẹ dogo gbọn ajalẹn hihò po hànjiji danpé gbọn tòhomẹ po dali do. Be e na pà Tile ya? Mọwẹ, Jehovah na hẹn ẹn tindo kọdetọn dagbe. To madẹnmẹ, tòdaho lopo ji tọn lọ na lẹzun kọdetọn dagbenọ sọmọ bọ to nudi vivọnu owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M. mẹ, yẹwhegán Zekalia na dọmọ: “Tile do figángán de na ede, bosọ bẹ fataka pli di kọ́gudu, podọ sika dagbedagbe di abàbá aligboji lẹ tọn.”—Zekalia 9:3.
‘Alè Etọn Dona Lẹzun Onú Wiwe’
24, 25. (a) Nawẹ alè Tile tọn lẹzun onú wiwe hlan Jehovah gbọn? (b) Mahopọnna alọgọ Tile tọn na omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ, dọdai tẹwẹ Jehovah gbọdo sọta ẹ?
24 Lehe ohó dọdai tọn he bọdego helẹ yin ayidego tọn do sọ! “[Alè, NW] etọn po azọ́nkuẹ etọn po nasọ yin wiwe hlan OKLUNỌ: yè ma to na bẹ ẹ pli, mọ yè ma to na tò e pli; na ajọ́nú etọn na yin yé he nọ nọ̀ OKLUNỌ nukọn lẹ tọn, nado dù dùpékọ̀, podọ na avọ̀ dagbedagbe.” (Isaia 23:18) Nawẹ alè agbasanu Tile tọn lẹzun onú wiwe gbọn? Jehovah deanana whẹho lẹ bọ e yin yiyizan sọgbe hẹ ojlo etọn—na dùdù gọ́hò omẹ etọn lẹ tọn podọ na avọ̀dido yetọn. Ehe jọ to kọlilẹ Islaelivi lẹ tọn sọn kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo. Omẹ Tile tọn lẹ gọalọna yé gbọn awuwiwlena owhlẹ kedali tọn na vivọgbá tẹmpli lọ tọn dali. Yé sọ vọ́ bẹ ajọwiwa jẹeji hẹ tòdaho Jelusalẹm tọn.—Ẹzla 3:7; Nẹhemia 13:16.
25 Mahopọnna ehe, Jehovah gbọdo nulila devo sọta Tile. Zekalia dọ dọdai gando tòdaho adọkunnọ lopo ji tọn dintọn lọ go dọmọ: “Doayi e go, OKLUNỌ na de e sọn nutindo mẹ, podọ e nasọ hò ohù he yin osòhọ̀ etọn; yè nasọ yí miyọ́n do và ẹ.” (Zekalia 9:4) Ehe mọ hẹndi to juillet 332 J.W.M. to whenuena Alẹkzandle Daho lọ gbà otò goyitọ hùto tọn enẹ sudo.
Dapana Yanwle Agbasanu lẹ Tọn po Goyiyi Po
26. Naegbọn Jiwheyẹwhe gblewhẹdo Tile?
26 Jehovah gblewhẹdo Tile na goyiyi etọn, yèdọ jijọ de he e gbẹwanna. “Nukun goyiyi tọn” wẹ yin tintan to onú ṣinawe heyin sislẹ he Jehovah gbẹwanna lẹ mẹ. (Howhinwhẹn lẹ 6:16-19) Paulu dọho Satani Lẹgba tọn taidi goyitọ de, podọ zẹẹmẹ Ezekiẹli tọn gando Tile goyitọ lọ go tindo hogbe lẹ he basi zẹẹmẹ Satani lọsu tọn. (Ezekiẹli 28:13-15; 1 Timoti 3:6) Naegbọn Tile yin goyitọ? Ezekiẹli, to hodidọ hlan Tile mẹ, dọmọ: “Ahun towe jẹ goyi ji na adọkun towe wutu.” (Ezekiẹli 28:5, NW) Tòdaho lọ yin kinklandovo na ajọ́ po akuẹ bibẹpli po. Kọdetọn dagbe Tile tọn to ehe mẹ hẹn ẹn yigo tlala. Gbọn Ezekiẹli gblamẹ, Jehovah dọ hlan “ahọvi Tile tọn” dọmọ: “Ayiha towe yin zedaga . . ., bọ hiẹ ko sọ dọmọ, yẹwhe de wẹ yẹn, yẹn sinai to aisinnu Jiwheyẹwhe tọn mẹ.”—Ezekiẹli 28:2.
27, 28. Omọ̀ tẹ mẹ wẹ gbẹtọvi lẹ sọgan jai jẹ, podọ nawẹ Jesu basi dohia ehe tọn gbọn?
27 Akọta lẹ sọgan jai jẹ goyiyi po pọndohlan agọ̀ adọkun tọn po mẹ—podọ mọwẹ e sọgan yin na mẹdopodopo lẹ ga. Jesu dó oló de he do lehe omọ̀ ehe sọgan klọ mẹde do hia. E dọho gando dawe adọkunnọ de go he ogle etọn de sinsẹ́n tọ́n tlala. Po homẹhunhun po, dawe lọ basi tito nado gbá agbànhọ daho hugan de na sinsẹ́n etọn lẹ bo na yí ayajẹ do pọ́n nukọnhlan na gbẹzan gaa awuvivo tọn. Ṣigba ehe ma jọ gba. Jiwheyẹwhe dọna ẹn dọmọ: “Hiẹ nulunọ, ozán he mẹ yè na kàn ogbẹ̀ towe biọ sọn dè we: be mẹnu tọn wẹ nuhe hiẹ wleawu etọn dai helẹ na yin?” Mọwẹ, dawe lọ kú, bọ adọkun etọn ma hẹn alè depope wá na ẹn.—Luku 12:16-20.
28 Jesu dotana oló lọ, dọmọ: “Mọkẹdẹ wẹ ewọ he bẹ adọkunnu pli na ede, bo ma yin adọkunnọ gbọn Jiwheyẹwhe dali.” (Luku 12:21) Yinyin adọkunnọ ma ylan to ede mẹ gba, podọ jibẹwawhé susu tintindo ma yin ylando gba. Nuṣiwa dawe lọ tọn tin to hinhẹn onú helẹ zun onú titengbe lọ to gbẹzan etọn mẹ. Jidide etọn pete tin to adọkun etọn mẹ. To whenuena e to sọgodo pọnhlan, e ma lẹnnupọndo Jehovah Jiwheyẹwhe ji gba.
29, 30. Nawẹ Jakobu gbẹnunamẹ sọta jidide do mẹdetiti go gbọn?
29 Jakobu zinnudo nuagokun dopolọ ji to aliho sinsinyẹn mẹ. E dọmọ: “Mì wá dinvie, mì he to didọmọ, Egbe kavi osọ, mí na yì tòdaho he mẹ, mí na nọ̀ finẹ họ̀ owhe dopo, mí na to ajọwa, bo na to alè dù; whenuena mìwlẹ ma yọ́n nuhe na jọ to osọ. Na etẹwẹ gbigbọ mìtọn? Avivi wẹ, he sọawuhia to whenu vude, bosọ kẹ̀n wayì. Ehe wẹ jẹ mì ni nọ dọ, dọmọ, Eyin [Jehovah, NW] jlo, mí na tin, bo wà ehe kavi enẹ.” (Jakobu 4:13-15) Enẹgodo, Jakobu do kanṣiṣa he tin to adọkun po goyiyi po ṣẹnṣẹn hia to whenuena e zindonukọn, dọmọ: “Mì to awagundo to goyiyi mìtọn mẹ, awagundido mọtọn hunkọ lẹpo wẹ oylan.”—Jakobu 4:16.
30 Whladopo dogọ, ajọwiwa ma yin ylando gba. Ylando lọ wẹ goyiyi, tasinsinyẹn, jidedo-mẹdetiti go he adọkun sọgan fọndote. Po nuyọnẹn po, howhinwhẹ́n hohowhenu tọn lọ dọmọ: “A na ohẹ́n kavi adọkun mi blo.” Ohẹ́n sọgan hẹn ogbẹ̀ sinyẹnawu tlala. Ṣigba adọkun sọgan hẹn mẹde nado “mọ́n [Jiwheyẹwhe] bo dọ, Mẹnu wẹ [Jehovah, NW]?”—Howhinwhẹn lẹ 30:8, 9.
31. Kanbiọ tẹlẹ wẹ Klistiani de na wà dagbe nado kanse ede?
31 Mí to gbẹ̀nọ to aihọn de mẹ fie mẹsusu ko jai jẹ nukunkẹn po ṣejannabi po mẹ te. Na ninọmẹ ajọwiwa tọn he gbayipe lọ wutu, nùzindonuji susu nọ tin to adọkun ji. Enẹwutu, Klistiani de na wà dagbe nado gbadopọnna ede nado hẹn ẹn diun dọ emi ma ko to aijẹ biọ omọ̀ dopolọ he wle ajọ́tò Tile tọn lọ mẹ. Be e nọ yí ojlẹ po huhlọn etọn susu po zan na yanwle agbasanu lẹ tọn sọmọ bọ, na nugbo tọn, ewọ ko lẹzun afanumẹ adọkun tọn wẹ ya? (Matiu 6:24) Be ewọ nọ whànwu mẹdevo lẹ he sọgan tindo nutindo susu kavi dehe pọnte hugan dehe ewọ tindo lẹ wẹ ya? (Galatianu lẹ 5:26) Eyin ewọ yin adọkunnọ, be e nọ gbọn goyiyi dali tindo numọtolanmẹ lọ dọ e jẹ na ayidonugo kavi lẹblanulọkẹyi lẹ hugan mẹdevo lẹ wẹ ya? (Yijlẹdo Jakobu 2:1-9 go.) Eyin ewọ ma yin adọkunnọ, be e nọ ‘jlo nado yin adọkunnọ,’ to aliho egblemaku tọn mẹ wẹ ya? (1 Timoti 6:9) Be whẹho ajọwiwa tọn lẹ hẹn alọnu etọn ján sọmọ bọ adà pẹvide poun to gbẹzan etọn mẹ wẹ e nọ jodo na Jiwheyẹwhe sinsẹ̀n ya? (2 Timoti 2:4) Be ewọ ko lẹzun mẹhe tlọ́ biọ yanwle adọkunnu lẹ tọn mẹ sọmọ bọ e nọ gbẹkọ nunọwhinnusẹ́n Klistiani tọn lẹ go to ajọ́ etọn wiwa mẹ wẹ ya?—1 Timoti 6:10.
32. Avase tẹwẹ Johanu na, podọ nawẹ mí sọgan yí ì zan gbọn?
32 Depope he ninọmẹ akuẹzinzan tọn mítọn sọgan yin, Ahọluduta lọ dona nọ tin to otẹn tintan mẹ whepoponu to gbẹzan mítọn lẹ mẹ. Onú titengbe wẹ e yin dọ mí ni ma hẹn pọndohlan hogbe apọsteli Johanu tọn lẹ tọn bu gbede blo: “Mì yiwanna aihọn blo, kavi nuhe tin to aihọn mẹ. Eyin mẹde yiwanna aihọn, owanyi Otọ́ tọn ma tin to ewọ mẹ gba.” (1 Johanu 2:15) Nugbo wẹ dọ, mí dona yí tito akuẹzinzan aihọn tọn lẹ zan nado sọgan nọgbẹ̀. (2 Tẹsalonikanu lẹ 3:10) Enẹwutu, mí ‘nọ zan aihọn lọ’—ṣigba mí ma nọ zan ẹn ‘to gigọ́mẹ’ gba. (1 Kọlintinu lẹ 7:31) Eyin mí tindo owanyi na agbasanu lẹ zẹjlẹgo—yèdọ onú aihọn tọn lẹ—mí ma sọ yiwanna Jehovah ba. Wezun hinhọ̀n to godo na “wantuntun agbasalan tọn, wantuntun nukun tọn, po gigovọ́ ogbẹ̀ tọn po” ma sọgbe hẹ ojlo Jiwheyẹwhe tọn wiwà gba.d Podọ ojlo Jiwheyẹwhe tọn wiwà wẹ nọ planmẹ yì ogbẹ̀ mavọmavọ mẹ.—1 Johanu 2:16, 17.
33 Omọ̀ yanwle agbasanu tọn lẹ zize do otẹn tintan mẹ na onú devo lẹpo tọn wle Tile. E tindo kọdetọn dagbe to agbasa-liho, lẹzun goyitọ tlala, bo yin yasana na goyiyi etọn. Apajlẹ etọn tin taidi avase de na akọta lẹ po dopodopo gbẹtọ lẹ tọn po to egbehe. Lehe e na pọnte hugan nado hodo nugbẹnamẹ apọsteli Paulu tọn do sọ! E dotuhomẹna Klistiani lẹ “dọ yé yigo blo, dọ yé sọ dotudo adọkun he ma [nọ] nọte go blo, adavo do Jiwheyẹwhe ogbẹ̀nọ go, mẹhe na onú popo mí susugege nado dugbẹ̀ yetọn.”—1 Timoti 6:17.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Weyọnẹntọ delẹ ko dohia dọ Talṣiṣi tin to Sardaigne, yèdọ lopo de to whèyihọ-waji Méditerranée tọn ji. Sardaigne lọsu dẹn do Tile.
b Pọ́n Weta 15, weda 200-207, owe ehe tọn.
c To alọdevomẹ, “viyọnnu Talṣiṣi tọn” sọgan sọ dlẹnalọdo tòmẹnu Talṣiṣi tọn lẹ. Owe alọdlẹndonu tọn dopo dọmọ: “Tòvi Talṣiṣi tọn lẹ vò todin nado zingbejizọnlin bo wà ajọ́ po awuvivo po taidi to whenuena Nile to sisà yì asisa etọn lẹpo mẹ nkọtọn.” Ṣogan, nùzindonuji lọ tin to kọdetọn aijijẹ nugbajẹmẹji Tile tọn ji.
d “Gigovọ́ ogbẹ̀ tọn” yin lẹdogbedevomẹ hogbe Glẹki tọn lọ a·la·zo·niʹa, ehe yin zẹẹmẹ basina taidi “yanwle ovọ́ matin budisi Jiwheyẹwhe tọn ehe nọ ze jidide do dolilo onú aigba ji tọn lẹ mẹ.”—The New Thayer’s Greek-English Lexicon.
33. Nawẹ Klistiani lẹ sọgan dapana omọ̀ he mẹ Tile jai jẹ gbọn?
[Yẹdide otò tọn to weda 256]
(Pọ́n owe lọ mẹ na yẹdide lọ to gigọ́ mẹ)
EUROPE
ESPAGNE (Vlavo fie TALṢIṢI tin te)
OHÙ MÉDITERRANÉE TỌN
SARDAIGNE
CHYPRE
ASIA
SIDỌNI
TILE
AFLIKA
EGIPTI
[Yẹdide to weda 250]
Tile na jogbe na Babilọni, e mayin na Assilia gba
[Yẹdide to weda 256]
Gànkuẹ he do yẹdide Melkart, yèdọ yẹwhe diyin Tile tọn hia
[Yẹdide to weda 256]
Apajlẹ bato Phénicie tọn de